Imminorneq — inuusuttut akornanni erloqinartoq
SOORLULUSOOQ sorsunnerit, inuarneq peqqarniitsuliornerillu inuusuttortatsinnik aseruinissamut naammanngitsut, aamma inuusuttut akornanni imminortarnikkut imminut ajoqusertarneq taasariaqarpoq. Imigassamik ikiaroornartunillu atornerluinerup inuusuttut isumakkut timikkullu aserortarpai, amerlasuutigut toqunermik kingunilimmik. Ilerrup allagartaani akulikinnerujartuinnartumik nassaassaasarput allassimasut toqusoq piaaraluni imaluunniit ajutoorluni ikiaroornartumik ingasaassisimanerminik toqquteqarsimasoq.
Atuagassiaq Morbidity and Mortality Weekly Report 28. apriili 1995-imoortoq naapertussagaanni „USA-mi imminorneq inuusuttut 15-19-inik ukiullit akornanni toqussutaagajunnerpaasut pingajorigaat“.a atuagassiami The Decade of the Brain-imi (Qaratsamut ukiut qulikkaat) dr. J. J. Mann ima allappoq: „Ukiut tamaasa Amerikamiut 30.000-init amerlanerusut imminortarput [1995-imi 31.284-it]. Ajoraluaqisumik eqqorneqartut amerlasuutigut inuusuttuusarput . . . 30.000-it taakkua quleriaataat imminoriartarput, aniguillutilli. . . . Kikkut imminoriaratarsinnaanersut paasisinnaanissaat nakorsanut unamminiarnartorujussuuvoq, nakorsiartut assut tarnikkut nanertisimasut sorliit imminoriaratarsinnaanersut nakorsaatit ikiortigalugit immikkoortikkuminaatsuummat.“
Simon Sobo, New Milford Hospitalimi Connecticutimiittumi (USA-mi) tarnikkut napparsimasunut immikkoortortaqarfimmi siuttuusoq, ima oqarpoq: „Upernaap matuma [1995-imi] ingerlanerani ukiuni 13-ini maaniissimaninni amerlanerusunik imminoriartoqarpoq.“ USA-mi ukiut tamaasa inuusuttuaqqat tuusintilikkuutaat imminoriartarput. Taamaaliornerit tamatigorluinnaq tassaasarput ikioqqulluni malugeqqullunilu kalerrisaarinerit. Kia inuusuttut tamakku kingusinaartinnagu annertoqqusersorusuppai?
Nunarsuarmi tamarmi ajornartorsiut
Aammattaaq nunarsuup ilaani sumiiffinni amerlasuuni taamaappoq. Atuagassiaq India Today naapertussagaanni 1990-imi inuusuttut 30.000-it missaat imminorsimapput. Canadami, Finlandimi, Frankrigimi, Hollandimi, Israelimi, New Zealandimi, Schweizimi, Spaniami Thailandimilu inuusuttut akornanni imminortartut amerlisimapput. FN-ip Meeqqanut Aningaasaateqarfiata (UNICEF-ip) nalunaarusiaani erserpoq Finlandimi, Letlandimi, Litauenimi, New Zealandimi, Ruslandimi Sloveniamilu inuusuttut akornanni imminortarneq annertunerpaasoq.
Aammattaaq Australia nunarsuarmi imminorfiunerpaanut ilaavoq. Aviisimi The Canberra Times-imi nalunaarusiaq naapertussagaanni tamaani 1995-imi angutit inuusuttut toqusut 25 procentii arnallu inuusuttut toqusut 17 procentii imminorsimapput. Australiami angutit inuusuttut akornanni imminortut niviarsissat akornanni imminortunit tallimariaammik amerlanerupput. Nunanissaaq allani amerlanerni taamaappoq.
Tamanna ima paasisariaqarpa nukappiaqqat akornanni imminoriaratarsinnaaneq niviarsiaqqat akornanni imminoriaratarsinnaanermit ilimanaateqarnerusoq? Taamaanngikkaluarpoq. Paasissutissat pissarsiarineqarsinnaasut takutitsipput imminoriartarneq nukappiaqqat niviarsiaqqallu akornanni assigiimmik annertussuseqartoq. Taamaakkaluartorli „kisitsisit WHO-meersut [Silarsuarmi Peqqissutsikkut Suliniaqatigiiffik] naapertussagaanni nunani suliffissuaqarfiusuni angutit inuusuttut imminortut niviarsiaqqanit imminortunit sisamariaammik amerlanerupput.“ — The Progress of Nations, UNICEF-imit saqqummersinneqartoq.
Immaqalu kisitsisit annilaarnartut tamakkua ajornartorsiummut tamatumunnga tunngatillugu pissutsinik piviusunik tamakkiisumik ersersitsinngillat. Inuusuttut akornanni imminortarnermik kisitsisit atorlugit nassuiaasiat, nakorsatut misissueqqissaartartutullu saqqummiunneqartut, paasiuminakannersuusarput. Kisitsisilli inuppalaanngitsut tamakkua tunuanniittut malugineqaqqalaartarput, tassa ilaqutariit annilaarsimaqisut kiisalu aliasungaarneq, naalliunneq, artorsarneq neriuutaaruteqqanerlu qimagaasut qanoq pisoqarsimaneranut pissutaasumik isumaliutiginninnerminni misigisartagaat.
Alianartut inuusuttut akornanni imminortarnertut ittut pinaveersaartinneqarsinnaappat? Pissutsit tunngaviusut, alianartut tamakku pinaveersaartinniarneranni iluaqutaasinnaasut, paasineqarsimapput.
[Quppernerup ataani ilanngussaq]
a Aammattaaq maani Kalaallit Nunaanni inuusuttut imminortartut ikigisassaanngeqaat.
[Qupp. 5-mi ungalusaq]
Imminornermut pissutaasartut
Imminornermut pissutaasinnaasut amerlasuut isumaliutersuutigineqarsimapput. „Imminorneq tassaavoq inuup ajornartorsiuterujussuartut isigisaminut qisuariarnera. Tassaasinnaavoq kiserliorneq, qanigisamik (ingammik aapparmik) toqusoorneq, meeraanermi ilaquttat avissaartuunnerat, sualuttumik nappaateqarneq, utoqqalineq, suliffissaarunneq, aningaasatigut ajornartorsiutit ikiaroornartumillu atornerluineq.“ — The American Medical Association Encyclopedia of Medicine.
Inuiaqatigiinnik ilisimatooq Emile Durkheim naapertussagaanni imminornerit assigiinngitsut tunngaviusut sisamaapput:
1. Namminissarsiortumik imminorneq — „Inuup inuiaqatigiinnut akuliusimannginnera pissutaasorineqarpoq. Namminissarsiortumik imminortut amerlasuutigut kisimiittaramik inuiaqatigiinnik attaveqaratillu ikorfaqanngillat.“ Amerlanertigut kisimiinniarajuttuupput.
2. Inooqataasutut imminorneq — „Inuk taamaaliortoq immikkooqatigiinnut ima akuliusimatigaaq isumaqarluni pilliut sunaluunniit angivallaanngisaannartoq.“ Taamaattunut assersuutissaapput sorsunnersuup kingulliup nalaani Japanimiut sakkutuui timmisartortartut imminortartut kiisalu upperisarsiortut ingasattajaarniat akeraajunnartunik toqutseriaatigalutik imminnut silaannarmi qaartartumeertartut. Allat tassaapput anguniakkamik aalajangersimasumik inunnut allanut malugititsisiniarlutik imminnut ikuallannermikkut inuunerminnik pilliuteqartut.
3. Eqqarsaatigeqqaarnagu imminorneq — „Eqqarsaqqaarnani imminorsimasoq ajornartorsiulernerminut silatusaartumik qisuariarsimanngilaq ajornartorsiornermilu imminornermigut aaqqinnissaa qinerlugu. Taamatut imminortoqartarpoq inuiaqatigiinnut atassuteqarneq sungiusimasaq allanngorujussuariataaraangat.“
4. Allatut ajornartumik imminorneq — „Tamatumunnga pissutaasorineqartarput inuiaqatigiinni maleruagassat inuup kiffaanngissusianik tunngaviusumik killiliisut.“ Tamatuminnga pissuteqarlutik imminortut „misigisarput siunissaqaratik“. — Adolescent Suicide: Assessment and Intervention Alan L. Bermanimit David A. Jobesimillu.
[Qupp. 5-mi assiliartaq]
Ileqqut ajoqusiisartut inuusuttut akornanni imminornermik kinguneqarsinnaasut