Hihi Kũna nĩ Kwarĩ Mũgũnda wa Edeni?

IHI wee nĩ ũĩ rũgano rwa Adamu na Hawa na mũgũnda wa Edeni? Nĩ rũĩkaine nĩ andũ thĩinĩ wa thĩ yothe. Hihi no ũrũthome wee mwene? No ũruone thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 1:26–3:24. Rũgano rũu rũtariĩ ũũ:

Jehova Ngaia akomba mũndũ kuuma rũkũngũ-inĩ, akamwĩta Adamu, akamũiga mũgũnda-inĩ mũthaka kũndũ gwĩtagwo Edeni. Ngai we mwene nĩwe wathondekire mũgũnda ũcio. Ũrĩ na maĩ ma kũigana na mĩtĩ mĩingĩ mĩthaka ya matunda. Gatagatĩ kaguo harĩ na “mũtĩ wa kũmenyithania wega o na ũũru.” Ngai akagiria andũ kũrĩa maciaro ma mũtĩ ũcio, akamera atĩ maaga gwathĩka nĩ megũkua. Jehova agacoka akombĩra Adamu mũteithia—mũtumia wĩtagwo Hawa, akamũũmba kuuma harĩ rũbaru rwa Adamu. Ningĩ Ngai akamahe wĩra wa kũramata mũgũnda ũcio na akameera maciarane mongerereke maiyũre thĩ.

Hawa arĩ wiki-rĩ, nyamũ-ya-thĩ ĩkaaria nake ĩkĩmũgeria nĩguo arĩe matunda marĩa maakaanĩtio. Ĩkera Hawa atĩ Ngai nĩ aamũheenetie na akamũgirĩrĩria kĩndũ kĩega, kĩrĩa kĩngĩtũma atuĩke o ta Ngai. Hawa agetĩkĩra na akarĩa itunda rĩu maakaanĩtio. Thutha-inĩ Adamu akamũnyita mbaru harĩ kũremera Ngai. Nĩ ũndũ ũcio Jehova agatuĩra Adamu, Hawa, na nyamũ ĩyo ya thĩ. Thutha wao kũingatwo kuuma mũgũnda-inĩ ũcio, araika makahinga itonyero rĩaguo.

Tene-rĩ, athomi na aandĩki a historĩ, nĩ meetĩkĩtie atĩ maũndũ marĩa mandĩkĩtwo thĩinĩ wa ibuku rĩa Kĩambĩrĩria nĩ ma ma na nĩ meekĩkire. Andũ arĩa mekagĩrĩra nganja maũndũ macio thikũ ici nĩ aingĩ. No hihi nĩ kĩĩ gĩtũmaga andũ acio makorũo na nganja ũhoro-inĩ ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria wĩgiĩ Adamu, Hawa na mũgũnda wa Edeni? Rekei tũthuthurie maũndũ mana.

1. Hihi Kũna nĩ Kwarĩ Mũgũnda wa Edeni?

Nĩ kĩĩ gĩtũmaga gũkorũo na nganja igũrũ rĩa ũndũ ũcio? Morutani ma andũ nĩ makoretwo na itemi. Kwa ihinda iraya athomi a maũndũ ma ndini makoretwo makĩĩgereria atĩ mũgũnda wa Ngai ũrĩ o kuo handũ hatoĩkaine. No kanitha nĩ wathũkĩtio nĩ ũrutani wa a athomi ta Plato na Aristotle arĩa mooigaga atĩ gũtirĩ kĩndũ gũkũ thĩ kĩngĩkorũo kĩrĩ gĩkinyanĩru, atĩ ũkinyanĩru no ũkorirũo igũrũ tu. Nĩ ũndũ ũcio, athomi a maũndũ ma ndini makoiga atĩ Paradiso ya mbere no mũhaka ĩkorũo yarĩ hakuhĩ na igũrũ.b Amwe moigaga atĩ mũgũnda ũcio warĩ kĩrĩma-inĩ kĩraya na igũrũ mũno ũndũ ũtangĩathahirio nĩ thĩ ĩno njũru; angĩ nao makoiga atĩ warĩ gĩturi-inĩ kĩa rũgongo kana kĩa mũhuro gĩa thĩ; o na angĩ makoiga atĩ warĩ kwa mweri kana hakuhĩ na kuo. Ndũkĩrĩ ũndũ wa magegania ũhoro wa Edeni kuonwo ta arĩ o rũgano tu. Athomi amwe a matukũ maya nĩ mareganaga na kũrĩa Edeni ĩtaaragĩrio yarĩ, makoiga atĩ gũtiarĩ kũndũ ta kũu.

No rĩrĩ, Bibilia ndĩonanagia mũgũnda ũcio ũtariĩ ũguo. Thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 2:8-14, nĩ twĩrutaga maũndũ maigana ũna megiĩ mũgũnda ũcio. Warĩ mwena wa irathĩro rĩa kũndũ gwetagwo Edeni. Maĩ ma mũgũnda ũcio mooimaga rũũĩ-inĩ rũrĩa rwacokaga gũtuĩka njũĩ inya. Njũĩ icio ciothe nĩ igwetetwo na marĩĩtwa na nĩ tũheetwo ũhoro mũnini wa kũrĩa ciagereire. Ũhoro ũcio ũkoretwo ũgĩkenia athomi, na aingĩ magathuthuria gĩcunjĩ kĩu kĩa Bibilia makĩenda kũmenya kũrĩa mũgũnda ũcio warĩ. Ĩndĩ makoretwo na mawoni maingĩ ngũrani. Hihi ũguo nĩ kuuga atĩ ũhoro ũrĩa ũtaarĩirio wĩgiĩ Edeni, mũgũnda ũcio, na njũĩ ciaguo, nĩ wa maheeni kana no ngʼano tu?

Ta wĩcirie ũndũ ũyũ: Maũndũ ma mũgũnda wa Edeni meekĩkire mĩaka 6,000 ũguo mĩhĩtũku. Maũndũ macio maandĩkirũo nĩ Musa, ũrĩa hihi wahũthagĩra ndũmĩrĩri cia kũheo na kanua kana iria ciandĩkĩtwo mbere ĩyo. No Musa aandĩkire maũndũ macio ta mĩaka 2,500 thutha wamo gwĩkĩka. Rĩu rĩarĩ ihinda inene mũno kuuma mekĩke. Thutha wa ihinda iraya ũguo-rĩ, hihi no kũhoteke atĩ indo imwe ta njũĩ nĩ ciagarũrũkĩte? Ũrĩa thĩ ĩtariĩ nĩ ũgarũrũkaga mũno. Kũrĩa Edeni yarĩ nĩ kũgĩaga ithingithia nyingĩ mũno—ta gĩcunjĩ gĩa 17 harĩ igana gĩa ithingithia iria nene thĩinĩ wa thĩ cionekaga kuo. Kũndũ ta kũu, nĩ kũgarũrũkaga mũno. Na makĩria-rĩ, Kĩguũ kĩa hĩndĩ ya Nuhu no gĩkorũo nĩ kĩagarũrire ũrĩa kũndũ kũu gwatariĩ ũndũ tũtangĩhota kũmenya ũmũthĩ.c

No rĩrĩ, kũrĩ maũndũ manini ma ma tũũĩ: Ibuku rĩa Kĩambĩrĩria rĩaragia ũhoro wa mũgũnda warĩ kuo biũ. Njũĩ igĩrĩ gatagatĩ ka iria inya igwetetwo—Farati na Tigrisi kana Hidekela, no ithereraga nginya ũmũthĩ, na maĩ mamwe ma cio moimĩte kũndũ gũkuhanĩrĩirie mũno. Ibuku rĩu o na nĩ rĩtwĩraga marĩĩtwa ma mabũrũri marĩa njũĩ icio cĩatuĩkanĩirie na rĩkagweta indo ciũĩkaine ikoragwo kũndũ kũu. Aisiraeli a tene, arĩa maarĩ andũ a mbere gũthoma ũhoro ũcio, nĩ maamenyire maũndũ maingĩ kuumana naguo.

Hihi ũguo nĩguo ngʼano cia gwĩtungĩra ikoragwo? Githĩ kaingĩ itiĩthemaga kũgweta maũndũ marĩa mangĩtuĩrĩka kana makarario? Kaingĩ ngʼano cia marimũ ciambagĩrĩria ũũ: Tene tene mũno-rĩ, . . . No historĩ nĩ ĩgwetaga maũndũ marĩa ma bata, ta ũrĩa ũhoro wa Edeni ũtariĩ.

2. Hihi no twĩtĩkie atĩ Ngai ombire Adamu kuuma rũkũngũ-inĩ, nake Hawa kuuma harĩ rũbaru rwa Adamu?

Ũmũthĩ sayansi nĩ yonanĩtie atĩ mwĩrĩ wa mũndũ ũũmbĩtwo na indo cia mĩthemba mĩingĩ na ciothe nĩ ikoragwo tĩri-inĩ. No indo icio ciathondekirũo igĩtuĩka kĩũmbe kĩrĩ muoyo atĩa?

Athomi aingĩ a sayansi moigaga atĩ muoyo nĩguo weyumĩririe, ũkĩambĩrĩria kuumana na tũnyamũ tũnini tũtarĩ kĩene nginya ũgĩkinya gũtuĩka nyamũ nene na irĩ na maũndũ maingĩ thutha wa mĩaka milioni nyingĩ. No ciugo tũnyamũ “tũtarĩ kĩene” ti cia ma, nĩũndũ kĩndũ gĩothe kĩrĩ muoyo—o na tũnyamũ tũnini tũtangĩoneka na maitho—tũrĩ na maũndũ maingĩ mũno ma kũgegania. Gũtirĩ ũira o na ũrĩkũ wonanagia atĩ harĩ mũthemba wa kĩndũ kĩrĩ muoyo kĩngĩhota kana kĩrĩ kĩeyumĩria kĩo kĩene. Ĩndĩ, indo ciothe iria ĩrĩ muoyo cionanagia ũira atĩ cioimanire na ũũgĩ mũingĩ mũno gũkĩra witũ.d—Aroma 1: 20.

Ta hũũra mbica ũgĩthikĩrĩria rwĩmbo rwega kana ũkĩĩrorera mũcoro mũthaka kana kĩndũ gĩthondeketwo na ũũgĩ mũingĩ wa sayansi. Hihi no ũcoke uuge atĩ indo icio nĩcio ciethondekire? Hatarĩ nganja gũtingĩhoteka! No indo ta icio itingĩkuhĩrĩria o na hanini ũthaka kana ũũgĩ ũrĩa mwĩrĩ wa mũndũ ũũmbĩtwo naguo. Tũngĩkiuga atĩ mũndũ ndombirũo atĩa? Ningĩ-rĩ, ibuku rĩa Kĩambĩrĩria rĩtwĩraga atĩ harĩ ciũmbe ciothe iria ĩrĩ thĩinĩ wa thĩ, no mũndũ tu wombirũo na mũhianĩre wa Ngai. (Kĩambĩrĩria 1: 26) Na nokĩo no andũ tu makoragwo na ũhoti wa gũthondeka indo makĩĩgerekania na ũrĩa Ngai ombire, na rĩngĩ magathondeka indo cia magegania mũno na makaina nyĩmbo njega. Na githĩ Ngai ndakĩrĩ na ũũgĩ mũingĩ makĩria wa kũũmba indo?

Ha ũhoro wĩgiĩ kũũmba mũtumia kuuma rũbaru-inĩ rwa mũndũ mũrũme-rĩ, hihi nĩ ũndũ mũritũ?e Ngai nĩ angĩahotire kũhũthĩra njĩra ingĩ, no aamũũmbire ũguo harĩ na gĩtũmi kĩega. Eendaga mũthuri na mũtumia ũcio mahikanie na magĩe na ũkuruhanu wa hakuhĩ o ta arĩ “mwĩrĩ ũmwe.” (Kĩambĩrĩria 2:24) Na githĩ ũrĩa mũthuri na mũtumia manyitanagĩra na magathondeka ngwatanĩro nũmu ĩrĩ na wendo ti ũira atĩ Mũũmbi nĩ arĩ ũũgĩ na wendo?

Makĩria ma ũguo, athomi arĩa matuĩragia ũrĩa tũgayaga maũthĩ nĩ metĩkagĩra atĩ no kũhoteke andũ othe moimire harĩ mũthuri na mũtumia ũmwe. Kwoguo-rĩ, hihi ibuku rĩa Kĩambĩrĩria kũna nĩ rĩhĩtĩtie?

3. Mũtĩ wa ũmenyo na mũtĩ wa muoyo yonekaga ta arĩ ngʼano cia gwĩtungĩra.

Kwaria ma, ibuku rĩa Kĩambĩrĩria rĩtirutanaga atĩ mĩtĩ ĩyo nĩ yarĩ na ũhoti wa mwanya ũtaarĩ na mĩtĩ ĩrĩa ĩngĩ. Yarĩ mĩtĩ o ta ĩrĩa ĩngĩ, no Jehova akĩmĩhũthĩra ĩrũgamĩrĩre ũndũ mũna.

Na githĩ rĩmwe andũ matiĩkaga ũndũ ta ũcio? Kwa ngerekano-rĩ, rĩrĩa andũ meerũo mahe bendera ya bũrũri wao gĩtĩo, nĩ mamenyaga atĩ marerũo mamĩhe gĩtĩo ĩrĩ rũũri rwa bũrũri no ti gĩtambaya kĩu kĩmĩthondekete marahe gĩtĩo. Ningĩ thirikari itiganĩte nĩ ihũthagĩra thimbũ kana kĩraũni arĩ ta rũũri rwa ũnene wacio.

Kwoguo-rĩ, mĩtĩ ĩyo yarũgamĩrĩire ũndũ ũrĩkũ? Maũndũ maingĩ na maritũ manarutanwo nĩ andũ. No icokio rĩrĩa rĩa ma nĩ ihũthũ na rĩa ũũgĩ mũingĩ. Mũtĩ wa ũmenyo warũgamĩrĩire gĩtĩo kĩrĩa kĩa Ngai wiki—kĩhooto gĩa kwamũra ũndũ ũrĩa mwega na ũrĩa mũũru. (Jeremia 10:23) Na nokĩo, kũiya maciaro ma mũtĩ ũcio kwarĩ kwĩhia! Naguo mũtĩ wa muoyo warũgamĩrĩire kĩheo kĩrĩa arĩ o Ngai wiki ũngĩheana—muoyo wa tene na tene.—Aroma 6: 23.

4 . Nyoka ĩkwaria yonekaga ta arĩ rũgano rwa marimũ.

Nĩ ma, gĩcunjĩ kĩu kĩa ibuku rĩa Kĩambĩrĩria no kĩritũhĩre mũndũ, makĩria angĩkorũo ndareciria ũhoro ũrĩa ũngĩ ũrĩ thĩinĩ wa Bibilia. No Maandĩko nĩ mataaragĩria o kahora ũhoro ũcio ũndũ tũkũũmenya.

Nũũ kana nĩ kĩĩ gĩatũmire nyoka ĩyo yoneke ta ĩraaria? Andũ a Israeli, nĩ mooĩ maũndũ mangĩ marĩa mangĩamateithirie kũmenya makĩria itemi rĩa nyoka ĩyo. Kwa ngerekano-rĩ, nĩ mooĩ atĩ o na gũtuĩka nyamũ itiaragia, kĩũmbe kĩa roho no gĩtũme nyamũ yoneke ta ĩraaria. Musa ningĩ nĩ aandĩkire ũhoro wa Balaamu; Ngai nĩ aatũmire mũraika nĩguo atũme ndigiri ya Balaamu yarie ta mũndũ.—Ndari 22:26-31; 2 Petero 2:15, 16.

Hihi maroho mangĩ, nginya marĩa thũ cia Ngai, no mahote kũringa ciama? Musa nĩ eeyoneire ago a Misiri makĩringa ciama imwe o ta cia Ngai, ta gũtũma rũthanju rũtuĩke nyoka. Ũhoti wa gwĩka maũndũ ta macio ũngĩoimire tu harĩ thũ cia Ngai iria cikaraga ciikaro-inĩ cia roho.—Thama 7:8-12.

Ningĩ no kũhoteke atĩ Musa nĩwe watongoririo nĩ roho kwandĩka ibuku rĩa Ayubu. Ibuku rĩu nĩ rĩrutanĩte ũhoro mũingĩ wĩgiĩ thũ ĩrĩa nene ya Ngai, Shaitani, ĩrĩa yatharĩkĩire na wara wĩkindĩru wa ndungata ciothe cia Jehova. (Ayubu1:6-11; 2:4, 5) Kwoguo-rĩ, hihi Aisiraeli a tene nĩ mangĩeciririe atĩ Shaitani nĩwe wahũthĩrire nyoka mũgũnda-inĩ wa Edeni, agĩtũma yoneke ta ĩraaria, akĩheenereria Hawa athũkie wĩkindĩru wake harĩ Ngai? No kũhoteke.

Hihi Shaitani nĩwe watongoretie nyoka ĩyo? Thutha-inĩ Jesu oigire atĩ Shaitani “nĩ wa maheni, na nowe ithe wamo.” (Johana 8:44) ‘Ithe wa maheeni-rĩ,’ no mũhaka akorũo nĩwe watungire maheeni ma mbere marĩa maaririo, githĩ tiguo? Maheeni ma mbere maaiguĩkire rĩrĩa nyoka yaaririe na Hawa. Ĩgĩkararia ũrĩa Ngai oigĩte atĩ kũrĩa mũtĩ ũrĩa wakananĩtio kũngĩarehire gĩkuũ, nyoka yoigire ũũ: “Aca, ti atĩ no mũhaka mũgakua.” (Kĩambĩrĩria 3:4) Hatarĩ nganja Jesu nĩ aamenyaga atĩ Shaitani nĩwe watũmire nyoka ĩke ũguo. Maũndũ marĩa Jesu aacokire kũguũrĩria mũtũmwo Johana nĩ matheragia ũhoro ũcio wega, eetire Shaitani “nyamũ-ya-thĩ o ĩrĩa ya tene.”—Kũguũrĩrio 1:1, 12:9.

Hihi nĩ ũndũ mũritũ kũna gwĩtĩkia atĩ kĩũmbe kĩa roho kĩrĩ na hinya nĩ kĩngĩatũmire nyoka yoneke ta ĩraaria? O na gũtuĩka andũ matikoragwo na hinya ta ũcio-rĩ, nĩ mahotaga gwĩka maũndũ ma kũgegania, ta kwaria makaiguĩka ta atarĩ o mararia.

Ũira Ũrĩa Mũrũmu Makĩria

Na githĩ ndũkuona atĩ arĩa mekagĩrĩra nganja ũhoro ũrĩa ũrĩ Kĩambĩrĩria matikoragwo na gĩtũmi kĩiganu gĩa gwĩka ũguo? Ningĩ-rĩ, kũrĩ na ũira mũrũmu atĩ ũhoro ũcio nĩ wa ma.

Kwa ngerekano-rĩ, Jesu Kristo etagwo “mũira ũrĩa mwĩhokeku na ũrĩa wa ma.” (Kũguũrĩrio 3:14) Tondũ aarĩ mũkinyanĩru, ndaigana kwaria maheeni, kana kuogomia ma o na hanini. Makĩria ma ũguo-rĩ, aarutanire atĩ aarĩ o kuo ihinda iraya mbere ya gũũka gũkũ thĩ arĩ mũndũ—kwaria ma, nĩ aatũũrĩte hamwe na Ithe, Jehova, “tene thĩ ĩtaanagĩa.” (Johana 17:5) Kwoguo aarĩ muoyo rĩrĩa ũtũũro waambĩrĩirie gũkũ thĩ. Mũira ũcio mwĩhokeku kũrĩ othe-rĩ, oigĩte atĩa?

Jesu onanirie na ma atĩ Adamu na Hawa maarĩ kuo. Nĩ aamagwetire rĩrĩa aataaragĩria ithimi cia Jehova ciĩgiĩ kĩhiko. (Mathayo 19:3-6) Angĩkorũo andũ acio na mũgũnda ũcio maatũraga no rũgano rũganagwo-rĩ, ũguo nĩ kuuga Jesu nĩ aaheenekete kana aaragia maheeni. Mawoni macio merĩ ti ma ma! Jesu aarĩ igũrũ, na nĩ eeyoneire rĩrĩa kwagĩire thĩna thĩinĩ wa mũgũnda ũcio. Hihi nĩ ũira ũrĩkũ ũngĩkorũo ũkĩrĩte ũcio?

Hatarĩ nganja, kwaga gwĩtĩkia ũhoro ũrĩa ũrĩ ibuku-inĩ rĩa Kĩambĩrĩria nĩ kwaga wĩtĩkio harĩ Jesu. Ningĩ gwĩka ũguo no kũgirie tũtaũkĩrũo nĩ mohoro ma bata biũ ma Bibilia na ciĩranĩro ciayo cia kũũmĩrĩria. Rekei tuone nĩ na njĩra ĩrĩkũ.

[Kohoro ka Magũrũ-inĩ]