Sambu na Nki Kutanga Kele Mfunu Sambu na Bana—Kitini 2: Mukanda ya Papie to ya Kutanga na Baapareyi?

Mwana na nge ke zolaka kutanga mukanda ya nki mutindu: mukanda ya papie to yina bo ke tangaka na baapareyi?

Batoko mingi ta tuba nde bo ke zolaka mikanda yina bo ke tangaka na baapareyi. Jean Twenge kele longi ya ke longukaka bikalulu ya bantu (professeur en psychologie).a Yandi ke tuba nde: “Sambu na ndonga ya bantu yina me yikamaka na kubweta lien mosi to na kuluta nswalu na lutiti ya nkaka na nima ya basegondi fioti mpamba, yo lenda vanda mpasi nde bo tula dikebi na mukanda mosi.”

Yo kele masonga nde, kutanga na nsadisa ya apareyi kele ti mambote mingi. John kele ti bamvula 20. Yandi ke tuba nde: “Na ekole yina mono vandaka kukwenda, beto vandaka kusadila mikanda ya bo ke tangaka na baapareyi. Na nsadisa ya kisadilu yina bo ke sadilaka bansosa na Internet (moteur de recherche), mono vandaka kuzwa nswalu mambu yina mono vandaka ti yo mfunu.”

Kana muntu ke tanga na nzila ya apareyi, yandi ta vanda ti bisadilu mingi ya mfunu. Mu mbandu, kana muntu ya ke tanga na nzila ya apareyi me simba kisika mosi to yandi me bweta kisika mosi, yandi lenda zwa ntendula ya ngogo mosi, yandi lenda widikila ndinga ya bo me kotisa (enregistrement audio), yandi lenda tala video mosi buna to kusadila lien mosi buna sambu na kuzwa bansangu ya nkaka. Keti yo ke tendula nde kana muntu ke tanga mukanda ya papie, yandi ta bakila yo ve mambote mingi?

Sambu na kulonguka na mudindu, bantu ya nkaka ke zolaka kusadila mukanda ya papie. Sambu na nki?

• Kutula dikebi ya mingi. Toko mosi na zina ya Nathan ke tuba nde: “Ntangu mono ke tangaka na nzila ya apareyi, mbala mingi, bapiblisite mpi ba message ke katulaka mono dikebi.”

  Karen kele ti bamvula 20. Sambu na yandi mpi, mpasi ke vandaka kaka yina mosi. Yandi ke tuba nde: “Ntangu mono ke tangaka na nzila ya telefone to ya tablette, ntima ke pusaka mono na kukangula aplikasio ya nkaka to na kubula nsaka mosi buna.”

  Ndongisila ya Biblia: “Beno sadila ntangu na beno mbote kibeni.”—Bakolosai 4:5.

  Mambu ya kuyindula na mudindu: Keti mwana na nge ke kudiyalaka mingi kibeni sambu yandi bika ve nde kima mosi kukatula dikebi na yandi ntangu yandi ke tanga to yandi ke longuka na nsadisa ya apareyi? Kana ve, inki mutindu nge lenda sadisa yandi na kutula dikebi na mambu ya yandi ke tanga to ke longuka?

  Dibanza: Tendudila mwana na nge nde, kana yandi ke bika nde bima ya nkaka ya kele na apareyi na yandi kukatula yandi dikebi, yandi ta baka ntangu mingi sambu na kusala badevware na yandi mpi yandi ta vanda ve ti ntangu ya kufwana sambu na kusala mambu ya nkaka.

• Kubakisa mambu: Mukanda mosi (Be the parent, please [Comportez-​vous en parent, s’il vous plaît]) ke tuba nde: “Bansosa mingi me monisaka nde, kana bantu ke tanga na nsadisa ya apareyi, bo ke bakisaka ve mbote mambu ya bo ke tanga na ntangu bo ke tangaka yo, kansi na papie bo ke bakisaka mbote.”

  Kima ya ke salaka mpidina ntangu bo ke tanga na apareyi kele nde, mbala mingi bo ke tangaka na vitesi na kisika ya kuyindula na mudindu mambu ya bo ke tanga. Nsoniki mosi na zina ya Nicholas Carr ke tuba nde: “Na Internet, beto ke zolaka kulonguka mambu mingi na nswalu yonso na kutadila vitesi yina meso na beto mpi misapi na beto ke kwendilaka.”b

  Bantangu ya nkaka, yo ke vandaka mfunu na kutadila ve na mudindu mambu ya beto ke tanga. Sambu na Nicholas Carr, diambu ya mpasi kele nde, “kutanga kukonda kutula dikebi me yantika kukuma kikalulu na beto ntangu beto ke tanga.” Diambu yai lenda sala nde, mwana kukuma ti kikalulu ya kutanga na vitesi kukonda kutula dikebi na mambu ya yandi ke tanga.

  Ndongisila ya Biblia: “Na bima yonso ya nge ke baka, baka mayele ya kubakisa mambu.”—Bingana 4:7.

  Mambu ya kuyindula na mudindu: Inki mutindu nge lenda sadisa mwana na nge na kuzaba mutindu ya kutadila na mudindu mambu ya yandi ke tanga, yo vanda na papie to na apareyi?

  Dibanza: Vanda ti bukati-kati. Yo ke lomba ve nde nge sadila kaka mukanda ya papie to ya apareyi. Konso mukanda kele ti mambote na yo. Mu mbandu, bisadilu ya nkaka ya kele na mukanda ya apareyi ke sadisaka na kubakisa mambu. Yo yina, kuvanda ve makambu ngolo ntangu nge ke tadila ti bana na nge mambote mpi malanda ya konso mukanda yina. Kuvila mpi ve nde, bana kele ve mutindu mosi.

• Kuyibuka mambu. Na disolo mosi ya basikaka na zulunalu mosi (Scientific American), Ferris jabr ke monisa nde, kana beto fwanisa kutanga mukanda ya papie ti kutanga mukanda na nsadisa ya apareyi, kutanga mukanda na nsadisa ya apareyi “ke salaka nde ntu ya muntu kulemba nswalu . . . mpi yo ke salaka nde yandi kuka ve kuyibuka mambu ya yandi tangaka.”

  Mu mbandu kana muntu ke tanga mukanda ya papie, yandi lenda mona na mabanza kisika yina yandi monaka diambu mosi ntangu yandi vandaka kutanga. Yo kele bonso kidimbu mosi ya ta sadisa nge na kumona diaka diambu yango na mukanda.

  Katula yo, bantu ya ke salaka bansosa me monaka nde mbala mingi, bantu yina ke tangaka mambu na mikanda ya papie, bo ke yibukaka mambu yango mbote kuluta. Bo ke kangaka mambu yango na ntu kukonda mpasi sambu bo bakisaka yo mbote.

  Ndongisila ya Biblia: “Tanina mayele mpi mayele ya kuyindula.”—Bingana 3:21.

  Mambu ya kuyindula na mudindu: Keti mwana na nge ke kukaka ve kubakisa mambu ya yandi ke tanga to ya yandi ke longuka to mpi kuyibuka yo? Kana mpidina, inki mutindu nge lenda sadisa yandi? Keti yandi ta bakisa yo to yandi ta yibuka yo kana yandi sadila mukanda ya papie?

  Dibanza: Ponina mwana na nge mukanda yina me fwana kibeni na kutadila makuki na yandi ya kulonguka mpi mukanda ya yandi ke zola kusadila. Bantu ke yindulaka nde kutanga na nsadisa ya apareyi kele mbote kuluta kutanga mukanda ya papie, kansi yo ke vandaka kibeni ve masonga.