Bantu Tatu Yina Sosaka Kieleka na Mvu-Nkama ya 16—Nki Mambu Bo Sengumunaka?

“KIELEKA kele nki?” Ponse Pilate guvernere ya Roma yina vandaka kuyala Yudea na mvu-nkama ya ntete, muntu yulaka Yezu ngiufula yai ntangu yandi vandaka kusambisa yandi. (Yoane 18:38) Ya kieleka, Pilate sosaka ve mpenza kuzaba kieleka. Nkutu, ngiufula na yandi monisaka badute to dibanza ya kuvweza. Yo ke monana nde sambu na Pilate, kieleka vandaka diambu yina muntu lenda pona to mambu yina bo longaka yandi na kukwikila mpi ata mutindu mosi vandaka ve ya kuzaba kieleka. Bubu yai, bantu mingi ke yindulaka mutindu yai.

Bantu ya Eropa yina vandaka kukwenda na nzo-nzambi na mvu-nkama ya 16 zabaka ve nki malongi ya kieleka bo fwete kwikila. Bo vandaka kundima kiyeka ya pape mpi kukwikila na malongi ya nkaka ya dibundu kansi bo kutanaka ti bangindu ya mpa yina bantu ya Réforme mwangaka na Eropa ya mvimba na ntangu yina. Nki malongi yo lombaka nde bo landa? Inki mutindu bo zolaka kuzaba kieleka?

Na kati ya bantu mingi, bantu tatu mpamba bakaka lukanu ya kusosa kieleka na nsungi yina.a Inki bo salaka sambu na kubakisa mambu ya kieleka ti ya luvunu? mpi nki mambu bo sengumunaka? Bika beto tadila yo.

“BIKA BIBLIA . . . KUBAKA NTANGU YONSO KISIKA YA NTETE”

Wolfgang Capiton, toko mosi ya bakala vandaka ti lukwikilu ya ngolo na malongi ya dibundu. Yandi vandaka kulonguka kimunganga, bansiku mpi teolozi. Yandi kumaka nganga-nzambi ya parwasi mosi na mvu 1512 mpi aumônier ya episikopo ya Mayence.

Na luyantiku, Capiton salaka ngolo na kulembisa bikesa ya bantu ya Réforme yina vandaka kulonga malongi yina wakanaka ve ti malongi ya Katolika. Kansi, na nima yandi kumaka kukotila bantu ya Réforme. Yandi salaka nki? James M. Kittelson muntu ya istware sonikaka nde ntangu Capiton kutanaka ti malongi ya mutindu na mutindu, yandi monaka nde “mutindu ya kuluta mbote ya kuzaba malongi na bo vandaka ya kutadila Biblia sambu yo mpamba ke tubaka kieleka.” Na nima yandi sukisaka nde malongi ya dibundu yina ke tubaka nde vinu ti mampa ke kitukaka nitu mpi menga ya Yezu mpi kusambila basantu kele ve na Masonuku. (Tala lupangu “Kuzaba Kana Mambu Yango Vandaka Mutindu Yina.”) Yandi yambulaka kisalu na yandi ya lukumu yina yandi vandaka kusala ti episikopo na mvu 1523, mpi kwendaka kuzinga na mbanza Strasbourg, kisika yina bantu ya Réforme vandaka kusala kisalu na bo.

Nzo ya Capiton na Strasbourg kumaka kisika yina bantu ya Réforme vandaka kukutana mpi ntembe kele ve nde bo vandaka kutubila mambu mingi ya dibundu mpi malongi ya Biblia. Ata bantu ya nkaka ya Réforme vandaka kukotila dilongi ya Butatu, mukanda mosi (The Radical Reformation) ke monisa nde mikanda ya Capiton “tubilaka ve dilongi ya Butatu.” Sambu na nki? Capiton yitukaka mutindu Michel Servet muntu ya teolozi sadilaka baverse ya Biblia sambu na kubuya dilongi ya Butatu.b

Capiton zabaka nde kubuya dilongi ya Butatu lendaka kunata malanda ya mbi, yo yina yandi vandaka kumonisa mawi na yandi pwelele na mayele yonso. Kansi, mikanda na yandi ke monisa nde yandi tudilaka dilongi ya Butatu ntembe na kinsweki na ntwala nkutu ya kukutana ti Servet. Na nima, nganga-nzambi mosi ya Katolika sonikaka nde Capiton mpi bantu na yandi “landaka kutubila mambu na bo na kinsweki disongidila maswekamu ya mudindu ya dibundu [mpi] buyaka dilongi ya Butatu Busantu.” Na nima ya mvu-nkama mosi, Capiton vandaka muntu ya ntete ya bo sonikaka na lisiti ya bansoniki ya lukumu yina buyaka dilongi ya Butatu.

Capiton ndimaka nde kieleka ke vandaka kaka na Biblia. Yandi tubaka nde: “Bika nde Biblia ti nsiku ya Kristu kubaka ntangu yonso kisika ya ntete na teolozi.” Sambu na Dr. Kittelson, Capiton “tubaka nde kima ya ntete ya ke bedisaka bantu ya teolozi kele kukonda kutudila Biblia dikebi.”

Martin Cellarius (yina zabanaka mpi na zina ya Martin Borrhaus), toko mosi ya bakala yina vandaka kuzinga na nzo ya Capiton na 1526 monisaka mpusa ya ngolo ya kulonguka kieleka ya Ndinga ya Nzambi.

“NZAYILU YA NZAMBI YA KIELEKA”

Cellarius butukaka na mvu 1499. Yandi longukaka teolozi mpi filozofi mbote-mbote mpi ndimaka kulonga na Wittenberg, na Allemagne. Sambu Wittenberg vandaka kisika yina Réforme yantikaka, ntama mingi ve Cellarius zabanaka ti Martin Luther mpi bantu ya nkaka yina vandaka ti luzolo ya kusoba mpi ya kutomisa malongi ya dibundu. Inki mutindu Cellarius swaswanisaka bangindu ya bantu ti kieleka ya Masonuku?

Na kutadila mukanda mosi (Teaching the Reformation) Cellarius ndimaka nde sambu na kubakisa mambu mbote, “yo ke lombaka kutanga Masonuku mbote-mbote, kufwanikisa Masonuku ti yo mosi, mpi kusala kisambu kumosi ti kubalula ntima.” Inki mambu Cellarius sengumunaka ntangu yandi salaka bansosa na Biblia?

Na Yuli 1527, Cellarius basisaka mukanda mosi (On the Works of God) yina vandaka ti mambu ya yandi sengumunaka. Yandi sonikaka nde bisakramento ya dibundu mu mbandu mbundana yina bo ke tubaka nde vinu ti mampa ke kitukaka nitu mpi menga ya Yezu ke vandaka kaka na mutindu ya kifwani. Profesere Robin Barnes ke monisa nde mukanda ya Cellarius “tendulaka bambikudulu ya Masonuku yina tubilaka nsungi ya mpasi yina ke kwisa mpi na nima na yo ntoto ya mvimba ta toma mpi ta vutuka diaka mutindu yo vandaka na luyantiku.”—2 Piere 3:10-13.

Mwa mambu yina Cellarius tubaka sambu na kimuntu ya Yezu Kristu kele mfunu. Ata yandi buyaka ve dilongi ya Butatu na mutindu ya pwelele, Cellarius salaka luswaswanu na kati ya “Tata ya Zulu” ti “Mwana na yandi Yezu Kristu” mpi sonikaka nde Yezu kele mosi na kati ya banzambi mpi bana ya Nzambi nkwa-ngolo yonso.—Yoane 10:34, 35.

Robert Wallace sonikaka na mukanda na yandi Luzingu ya Muntu Yina Buyaka Butatu (Antitrinitarian Biography [1850]) nde mikanda ya Cellarius tubilaka ve dilongi ya Butatu yina bantu vandaka kundima mingi na mvu-nkama ya 16.c Yo yina, bantu mingi ya mayele ke tubaka nde ziku Cellarius buyaka dilongi ya Butatu. Bantu ke monaka yandi bonso muntu yina Nzambi sadilaka sambu “na kulonga nzayilu ya Nzambi ya kieleka mpi ya Kristu.”

YANDI VANDAKA TI KIVUVU NDE BO TA SOBA MALONGI

Pene-pene ya mvu 1527, Jean Campanus muntu ya teolozi kumaka kuzinga na Wittenberg mpi bo vandaka kumona yandi muntu ya kuluta mayele ya ntangu yina. Ata Campanus vandaka muntu ya kuluta mfunu na bantu ya Réforme, yandi sepelaka ve ti malongi ya Martin Luther. Sambu na nki?

Campanus buyaka dilongi ya ke tubaka nde vinu ti mampa ke kitukaka nitu mpi menga ya Yezu. Yandi buyaka mpi dilongi ya Martin Luther ya ke tubaka nde na Misa nitu mpi menga ya Yezu ke vukanaka ti dimpa mpi vinu. Sambu na nsoniki André Séguenny, Campanus vandaka kukwikila nde “Dimpa ke bikalaka kaka dimpa, kansi na Misa yo ke monisaka nitu ya Kristu na mutindu ya kifwani.” Na 1529, lukutakanu mosi salamaka na Marburg sambu na kutadila malongi yango mpi bo buyisaka Campanus na kuzabisa bantu mambu yina yandi longukaka na Masonuku. Na nima banduku na yandi ya Réforme na mbanza Wittenberg kumaka kumenga yandi.

Bantu ya Réforme wilaka Campanus makasi mingi-mingi sambu yandi swaswanisaka Tata, Mwana mpi mpeve santu. Na mukanda mosi (Restitution), yina Campanus sonikaka na mvu 1532, yandi tubaka nde Yezu ti Tata na yandi kele bantu zole ya kuswaswana. Yandi tendulaka nde Tata ti Mwana “kele mosi” mutindu bakala ti nkento ke vandaka “nsuni mosi,” disongidila bantu zole yina ke zinga na bumosi. (Yoane 10:30; Matayo 19:5) Campanus monisaka nde Masonuku ke sadilaka mbandu ya mutindu mosi sambu na kumonisa kiyeka ya Tata na zulu ya Mwana mutindu yai: “Mfumu ya konso bakala kele Kristu; mpi mfumu ya nkento kele bakala; mpi mfumu ya Kristu kele Nzambi.”—1 Bakorinto 11:3.

Inki mambu yandi tubaka sambu na mpeve santu? Na nsadisa ya Biblia, Campanus sonikaka nde: “Ata verse mosi ve na Biblia ke tubaka nde Mpeve Santu kele muntu ya tatu . . . Mpeve ya Nzambi kele ngolo yina yandi ke sadilaka kisalu. Yandi ke sadilaka yo sambu na kuyidika mpi na kulungisa mambu yonso.”—Kuyantika 1:2.

Luther bingaka Campanus muntu ya ke vwezaka mpi mbeni ya Mwana ya Nzambi. Muntu ya nkaka ya Réforme lombaka nde bo fwa yandi. Ata mpidina, Campanus lembaka ve nitu. Mukanda mosi (The Radical Reformation) ke tuba nde “Campanus ndimaka nde kuvila ya nzayilu yina bantumwa vandaka na yo na kisina mpi ya Biblia sambu na Butatu mpi ya bakala me salaka nde Dibundu kuvila nzila.”

Campanus vandaka ve ata fioti ti dibanza ya kukangula dibundu. Yandi tubaka nde yandi zwaka ve kieleka na “tumabundu mpi na bantu yina vandaka kundima ve malongi ya mabundu ya nene.” Yo yina, yandi tulaka kivuvu nde Dibundu ya Katolika zolaka kusoba mambu sambu na kuvutukila malongi ya Bukristu ya kieleka. Kansi bamfumu ya Katolika kangaka yandi mpi ziku yandi lutisaka bamvula kuluta 20 na boloko. Bantu ya istware ke ndimaka nde yandi fwaka pene-pene ya mvu 1575.

‘ZIKISA MAMBU YONSO’

Kutanga Biblia mbala na mbala sadisaka Capiton, Cellarius, Campanus, mpi bantu ya nkaka na kuswaswanisa kieleka ti mambu ya luvunu. Ata bantu yai tubaka mambu ya nkaka yina wakanaka ve ti Biblia, bo sosaka na kudikulumusa yonso kieleka na Masonuku mpi bakaka kieleka yina bo sengumunaka na mbalu.

Ntumwa Polo siamisaka bampangi na yandi Bakristu nde: “Beno zikisa mambu yonso.” (1 Batesalonika 5:21) Sambu na kusadisa nge na kusosa kieleka, Bambangi ya Yehowa me basisaka mukanda mosi yina kele ti ntu-diambu Inki Biblia Kelongaka Mpenza?