Ngindu Yango Mekota na Mabundu ya Esti

“Mono vandaka yindula ntangu yonso nde kukonda kufwa ya moyo vandaka kyeleka mosi ya bantu yonso kendimaka. Kansi mono yitukaka mingi na kuwa nde bantu yankaka ya mayele, na Esti ti na Westi, vandaka ndima dilongi yai ve ata fyoti. Ntangu yai mono kekudiyula inki mutindu ngindu yai kotaka na mabanza ya bantu ya Hindu.”—MWANA YA NZO-NKANDA MOSI YA NENE YINA SANSAMAKA NA DIBUTA YA BAHINDU.

1. Sambu na inki beto kesosa kuzaba mutindu dilongi ya kukonda kufwa ya moyo meyelaka mpi mepanzanaka na mabundu mingi?

INKI mutindu ngindu ya kutuba nde muntu kevandaka ti moyo yina kefwaka ve kotaka na lusambu ya Bahindu ti na mabundu yankaka ya ndambu ya Esti? Ngyufula yai kebenda dikebi ata ya bantu ya Westi yina lenda vanda mezabaka ntete ve mabundu yai, sambu dilongi yango ketadila dibanza ya makwisa ya konso muntu. Sambu dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve kelongamaka na mabundu mingi bubu yai, kuzaba mutindu ngindu yango kuyelaka lenda sadisa beto mpenza na kubakisa yau mbotembote mpi na kuzaba kusolula ti bantu yango.

2. Sambu na inki Inde mezabanaka bonso nto ya mupepe ya balusambu yina mekotaka na Azia?

² Ninian Smart, profesere mosi ya malongi ya Nzambi na nzo-nkanda ya nene ya Lancaster na Grande-Bretagne, ketuba nde: “Mavula ya kuluta nene ya malongi ya Nzambi yina kotisaka mupepe ya ngolo na Azia kele Inde. Dyambu yai kele buna kaka ve sambu Inde butaka mabundu mingi​—⁠dibundu ya Hindu, ya Bouddha, ya Bayuda, ya ba Sikh, mpi buna na buna​—⁠kansi mpi sambu mosi na kati ya balusambu yai, ya Bouddha, kotisaka mupepe ya kuluta ngolo na luzingu ya bantu mingi mpenza ya Esti ya Azia.” Nikhilananda, ntendudi mosi ya Hindu, ketuba nde bikanda mingi ya kuzwaka mupepe yai “kebakaka Inde bonso insi na bau ya kimpeve.” Ebuna, inki mutindu dilongi yai ya kutuba nde moyo kefwaka ve kotaka na Inde ti na bitini yankaka ya Azia?

Dilongi ya Bahindu Yina Ketadila Lubutuluku

3. Na ngindu ya muntu ya nkenda mosi, yau kemonana nde banani nataka na Inde ngindu ya kutuba nde myoyo kesobaka bisika?

³ Na mvu-nkama ya sambanu N.T.B., ntangu Pythagore ti balandi na yandi vandaka longa na Grese nde moyo kesobaka bisika, bantu ya meyele ya Hindu yina vandaka zinga na lweka ya banzadi yai Indus ti Gange na Inde vandaka yedisa mpi ngindu yai mosi. Muntu ya nkenda yai, Arnold Toynbee, ketuba nde kubasika ya dilongi yai basikaka na mbala mosi na “inza ya Grese ti na Inde lenda vanda kisumbula ve.” Toynbee kemonisa nde: “Yau lenda vanda nde bau yonso [bakaka mupepe ya] kikanda ya ba Eurasien (bamilatre ya mindele ti bantu ya Azia) ya vandaka soba babwala, yina, na bamvu-nkama ya 8 ti ya 7 N.T.B., kotaka na Inde, na ndambu ya Sudi-Esti ya Azia, na bisanga ya ndambu ya nordi ya Nzadi-Mungwa ya Ndombe, mpi na bisanga ya Balkans ti Anatolie.” Yau kemonana pwelele nde bikanda ya ba Eurasien yina vandaka kwenda kusoba babwala nataka ngindu na Inde, ngindu na bau ya kutuba nde moyo kesobaka bisika.

4. Sambu na inki ngindu ya kutuba nde myoyo kesobaka bisika sepedisaka bantu ya mayele ya Hindu?

⁴ Lusambu ya Bahindu yantikaka na Inde na ntwala kibeni, na ntangu ba Aryen kumaka kuna mfinama na mvu 1500 N.T.B. Na luyantiku, Bahindu vandaka kwikila nde moyo vandaka ya kuswaswana ti nitu, mpi nde moyo kezingaka dyaka na nima ya lufwa. Yau yina, Bahindu vandaka kusambila nzambi ya bankaka mpi vandaka tula madya sambu myoyo ya bantu na bau yina mefwaka kudya. Na nima ya bamvu-nkama mingi, ntangu ngindu ya kutuba nde myoyo kesobaka bisika kotaka na Inde, yau fwete vanda yau sepedisaka bantu ya mayele ya Hindu yina vandaka nwana ti makambu ya mbi ya inza mpi mpasi ya bantu. Ntangu bau vukisaka dilongi yai ti yina ya bau kebingaka nde nsiku ya Karma, nsiku ya kikuma ti malanda, bantu ya mayele ya Hindu basisaka dilongi ya lubutuluku yina muntu kebakilaka matabisi to ndola na luzingu yina kelanda sambu na mambote to mambi ya yandi salaka na luzingu ya ntete.

5. Na ngindu ya lusambu ya Bahindu, lukanu ya nsuka ya moyo kele inki?

⁵ Kansi kuvandaka ti ngindu yankaka yina kotisaka mupepe na dilongi ya Bahinduiste yina ketadila moyo. Ansiklopedi mosi, (Encyclopædia of Religion and Ethics) ketuba nde: “Yau kemonana bonso ya kyeleka nde, na ntangu yina dilongi ya kutuba nde myoyo kesobaka bisika ti karma basikaka, to nkutu na ntwala, ngindu yankaka . . . vandaka kubasika malembemalembe na kati ya kakibuka mosi ya fyoti ya bantu ya ngangu na Nordi ya Inde​—⁠dilongi ya filozofi ya Brahman-Ātman [Brahman ya kuzanguka mpi ya kezingaka kimakulu, kyeleka ya mambu yonso].” Ngindu yai bau vukisaka yau ti dilongi ya lubutuluku sambu na kutomisa lukanu ya nsuka ya Bahindu​—⁠kukatuka na kimpika ya luzingu ya kusoba sambu na kuvukana ti kyeleka ya nsuka. Na lukwikilu ya Bahindu, sambu na kukuma pana, yandi fwete sala ngolo na kuvanda ti bikalulu ya kendimama na kimvuka ya bantu mpi kuvanda ti nzayilu ya kuswaswana ya Hindu.

6, 7. Bantu ya Hindu kekwikilaka inki bubu yai sambu na yina metala Bwala ya Bafwa?

⁶ Yau yina, bantu ya mayele ya Hindu kotisaka ngindu ya kutuba nde moyo kesobaka bisika na dilongi ya lubutuluku na kuvukisaka yau ti nsiku ya Karma mpi ti ngindu ya Brahman. Octavio Paz, powete mosi ya kubakaka prix Nobel mpi ambasadere ya ntama ya Mexique na Inde, sonikaka nde: “Mutindu lusambu ya Bahindu panzanaka, ngindu mosi mpi panzanaka . . . ngindu mosi ya mfunu na lusambu ya Brahman, ya Bouddha, ti mabundu yankaka ya Azia: métempsycose, nsoba ya myoyo na nzila ya baluzingu yankaka.”

⁷ Dilongi ya lubutuluku kele ngolo na lusambu ya Bahindu ya bubu. Nikhilananda, filozofe mosi ya Hindu, ketuba nde: “Konso Hinduiste ya mbote kendimaka nde bantu fyoti mpamba ve kele ti nswa ya kukonda kufwa, kansi bantu yonso.”

Luzingu ya Kubutuka Dyaka na Lusambu ya Bouddha

8-10. (a) Inki mutindu lusambu ya Bouddha ketendulaka luzingu? (b) Inki mutindu ntendudi mosi ya Bouddha ketendula kubutuka dyaka?

⁸ Lusambu ya Bouddha basikaka na Inde penepene na mvu 500 N.T.B. Na kutadila malongi ya lusambu ya Bouddha, mwana ya Mfumu mosi ya Inde na zina ya Siddhārtha Gautama, yina kwisaka kuzabana nde Bouddha na nima ya kubaka nsemo, muntu basisaka lusambu ya Bouddha. Sambu yau basikaka na lusambu ya Bahindu, malongi na yau yankaka kele ya kufwanana ti yina ya lusambu ya Bahindu. Bouddha kelongaka nde, luzingu kezyetaka kaka na kubutukaka ti kufwaka mbala mingi, mpi bonso na lusambu ya Bahindu, kubonga to kubeba ya luzingu ya konso muntu na ntangu yandi kezingaka kesimbamaka na bisalu yina yandi salaka na luzingu na yandi ya kuyitaka.

⁹ Kansi, lusambu ya Bouddha ketubaka ve nde luzingu kele ti moyo ya kelandaka na kuzinga na nima ya lufwa. Arnold Toynbee ketuba nde: “[Bouddha] monaka na ntu ya muntu kaka bankadilu ya nkufi ya mabanza ya kelutaka nswalunswalu, yina kevukanaka kaka na luzolo.” Kansi Bouddha vandaka kwikila nde kima mosi​—⁠nkadilu to ngolo ya mabanza​—⁠kekatukaka na luzingu mosi sambu na kuluta na luzingu yankaka. Dr. Walpola Rahula, ntendudi mosi ya Bouddha ketendula nde:

¹⁰ “Muntu kele kwa yandi kimvuka ya bangolo to bikesa ya nitu ti ya mabanza. Kima ya beto kebingaka nde lufwa ketendulaka nde nitu ya musuni kesala dyaka ve ata fyoti. Keti bangolo yai yonso ti bikesa kesukaka kumosi na ntangu nitu kesalaka dyaka ve? Lusambu ya Bouddha ketubaka nde ‘Ve.’ Luzolo, mpusa, nzala ya kuzinga, ya kulanda na kuzinga, ya kubutuka dyaka mbala na mbala, kele ngolo mosi ya mingi ya kesobaka baluzingu ya mvimba, bima yonso ya kezingaka, nkutu yau kesobaka inza ya mvimba. Yai kele ngolo mosi ya kuluta mingi ya kele na kati ya inza. Na ngindu ya lusambu ya Bouddha, ngolo yai kesukaka ve na ntangu nitu kesukaka na kusala, na lufwa; kansi yau kelandaka na kumonana na mutindu yankaka, na kubutukaka dyaka.”

11. Inki kele ngindu ya Bouddha sambu na yina metala Bwala ya Bafwa?

¹¹ Ngindu ya Babudiste na yina metala Bwala ya Bafwa kele yai: Muntu lenda zinga mvula na mvula kana yandi meluta lukanu ya nsuka ya Nirvâna, kukatuka na kimpika ya kubutukabutukaka. Nirvâna kele ve luzingu ya kyese ya mvula na mvula, yau kepesaka mpi ve muntu lukanu ya nsuka ya kyeleka. Yau kele kaka nkadilu mosi ya kukonda luzingu​—⁠“kisika mosi ya kukonda kufwa” yina meluta luzingu ya muntu. Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary ketendula “Nirvâna” bonso “kisika mosi to nkadilu mosi ya kuvila basusi, mpasi, to kyeleka ya nganda.” Na kisika ya kusosa nkadilu mosi ya kukonda kufwa, Babudiste kesyamisamaka na kuluta nivo ya nkadilu yina, na kukumaka na nivo ya Nirvâna.

12-14. Inki mutindu mitindu ya kuswaswana ya lusambu ya Bouddha ketendulaka ngindu ya kukonda kufwa?

¹² Na ntangu lusambu ya Bouddha panzanaka na bisika mingi na Azia, yau sobaka malongi na yau sambu na kuwakanisa yau ti balukwikilu ya bankwa bwala. Mu mbandu, lusambu ya Bouddha ya Mahayana, yina mekotaka mingi na Chine ti na Japon, kekwikilaka na Babodisatva ya kele na zulu, to Babuda ya makwisa. Babodisatva kesukininaka na kukota na Nirvâna, kansi bau kebutukaka mbala mingi sambu na kusadila bantu yankaka mpi kusadisa bau na kukota na Nirvâna. Mpidina muntu lenda sola na kulanda kubutuka dyaka ata na nima ya kukota na Nirvâna.

¹³ Nsoba yankaka ya kubendaka bantu mingi na Chine ti Japon kele dilongi ya Ntoto ya Kugedila na Westi, yina Bouddha Amitabha, to Amida basisaka. Bayina kesambaka na zina ya Bouddha na lukwikilu yonso kebutukaka mbala zole na Ntoto ya Kugedila, to paladisu, kisika luzingu kepesaka mbote nzila ya kukota na nsemo ya nsuka. Inki mambu dilongi yai mebutaka? Profesere Smart, yina beto yitaka kutubila, ketendula nde: “Mutindu bau lendaka yindula yau, mambu ya kitoko ya paladisu yina bau metendulaka mbote na masonuku yankaka ya Mahayana, kwisaka kuyinga na kisika ya nirvâna mpi kumaka lukanu ya nsuka na mabanza ya bantu.”

¹⁴ Lusambu ya Bouddha ya Tibet kekotisaka balukwikilu yankaka ya bantu ya Tibet. Mu mbandu, mukanda ya bantu ya Tibet yina vandaka tubila bafwa ketendulaka nkanu ya muntu na luzingu mosi ya katikati na ntwala ya kubutuka dyaka. Yau ketubaka nde bafwa ketulamaka na ntwala ya nsemo mosi ya ngolo ya kyeleka ya nsuka, ebuna bayina kekukaka ve kukanga ntima na nsemo yango kekatulamaka ve na kimpika, kansi bau kebutukaka dyaka. Yau kemonana pwelele nde lusambu ya Bouddha na mitindu na yau yonso kelongaka ngindu ya kukonda kufwa.

Lusambu ya Bambuta na Shintō ya Japon

15-17. (a) Inki mutindu lusambu ya bampeve ya bambuta kotaka na Shintō? (b) Inki mutindu dilongi ya kukonda kufwa ya moyo mekotaka ngolo na lusambu ya Shintō?

¹⁵ Na Japon bantu vandaka sambila na ntwala lusambu ya Bouddha kukota na mvu-nkama ya sambanu T.B. Lusambu na bau vandaka ve ti zina, mpi bau vandaka kwikila na mambu yina vandaka na kuwakana ti bikalulu ya mbote mpi bansiku ya bambuta. Kansi, na ntangu lusambu ya Bouddha kotaka, mfunu ya kuswaswanisa lusambu ya Japon ti lusambu ya nzenza monanaka. Yau yina, bau kumaka kubinga yau nde “Shintō,” disongidila nde “nzila ya banzambi.”

¹⁶ Inki Shintō ya kisina vandaka kwikila sambu na yina metala Bwala ya Bafwa? Ntangu bau kumaka kusala loso ya biziba, mukanda mosi (Kodansha Encyclopedia of Japan), ketendula nde “kusala bisalu na masa vandaka lomba bantu ya kudibongisa mbote mpi ya ngolo, ye bantu kumaka kupesa bimenga ya bilanga. Kima yai kumaka na nima dyambu mosi ya mfunu ya kumaka kusalama na kati ya Shintō.” Boma ya myoyo yina mekwendaka nataka bantu yai ya ntama na kutambika bimenga sambu na kukitisa bau ntima. Dyambu yai butaka lusambu ya bampeve ya bambuta.

¹⁷ Na kutadila lukwikilu ya Shintō, moyo “ya mekwendaka” kevandaka kaka ti bumuntu na yau kansi yau kebebaka sambu na lufwa. Kana bantu yina mefwila mepesa bimenga sambu na yau, moyo kekumaka ya kugedila na mpila nde mambi yonso kekatukaka, ebuna yau kekumaka na luzingu ya ngemba mpi ya mbote. Na nima ya bantangu, mpeve ya bambuta kekumaka nzambi ya bambuta, nkengi. Na ntangu Shintō kutanaka ti lusambu ya Bouddha, yau kotisaka malongi yankaka ya Bouddha, kumosi ti dilongi ya paladisu. Na yau, beto kemona nde lukwikilu ya kukonda kufwa kele ngolo na Shintō.

Kukonda Kufwa na lusambu ya Tao, Lusambu ya Bambuta na Lusambu ya Confucius

18. Bantu ya Tao keyindulaka inki sambu na yina metala kukonda kufwa ya moyo?

¹⁸ Lao-tsu muntu basisaka lusambu ya Tao. Bau ketubaka nde yandi zingaka na Chine na mvu-nkama ya sambanu N.T.B. Na ngindu ya lusambu ya Tao, na luzingu lukanu kele ya kuwakanisa kisalu ya bantu ti Tao​—⁠nzila ya lugangu. Na bunkufi, beto lenda tendula dibanza ya Tao sambu na yina metala kukonda kufwa mutindu yai: Tao kele munsiku yina keyalaka luyalanganu. Tao kele ti luyantiku ve, nsuka mpi ve. Kana muntu kezinga na kuwakana ti Tao, yandi kevukana na yau mpi yandi kekuma muntu mosi ya mvula na mvula.

19-21. Bangindu ya bantu ya Tao nataka bau na kusosa inki?

¹⁹ Na kusosaka kuvukana kumosi ti lugangu, na nima ya bamvula bantu ya Tao kumaka kudipesa mingimingi na ndenda na yau ya kuzinga mvula na mvula mpi ya kuvutuka ya mpa. Bau vandaka kuyindula nde kana muntu kezinga na kuwakana ti Tao, to nzila ya lugangu, yandi lendaka sengumuna binsweki ya lugangu mpi kuditanina na mpasi, maladi, nkutu ti na lufwa.

²⁰ Bantu ya Tao yantikaka kusadila kuyindulula, bangalasisi ya kupema, ti kupona bima ya kudya. Bau vandaka yindula nde kana bau kesala mpidina nitu na bau tabeba nswalu ve mpi bau tafwa nswalu ve. Nswalu, masapu yantikaka kumwangana nde bantu ya mefwaka ve vandaka pumbuka na matuti, bau vandaka monana mpi kuvila mutindu bau mezola mpi nde bau vandaka zinga tuka bamvula mingi na bangumba ya santu to na bisanga ya ntama kibeni, nde bau vandaka zinga na nsadisa ya malulu ti bambuma ya mazi. Nkenda ya bantu ya Chine ketuba nde na mvu 219 N.T.B., ntinu Ch’in Shih Huang Ti tindaka babwatu mingi ti bana ya babakala mpi ya bankento 3000 sambu na kwenda kusosa kisanga ya P’eng-lai, kisika bantu yina kefwaka ve kezingaka, ebuna kana bau mekuma, bau baka kimenina mosi ya kukonda kufwa, bau kwisa na yau. Mawa mingi, bau kwisaka vutuka ve ti nkisi ya kuzingisa muntu mvula na mvula.

²¹ Kusosa luzingu ya kukonda kufwa nataka bantu ya Tao na kusosa kusala bankisi ya kukonda kufwa na nzila ya alchimie. Na ngindu ya bantu ya Tao, luzingu kekatukaka na kuvukisa bangolo ya yin/yang (nkento ti bakala). Ebuna na kuvukisaka plomb (ya ndombe, to yin) ti mercure (ya kesema, to yang), ba alchimiste vandaka landa mbandu ya lugangu mpi bau vandaka yindula nde bau lenda zwa nkisi ya kukonda kufwa.

22. Mupepe ya lusambu ya Bouddha yina kotaka na lusambu ya Chine butaka inki mambu?

²² Mfinama na mvu-nkama ya nsambwadi T.B., lusambu ya Bouddha kotaka na mabundu ya Chine. Mbutu vandaka nde bau bakaka mambu mingi ya lusambu ya Bouddha: lusambu ya bampeve ya mbi ti lusambu ya bambuta. Profesere Smart, ketuba nde: “Lusambu ya Bouddha ti ya Tao bongisaka mpi yedisaka lukwikilu ya kutuba nde luzingu kevandaka na nima ya lufwa, dilongi mosi ya vandaka ve ya mudindu na lusambu ya bambuta ya ntama ya bantu ya Chine.”

23. Ngindu ya Confucius vandaka inki sambu na yina metala lusambu ya bambuta?

²³ Confucius, kele muntu yankaka ya mayele ya Chine ya mvu-nkama ya sambanu N.T.B. yina mekwendaka nsangu. Filozofi na yandi kumaka lufulu sambu na lusambu ya Confucius. Yandi tubilaka ve mingi dilongi ya Bwala ya Bafwa. Kansi, yandi tubilaka mingi mfunu ya mabanza ya mbote ti kikalulu ya kendimamaka na kimvuka ya bantu. Ata buna, yandi vandaka ndima lusambu ya bambuta mpi yandi tubilaka mingi kuzitisa nsiku ya bambuta mpi kusala bankisi yina kewakana ti bampeve ya bambuta yina mefwaka.

Mabundu Yankaka ya Ndambu ya Esti

24. Lusambu ya Jaïna kelongaka inki sambu na yina metala moyo?

²⁴ Lusambu ya Bajaïna basikaka na Inde na mvu-nkama ya sambanu N.T.B. Mubandisi na yau, Mahāvīra, longaka nde bima yonso ya kezingaka kele ti moyo ya kefwaka ve mpi nde moyo lenda guluka na Karma kana yau mekudibuya ngolo kibeni mpi yau mekudilonga, mpi kana yau kesala ve nku ata fyoti na bigangwa yonso. Bantu ya Jaïna kekwikilaka na malongi yina tii bubu yai.

25, 26. Inki malongi ya bantu ya Hindu kendimaka kele mpi na lusambu ya Sikh?

²⁵ Lusambu ya ba Sikh, butukaka mpi na Inde, yau kele lusambu mosi ya bantu mafuku 19 kesambilaka. Lusambu yai yantikaka na mvu-nkama ya 16 ntangu Guru Nānak zengaka na kuvukisa malongi ya kuluta mbote ya lusambu ya Bahindu ti ya Bamizuluma, ebuna yandi basisaka lusambu mosi ya kuvukana. Lusambu ya Sikh bakaka malongi ya Hindu yina ketadila kukonda kufwa ya moyo, lubutuluku, ti Karma.

²⁶ Yau kemonana pwelele nde, dilongi ya kutuba nde luzingu kelandaka na nima ya kufwa ya nitu kelongamaka na mabundu mingi ya ndambu ya Esti. Ebuna na Kikristu, na lusambu ya Bayuda, ti ya Bamizuluma?

[Map on page 10]

(Sambu na kuzaba mambu yonso, tala mukanda.)

ASIE CENTRALE

CACHEMIRE

TIBET

CHINE

CORÉE

JAPON

INDE

BÉNARÈS

BODHGAYÂ

MYANMA

THAÏLANDE

CAMBODGE

SRI LANKA

JAVA

MVU-NKAMA YA 3 N.T.B.

MVU-NKAMA YA 1 N.T.B.

MVU-NKAMA YA 1 T.B.

MVU-NKAMA YA 4 T.B.

MVU-NKAMA YA 6 T.B.

MVU-NKAMA YA 7 T.B.

Lusambu ya Bouddha kotisaka mupepe na yau na ndambu ya Esti ya Azia yonso

[Kifwanisu ya kele na lutiti 9]

Lubutuluku kele dilongi ya ngolo na lusambu ya Bahindu

[Kifwanisu ya kele na lutiti 11]

Na kuzingaka na kuwakana ti lugangu, muntu ya Tao kesosaka kuzinga mvula na mvula

[Kifwanisu ya kele na lutiti 12]

Confucius vandaka ndima lusambu ya bambuta