Torah Kele Inki?
Mvutu ya Biblia
Ngogo ya Kingelesi “Torah” me katukaka na ngogo ya Kiebreo toh·rahʹ. Bo lenda balula yo nde “ntuma,” “dilongi” mpi “nsiku.”a (Bingana 1:8; 3:1; 28:4) Yai kele mwa bambandu ya ke monisa mutindu bo me sadilaka ngogo yai ya Kiebreo na Biblia.
Mbala mingi bo ke sadilaka ngogo Torah sambu na kutubila mikanda tanu ya ntete ya Biblia: Kuyantika, Kubasika, Levi, Kutanga mpi Kulonga. Yo ke tadilaka mpi ngogo Pantateke ya me katukaka na Kigreki mpi ya ke tendulaka “bavolime tanu.” Muntu sonikaka Torah vandaka Moize. Yo yina, bo ke bingaka yo “mukanda ya Nsiku ya Moize.” (Yozue 8:31; Nehemia 8:1) Yo ke monana nde na luyantiku, yo vandaka mukanda mosi mpamba, kansi na nima, bo kabisaka yo sambu na kusadila yo kukonda mindondo.
Bo ke sadilaka mpi ngogo Torah sambu na kutubila bansiku yina Nzambi pesaka na dikanda ya Izraele na yina me tala mambu ya siki-siki mu mbandu, “nsiku [torah] ya dikabu sambu na disumu,” “nsiku ya me tala maladi ya lepre” mpi “nsiku ya me tala Nazire.”—Levi 6:25; 14:57; Kutanga 6:13.
Bantangu ya nkaka bo ke sadilaka ngogo Torah sambu na kutubila malongi, yo vanda yina me katuka na bibuti, na bantu ya mayele to na Nzambi yandi mosi.—Bingana 1:8; 3:1; 13:14; Yezaya 2:3, noti na nsi ya lutiti.
Inki ke vandaka na kati ya Torah to Pantateke?
Disolo ya mutindu Nzambi vandaka kusadila bantu mambu yantika na ntangu yina yandi gangaka bima tii na lufwa ya Moize.—Kuyantika 1:27, 28; Kulonga 34:5.
Bansiku ya Nsiku ya Moize. (Kubasika 24:3) Nsiku yina vandaka ti bansiku ya nkaka kuluta 600 na kati. Shema to kufunguna ya nsiku ya Bayuda kele nsiku yina me zabanaka mingi. Yai kele kitini na yo: “Nge fwete zola Yehowa Nzambi na nge na ntima na nge ya mvimba, na moyo na nge ya mvimba, mpi na ngolo na nge yonso.” (Kulonga 6:4-9) Yezu bingaka yo “nsiku ya kuluta nene mpi ya ntete.”—Matayo 22:36-38.
Zina ya Nzambi Yehowa kele mbala kiteso ya 1 800. Na kisika ya kubuyisa bantu na kusadila zina ya Nzambi, Torah ke vandaka ti bansiku yina ke lombaka bantu ya Nzambi na kubinga yandi na zina na yandi.—Kutanga 6:22-27; Kulonga 6:13; 10:8; 21:5.
Bangindu ya luvunu yina bantu ke vandaka ti yo sambu na Torah
Ngindu ya luvunu: Bantu fwete sadilaka kaka bansiku ya Torah, bo fwete tula yo ve na lweka.
Kima ya masonga: Na Babiblia ya nkaka, bansiku yina kele na Torah mu mbandu nsiku ya Kisabatu, ya kinganga-nzambi mpi ya Kilumbu ya Kufika Masumu, bo ke tubaka nde yo kele bansiku ya bantu fwete sadilaka konso ntangu to “mvula na mvula.” (Kubasika 31:16; 40:15; Levi 16:33, 34) Kansi, ngogo ya Kiebreo yina bo sadilaka na baverse yai lenda tendula mpi “sambu na ntangu ya kukonda nsuka,” kansi ve kaka sambu na ntangu yonso.b Na nima ya ntangu yina bantu vandaka kusadila Nsiku ya Moize bamvula 900, Nzambi tubaka dezia na ntwala nde yandi ta tula “kuwakana ya mpa” na kisika ya Nsiku yina ya Moize. (Yeremia 31:31-33) Ntangu Nzambi tubilaka “kuwakana ya mpa” yo ke monisa nde, yandi manisaka ngala ya kuwakana yina ya ntama. (Baebreo 8:7-13) Kuwakana yina ya ntama me manaka ngala yai bamvula kiteso ya 2000 me luta. Kimenga ya Yezu Kristu manisaka ngala na yo.—Baefezo 2:15.
Ngindu ya luvunu: Mambu yina Bayuda me waka na bankaka na bo mpi Talmud kele kiteso mosi ti yina bo me sonikaka na Torah.
Kima ya masonga: Ata kima mosi ve na Biblia ke monisa nde Nzambi pesaka Moize nsiku ya munoko sambu bo sadila yo nzila mosi ti mambu yina bo me sonikaka na Torah. Biblia ke tuba nde: “Yehowa tubilaka diaka Moize nde: ‘Nge fwete sonika bangogo yai.’” (Kubasika 34:27) Nsiku ya munoko, yina na nima ya bamvula bo kwisaka kusonika yo mpi yina bo pesaka zina ya Mishnah, ebuna na nima diaka bo bingaka yo Talmud, kele mukanda ya kele na kati na yo ti bansiku ya Bayuda; bantu ya ntete ya tubilaka yo vandaka Bafarize. Bansiku yina vandaka mbala mingi kutuba mambu ya nkaka na kisika ya mambu yina vandaka na Torah. Yo yina, Yezu songaka Bafarize nde: “Beno me kumisaka ndinga ya Nzambi kukonda mfunu sambu na bansiku na beno.”—Matayo 15:1-9.
Ngindu ya luvunu: Bankento, bo fwete longa bo ve Torah.
Kima ya masonga: Nsiku ya Moize vandaka ti nsiku mosi ya vandaka kutuba nde bo fwete tangila bantu yonso ya Izraele Nsiku mu mbandu bankento mpi bana. Sambu na nki? “Na mpila nde bo widikila, bo longuka, mpi bo wa Yehowa Nzambi na [bo] boma mpi bo sala yonso sambu na kuzitisa mambu yonso ya Nsiku.”—Kulonga 31:10-12.c
Ngindu ya luvunu: Torah kele ti bansangu ya kubumbana.
Kima ya masonga: Moize, muntu yina sonikaka Torah, tubaka nde nsangu ya kele na kati kele pwelele mpi bantu yonso lenda bakisa yo, kansi yo kele ve ya kubumbana. (Kulonga 30:11-14) Ngindu ya kutuba nde Torah kele ti bansangu ya kubumbana me katukaka na bantu ya Kabbale to bisalu ya bampeve ya mbi ya bansiku ya Bayuda yina ke sadilaka bametode ya bantu “me gangaka na mayele yonso” sambu na kutendula Masonuku.d—2 Piere 1:16.
a Tala Biblia ya bo me tomisa ya Strongest Strong’s Exhaustive Concordance of the Bible, na lutiti 8451 na kitini “Hebrew-Aramaic Dictionary-Index to the Old Testament.”
b Tala mukanda Theological Wordbook of the Old Testament, Volime 2, balutiti 672-673.
c Na kuswaswana ti mambu yina Torah ke longaka, mbala mingi bansiku ya Bayuda vandaka kubuyisa bankento na kulonguka Torah. Mu mbandu, Mishnah ke vutukilaka mambu yina Rabi Eliezer Ben Hyrcanus tubaka nde: “Konso muntu yina ke longa mwana na yandi ya nkento Torah, yandi ke longa yandi mambu ya nsoni.” (Sota 3:4) Talmud ya Yeruzalemi ke vandaka mpi ti mambu yai: “Bika nde mambu yina kele na Torah kuzika na tiya na kisika ya kulonga yo bankento.”—Sota 3:19a.
d Mu mbandu mukanda mosi (Encyclopaedia Judaica) me tubila mutindu bantu ya Kabbale ke tadilaka Torah: “Torah ke tendula ve kaka kima mosi kansi mambu mingi ya mutindu na mutindu na kutadila bantu na bantu.”—Kubasika ya zole, Volime 11, lutiti 659.