Mabuku Marĩa Magwetetwo Thĩinĩ wa Kabuku ka Mũcemanio wa Ũtũũro na Ũtungata
ĨPURO 13-19
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | KĨAMBĨRĨRIA 31
“Jakubu na Labani Kũgĩa na Kĩrĩkanĩro gĩa Thayũ”
it-1 883 kĩb. 1
Galeedi
Thutha wa kũniina maũndũ marĩa maakararanagĩria na njĩra ya thayũ, Jakubu na Labani nĩ maagĩire na kĩrĩkanĩro. Nĩ ũndũ ũcio, Jakubu agĩthondeka gĩtugĩ kĩa mahiga na akĩra “ariũ a ithe” mathondeke hĩba ya mahiga, ĩrĩa hihi yatariĩ ta metha, harĩa maarĩrĩire irio magĩthondeka kĩrĩkanĩro. Hĩndĩ ĩyo, Labani agĩĩtania handũ hau na hĩba ĩyo ya mahiga, akĩmĩĩta na Kĩaramu (Gĩsiria) “Jegari-sahadutha,” no Jakubu akĩmĩĩta “Galeedi,” rĩĩtwa rĩa Kĩhibirania rĩrĩa rĩhaanaine narĩo. Labani ooigire ũũ: “Hĩba ĩno ya mahiga [Kĩhibirania, gal] nĩ mũira [Kĩhibirania, ʽedh] gatagatĩ-inĩ gaitũ nawe ũmũthĩ.” (Kĩa 31:44-48) Hĩba ĩyo ya mahiga (na gĩtugĩ kĩu kĩa mahiga) yarĩ ũira harĩ andũ arĩa othe mangĩahĩtũkĩire hau. O ta ũrĩa mũhari wa 49 ũronania, yarĩ “Nyũmba Ndaya na Igũrũ ya Mũrangĩri [Kĩhibirania, mits·pahʹ],” ĩrĩ ũira atĩ Jakubu na Labani nĩ maarĩkanĩire gũtũũria thayũ gatagatĩ kao na thĩinĩ wa famĩlĩ ciao. (Kĩa 31:50-53) Thutha-inĩ, mahiga nĩ maahũthagĩrũo na njĩra o ta ĩyo marĩ ũira.—Jos 4:4-7; 24:25-27.
it-2 1172
Nyũmba Ndaya na Igũrũ ya Mũrangĩri
Jakubu nĩ aathondekire hĩba ya mahiga na akĩmĩĩta “Galeedi” (ũguo nĩ kuuga “Hĩba ya Ũira”) na “Nyũmba Ndaya na Igũrũ ya Mũrangĩri.” Labani agĩcoka akiuga: “Jehova arotũrora niĩ nawe rĩrĩa tũtarĩ hamwe.” (Kĩa 31:45-49) Hĩba ĩyo ya mahiga ĩngĩarĩ ũira atĩ Jehova nĩ aaroraga one kana Jakubu na Labani nĩ maatũũragia kĩrĩkanĩro kĩu gĩa thayũ.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
it-2 1087-1088
Terafimu
Maũndũ marĩa monetwo nĩ athuthuria a matigari ma indo cia tene thĩinĩ wa Mesopotamia na kũrĩa kũrigicĩirie monanagia atĩ gũkorũo na mĩhianano ya terafimu nĩ kwahutanĩtie na nũũ ũngĩamũkĩrire igai rĩa famĩlĩ. Kũringana na kĩhengere kĩmwe kĩrĩa kĩoonekire Nuzi, gũkorũo na ngai icio cia mũciĩ rĩmwe nĩ kũngĩatũmire mũndũrũme akorũo na kĩhooto gĩa gũthiĩ igooti-inĩ agetie indo cia ithe wa mũtumia wake thutha wa gũkua. (Ancient Near Eastern Texts, ya J. Pritchard, 1974, kar. 219, 220, na kohoro ka magũrũ-inĩ ka 51) Hihi arĩ na ũndũ ũcio meciria-inĩ, Rakeli oonire atĩ aarĩ na kĩhooto gĩa kuoya terafimu icio nĩ ũndũ wa ũrĩa ithe aaheenetie mũthuri wake Jakubu. (Ringithania Kĩa 31:14-16.) Gũkorũo atĩ terafimu ciarĩ cia bata ũhoro-inĩ wĩgiĩ ihooto cia kũgaya indo ningĩ no gũtaarĩrie kĩrĩa gĩatũmire Labani ende mũno gũcicokia nginya akĩoya ariũ a ithe magĩthingata Jakubu rũgendo rwa thikũ mũgwanja. (Kĩa 31:19-30) Hatarĩ nganja, Jakubu ndaamenyaga ũndũ ũrĩa Rakeli eekĩte (Kĩa 31:32), na gũtirĩ ũndũ wonanagia atĩ nĩ ooimire ageretie kũhũthĩra terafimu nĩguo agae indo kuuma harĩ ariũ a Labani. Jakubu ndaahũthagĩra mĩhianano. Mĩhianano ĩyo ya Terafimu nĩ ĩngĩaniinirũo rĩrĩa Jakubu aanengerirũo ngai ciothe ngʼeni nĩ andũ a nyũmba yake na agĩcithika gĩtina-inĩ kĩa mũtĩ mũnene ũrĩa warĩ hakuhĩ na Shekemu.—Kĩa 35:1-4.
ĨPURO 20-26
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | KĨAMBĨRĨRIA 32-33
“Hihi nĩ Ũrerutanĩria Kũgĩa na Kĩrathimo?”
it-2 190
Kuonja
Wonje wa Jakubu. Rĩrĩa Jakubu aarĩ na kĩndũ mĩaka 97, nĩ aagianire na mũraika wa Ngai ũtukũ mũgima. Nĩ aahotire kũgirĩrĩria mũraika ũcio ndagathiĩ o nginya rĩrĩa aamũrathimire. Hĩndĩ ĩyo maagianaga, mũraika aahutirie Jakubu harĩa njohero ĩnyitanĩire na kĩero, narĩo irũngo rĩa njohero ya Jakubu rĩkĩrekania. Jakubu akĩambĩrĩria gũthiĩ agĩthuaga. (Kĩa 32:24-32; Ho 12:2-4) Thutha-inĩ Jakubu nĩ aaririkanirio atĩ o na gũtuĩka nĩ ‘aagianĩte na Ngai, kana mũraika wa Ngai, na andũ na agatooria,’ o ta ũrĩa mũraika aamwĩrĩte, ũrĩa kwarĩ nĩ atĩ ndaatooretie mũraika ũrĩ hinya wa Ngai. Ĩndĩ Ngai arĩ na muoroto nĩwe wetĩkĩrĩtie Jakubu agiane na mũraika ũcio, nĩguo Jakubu onanie wendi wake mũnene wa kwamũkĩra kĩrathimo kĩa Ngai.
it-1 1228
Isiraeli
1. Rĩĩtwa rĩrĩa Ngai aaheire Jakubu rĩrĩa aarĩ na kĩndũ mĩaka 97. Ũtukũ ũrĩa Jakubu aaringire mũkuru wa Jaboku agĩthiĩ gũtũnga mũrũ wa nyina Esau nĩrĩo aambĩrĩirie kũgiana na mũraika. Nĩ ũndũ wa Jakubu gũkirĩrĩria makĩgiana, rĩĩtwa rĩake nĩ rĩacenjirio agĩtwo Isiraeli, rĩrĩ ta kĩrathimo kuuma kũrĩ Ngai. Nĩguo Jakubu aririkanage ũndũ ũcio, eetire handũ hau Penieli kana Penueli. (Kĩa 32:22-31) Thutha-inĩ arĩ Betheli, Ngai nĩ eerire Jakubu ũhoro wa gũcenjio kwa rĩĩtwa rĩake o rĩngĩ, na kuuma hĩndĩ ĩyo nginya rĩrĩa Jakubu aakuire, kaingĩ eetagwo Isiraeli. (Kĩa 35:10, 15; 50:2; 1Ma 1:34) O na kũrĩ ũguo, makĩria ma maita 2,500 marĩa rĩĩtwa Isiraeli rĩhũthĩrĩtwo, kaingĩ rĩkoragwo rĩkĩaria ũhoro wa njiarũa cia Jakubu irĩ rũrĩrĩ.—Tham 5:1, 2.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
w10 6/15 22 kĩb. 10-11
Ciugo cia Ũtugi nĩ Itũmaga Andũ Maikaranie na Thayũ
10 Kũhũthĩra ciugo cia ũtugi na kwaranĩria wega nĩ gũtũmaga andũ magĩe thayũ na maũtũũrie. Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, gwĩka ũrĩa wothe tũngĩhota gũikarania na arĩa angĩ wega no kwagagĩrie ũrĩa twaranagĩria nao. Gwĩkĩra arĩa angĩ ciĩko cia ũtugi ta gũcaria mĩeke ya gũteithia, kũheana kĩheo kuuma ngoro, na kũnyitana ũgeni, no gũtũme twaranĩrie tumĩranĩtie ngoro. O na no kũhaane ta arĩ ‘kũigĩrĩra makara marĩ na mwaki mũtwe’ wa mũndũ na gũtũme onanie ngumo njega, ũndũ ũcio ũtũme ũkorũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ kwaranĩria.—Rom. 12:20, 21.
11 Jakubu nĩ aamenyaga ũndũ ũcio. Mũrũ wa nyina Esau nĩ aamũrakarĩire mũno nginya Jakubu akĩũra nĩ ũndũ wa gwĩtigĩra Esau ndakamũũrage. Thutha wa mĩaka mĩingĩ, Jakubu nĩ aacokire. Esau nĩ aathiire kũmũtũnga arĩ na arũme 400. Jakubu nĩ aahoire Jehova amũteithie agĩcoka agĩtũmanĩra Esau kĩheo kĩnene kĩa mahiũ gĩthiage mbere. Kĩheo kĩu nĩ kĩahingirie muoroto wakĩo. Rĩrĩa maacemanirie, ngoro ya Esau nĩ yororoete, na agĩtengʼera akĩhĩmbĩria Jakubu.—Kĩam. 27:41-44; 32:6, 11, 13-15; 33:4, 10.
it-1 980
Ngai, o we Ngai wa Isiraeli
Thutha wa Jakubu kũgiana na mũraika wa Jehova arĩ Penieli, nĩ aaheirũo rĩĩtwa Isiraeli, na thutha wa gũcemania na mũrũ wa nyina Esau marĩ na thayũ, nĩ aaikarire Sukothu na thutha ũcio Shekemu. Arĩ kũu nĩ aagĩire na gĩcunjĩ kĩa mũgũnda kuuma kũrĩ ariũ a Hamoru na akĩamba hema yake mũgũnda-inĩ ũcio. (Kĩa 32:24-30; 33:1-4, 17-19) “Agĩaka kĩgongona hau na agĩgĩta Ngai, o we Ngai wa Isiraeli,” kana “Ngai Nĩwe Ngai wa Isiraeli.” (Kĩa 33:20) Na njĩra ya gwĩtania kĩgongona kĩu na rĩĩtwa rĩu rĩerũ Isiraeli rĩrĩa aaheetwo, Jakubu nĩ oonanirie atĩ nĩ aarĩtĩkĩrĩte na aarĩ na ngatho nĩ ũndũ wa rĩĩtwa rĩu na kũgitĩrũo nĩ Ngai agĩcoka Bũrũri wa Kĩĩranĩro. Ciugo icio cionekaga o riita rĩmwe tu thĩinĩ wa Maandĩko.
ĨPURO 27–MĨĨ 3
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | KĨAMBĨRĨRIA 34-35
“Moimĩrĩro Moru ma Thiritũ Njũru”
w97 2/1 30 kĩb. 4
Shekemu—Itũũra Rĩarĩ Mũkuru-inĩ
Hihi anake a itũũra rĩu moonaga atĩa mũirĩtu ũcio waceeraga itũũra-inĩ rĩu kaingĩ hihi arĩ wiki? Mũriũ wa mũtongoria wa kũu nĩ “aamuonire, akĩmuoya na agĩkoma nake, akĩmũnyita kĩa hinya.” Nĩ kĩĩ gĩatũmire Daina erehere ũgwati na njĩra ya kũnyitanĩra na Akanaani aganu? Hihi nĩ kũigua akĩenda ũrata wa airĩtu a riika rĩake? Hihi aarĩ mũndũ womĩtie kĩongo na weendete kwĩyatha ta ariũ amwe a ithe? Thoma rũgano rũu ibuku-inĩ rĩa Kĩambĩrĩria, na ũgerie kũhũũra mbica kĩeha na gĩconoko kĩrĩa Jakubu na Lea maarĩ nakĩo nĩ ũndũ wa moimĩrĩro moru ma mũirĩtu wao gũceera Shekemu.—Kĩambĩrĩria 34:1-31; 49:5-7.
w09 9/1 21 kĩb. 1-2
Rĩrĩa Ũrakarĩte
Kaingĩ andũ arĩa merĩhagĩria mekaga ũguo nĩguo manyihanyihie ruo rwa ngoro rwa kũhĩtĩrio. Kwa ngerekano, Bibilia ĩtwĩraga atĩ rĩrĩa ariũ a Jakubu maamenyire atĩ Shekemu ũrĩa warĩ Mũkanaani nĩ aanyitĩte mwarĩ wa ithe wao Daina kĩa hinya, nĩ “maaiguire ũũru na makĩrakara mũno.” (Kĩambĩrĩria 34:1-7) Nĩguo merĩhĩrie ũndũ ũcio Daina eekĩtwo, ariũ erĩ a Jakubu nĩ maabangire ũrĩa mangĩareheire Shekemu na nyũmba yake ũũru. Simeoni na Lawii maahũthĩrire wara makĩingĩra itũũra-inĩ rĩu rĩa Akanaani na makĩũraga arũme othe nginya Shekemu.—Kĩambĩrĩria 34:13-27.
Hihi ũiti ũcio wothe wa thakame nĩ warehire kĩhonia? Rĩrĩa Jakubu aamenyire ũrĩa ariũ ake meekĩte, aameerire ũũ: “Nĩ mũndeheire thĩna mũnene na njĩra ya gũtũma nunge harĩ andũ a bũrũri ũyũ, . . . na hatarĩ nganja andũ acio nĩ megwĩcokanĩrĩria maatharĩkĩre na maaniine, niĩ o hamwe na nyũmba yakwa.” (Kĩambĩrĩria 34:30) Handũ ha kũrehe kĩhonia, kwĩrĩhĩria kwao nĩ gũthũkia gwathũkirie maũndũ; famĩlĩ ya Jakubu yaikaraga ĩĩhũgĩte nĩ ũndũ wa gwĩtigĩra gũtharĩkĩrũo nĩ andũ arĩa maariganĩtie nao. Hihi nĩguo agirĩrĩrie ũndũ ũcio ndũgekĩke, Ngai eerire Jakubu athaamie famĩlĩ yake kuuma kũu amĩtware Betheli.—Kĩambĩrĩria 35:1, 5.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
it-1 600 kĩb. 4
Debora
1. Mũreri wa Rebeka. Rĩrĩa Rebeka ooimire gwa ithe Bethueli athiĩ Palestina akahikio nĩ Isaaka, Debora nĩ aathiire hamwe nake. (Kĩa 24:59) Thutha wa gũtungata ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ kwa Isaaka mũciĩ, Debora nĩ aathiire kwa Jakubu mũciĩ hihi thutha wa Rebeka gũkua. No kũhoteke Debora aakuire mĩaka ta 125 thutha wa Rebeka kũhikio nĩ Isaaka, na agĩthikwo rungu rwa mũtĩ mũnene warĩ Betheli. Rĩĩtwa rĩrĩa rĩaheirũo mũtĩ ũcio (Aloni-bakuthu, ũguo nĩ kuuga “Mũgandi wa Kĩrĩro”) rĩonanagia ũrĩa eendetwo nĩ Jakubu na famĩlĩ yake.—Kĩa 35:8.