Neriuut asanninnerlu peerukkaangata

NIVIARSIAQQAP Canadamiup 17-inik ukiullip toqorusunnerminut pissutaasut allattorsimavai: ’Kiserliorneq siunissamullu siooraneq; suleqatinit suunnginnerusutut misigineq; atomimik sorsunneq; silaannaap ozonitaa; pinniippunga qaqugumulluunniillu uininnissara ilimanaateqanngilaq, inuunermalu sinnera kisimiissaanga; inuunissannut pissutissaqarsorinngilanga, sooq taava utaqqissaanga; allat artukkersorunnaassavakka; kimilluunniit ajortumik pineqaqqinngisaannassaanga.’

Tamakkua ilaat inuusuttut imminortarnerannut pissutaasinnaanerpat? Canadami „ullumikkut imminorneq, motorsikkilimik ajunaarneq eqqaassanngikkaanni, inuusuttut akornanni toqussutaanerpaasarpoq“. — The Globe and Mail.

Professori Riaz Hassan, Flinders Universitymi Australiap kujataaniittumeersoq, ilisimatuutut allaatigisamini „Unlived Lives: Trends in Youth Suicide“-mik (Inuunerit maangaannartitat: Inuusuttut akornanni imminorniartarneq) qulequtalimmi ima allassimavoq: „Inuiaqatigiinni pissutsit arlallit ajornartorsiummut tamatumunnga atassuteqarput, tamakkualu inuusuttut akornanni imminortartut amerliartuinnarnerannut sunniuteqartarunarput. Suliffissaaleqinersuaq; ilaqutariit Australiamiut najoqqutassaasa allanngornerat; ikiaroornartunik atuigaluttuinnarneq atornerluinerlu; inuusuttut akornanni nakuusernerit amerliartuinnarnerat; sianissutsikkut nappaatit kiisalu ’kiffaanngissutsip eqqarsaataannaasup’ namminerlu aalajangiisinnaassutsikkut misilittagaqarnerup akornanni assigiinngissutip alliartuinnarnera.“ Allaatigisami eqqaaneqarpoq misissuinerit takutissimagaat siunissamut isumalluannginneqartoq, tassanilu ersersinneqartutut „inuusuttut ilarpassuisa namminneq siunissartik silarsuullu siunissaa ernummatigeqaat. Takorloortarpaat silarsuaq atomimik sorsuffiusoq mingutsitsinermillu avatangiisinillu atuipilunnikkut aserorneqarsimasoq, inuiaqatigiit inuppalaarunnaarsinneqarsimasut teknologiimit aqunneqartut suliffissaaleqinersuaqarfiusullu.“

Gallupip 16-init 24-nut ukiullit akornanni misissuinerani imminornermut pissutaasartut allat eqqaaneqarput: Pisuut piitsuullu akornanni assigiinngissutip annertusiartuinnarnera, ilaqutariit kisimiittumik pilersuisullit amerliartuinnarnerat, aallaasinik atuinerup annertusiartuinnarnera, meeqqanik atornerluineq „aqagussamullu isumalluannginneq“ annertusiartuinnartoq.

Atuagassiami Newsweek-imi nalunaarusiaq naapertussagaanni „aallaasinik pigisaqarneq [USA-mi inuusuttuaqqat akornanni imminortarnermut] immaqa pissutaanerpaavoq. Misissuinermi inuusuttut sianissutsikkut nappaateqarunanngikkaluarlutik imminorsimasut meeqqallu imminunngitsut imminnut naleqqiunneqarneranni assigiinngissut ataasiinnaq paasineqarpoq: illumi aallaat imalik. Aaligooq aallaasinik pigisaqaannarneq inuit toqunerannik kinguneqarneq ajortoq.“ Angerlarsimaffiillu millionilikkuutaat aallaasinik imalinnik pigisaqarput!

Siooraneq inuiaqatigiinnilu isumaginninnerup amigaataanera inuusuttut eqqortiasut imminoqqajaassutigisinnaavaat. Inuusuttuaqqanut 12-it 19-illu akornanni ukiulinnut peqqarniiserfiginninnerit peqqarniisernernit nalinginnaasunit marloriaammik amerlanerupput. Misissuinerit takutissimavaat ’arnat 14-it 24-llu akornanni ukiullit saassunneqakulanerpaasut’, atuagassiami Maclean’s-imi allassimavoq. „Arnat imminnut asanninnerartunit amerlanertigut saassunneqarlutillu toqunneqartarput.“ Taamatut pineqarnissamut allanullu siooraneq „arnat tamakkua tatiginninnerannik toqqissisimanerannillu aseruisarput“. Misissuineq ataaseq naapertussagaanni pinngitsaalisaallutik atoqatigineqarsimasut apersorneqartut pingasuugaangata ataasingajaap imminornissani eqqarsaatigisarsimavaa.

Nalunaarusiami New Zealandimeersumi inuusuttut akornanni imminortarnermut atatillugu ima allassimasoqarpoq: „Naleqartitat pigisaleritoorpalullutillu silamiorpaluttut, inuit pisuussutaat, pinnissusiat pissaanerallu tunngavigalugit iluatsitsinermik naliliiffiusartut, pissutigalugit inuusuttorpassuit naleqanngitsutut inuiaqatigiinnillu ajattugaasutut misigisarput.“ Atuagassiami The Futurist-imi ima allassimasoqarpoq: „[Inuusuttut] kissaatigisatik sakkortuumik piumasarpaat. Tamaasa massakkorluinnaq piumasarpaat. Isiginnaagassiat nuannaartunartut isiginnaarumanerusarpaat. Kissaatigisaraluarpaat silarsuaq tamakkunani isiginnaartakkamissut ittunik inunnik pinnersunik, angutinik arnanillu mutiunerpaanik atisarissaartunik, aningaasaaterpassualinnik sulivallaartariaqanngitsunillu ulikkaassasoq.“ Kissaatigisarpassuit piviusorsiunngitsut isiginnaagassiat tamakkua pilersittagaat neriuutaarunnermik kinguneqartarsimagunarput imminornermillu kinguneqarsinnaallutik.

Pissuseq inuunermut annassutaasoq?

Shakespeare ima allassimavoq: „Siallereernerani seqinertut asanninneq tumannguersaasaraaq.“ Biibilimilu allassimavoq: „Asanninneq pakatsisitsinngisaannarpoq.“ (1 Korintumiut 13:8, NV) Pissuseq tamanna inuusuttut imminornissaminnik eqqarsartarnerannik ajornartorsiutip aaqqiissutissaanut ’matuersaammik’ ilaqarpoq — tassalu asanninnermut tusarnaarneqarnissaminnullu kipisanerannik. The American Medical Association Encyclopedia of Medicine-mi ima allassimasoqarpoq: „Inuit imminornissaminnik eqqarsartartut kiserliortorujussuartut misigigajupput, inummillu misiginneqataasumik paasinnittumillu oqaloqateqarnerinnaq neriuutaarullutik imminornissaraluannik pinngitsoortitsisinnaavoq.“

Inuusuttut asaneqarnissaminnik allanullu atasutut misiginissaminnik pisariaqartitsipput. Silarsuarmi asanninnermik amigaateqarfiusumi aserorsimaffiusumilu maani — silarsuarmi inuusuttut sunniuteqarfigerpianngisaanni — pisariaqartitap tamatuma matussutissinnissaa ullut ingerlaneranni ajornakusoornerujartuinnarpoq. Avinneq ilaqutariillu avissaarnerat pissutigalugu ataatamit anaanamilluunniit ajattorneqarneq inuusuttut akornanni imminortarnermut pissutaaqataasinnaavoq. Taamatullu ajattuineq assigiinngitsunik ersersinneqarsinnaasarpoq.

Takorlooriartigik angajoqqaat qaqutiguinnaq angerlarsimasartut. Suliffitsik ulapputigisorujussuuaat imaluunniit meeqqatik ilaginagit arlaannik aliikkutaqartuartarlutik. Meeqqanik toqqaannanngitsumik ajattuineq saqqumiinnarpoq. Misissueqqissaartartup tusagassiortullu nuimasup Hugh Mackayip oqarsimaneratut „angajoqqaat imminnuinnaq eqqarsaatigiartuinnarput. Inooriaasertik ataannartinniarlugu imminnut sallerpaatittarput. . . . Toqqaannartumik oqaatigalugu, meeraqarneq mutiujunnaarsimavoq. . . . Inuuneq oqitsuunngilaq, tamarmillu imminnuinnaq eqqarsaatigipput.“

Kulturit ilaanni angutit angussuartut imminnut isigisut meeqqanik paarsisutut isigineqarnissartik iluarinngilaat. Tusagassiortoq Kate Legge ima oqarpoq: „Angutit inuiaqatigiinnik kiffartuusserusuttut meeqqerisutut pinnatik annaassiniartartutut qatserisartutulluunniit suliumanerusarput . . . Nukittuutut sapiitsuliortutullu nukinnik avataaneersunik akiuisutut sulerusunnerupput, inuit akornanni attaveqatigiinnermik allanillu isumaginninnermik pinnatik.“ Angajoqqaajuneq suliassani tamani inunnut samminerpaajugunarpoq. Angajoqqaajunerlunneq iluamik oqaatigalugu meeqqanik ajattuineruvoq. Tamatuma kingunerisinnaavaa ernerup paniulluunniit imminut ajortumik isigilernera allanullu inooqataanissaminik ajornakusoortitsinera. Atuagassiami The Education Digest-imi ima allassimasoqarpoq: „Meeqqat imminnut ajunngitsumik isiginngikkunik imminnut ajunngitsussamik aalajangiinissaminnut tunngavissaqassanngillat.“

Neriuutaarunneq kingunerusinnaavoq

Misissueqqissaartartut isumaqarput neriuutaaruttutut misigineq imminornermut pissutaanerpaasartut ilagigaat. Gail Mason, Australiami inuusuttut akornanni imminortarneq pillugu allaaserisaqarsimasoq, ima maluginiagaqarsimavoq: „Isumaqartoqarpoq imminornissamik eqqarsaatit tarnikkut nanertisimanermut pinnatik neriuutaarunnermulli atassuteqarnerusartut. Neriuutaarunneq tarnikkut nanertisimanermut malunniutitut oqaatiginiarneqartarpoq. . . . Inuusuttuni tamanna ersertarpoq siunissaq, ingammik aningaasatigut atugarisatigut siunissaq, eqqarsaatigalugu ernumanikkut sapiissuseerunnikkullu, minnerusumillu silarsuarmi pissutsit eqqarsaatigalugit neriuutaaruttutut misiginikkut.“

Atorfillit ilaasa unneqqaserluttarnerat inuusuttut namminneq ileqqussatigut najoqqutaminnik qutsissisitsinissaannut kajumissisitsineq ajorpoq. Inuusuttut ima eqqarsartarput: „Sooq taava unneqqarissuunissara ilungersuutigissavara?“ Inuusuttut ilumoortuusaarnermik qulaarinissamut piginnaaneqarnerat pillugu atuagassiami Harper’s Magazine-mi ima allassimasoqarpoq: „Inuusuttut ilumoortuusaarnermik paasilertuisinnaassuseqaramik atuaallaqqissuupput — kisianni atuagaanngitsunik. Silarsuarmi aningaasatigut nammineerniarfissaminni inuiaqatigiinni pissutsinut malussajasuararsuupput.“ Pissutsinut sunut? Atuakkiortoq Stephanie Dowrick ima oqarpoq: „Paasissutissanik qanoq inuusariaqarnitsinnut tunngasunik aatsaat taama amerlatigisunik tuniorarneqartarpugut. Aatsaat taama pisuujutigalutalu ilinniagaqarluarsimatigaagut, taamaakkaluartorli ernumaneqaqaaq.“ Kiisalu naalakkersuinermik upperisarsiornermillu suliaqartut nuimasut akornanni maligassaalluartunik ikittuinnarnik nassaassaqarpoq. Stephanie Dowrick naleqqulluartumik ima aperivoq: „Asuliinnaq naalliunnerit qanoq ilillutik ilisimassuseqalersillutalu, sapiissuseqalersillutalu inuunerup siunertaanik paasisaqalersissagamisigut? Avatangiisini namminissarsiortuni, akaarinninngitsuni piumatuunilu qanoq ililluta asanninnermik ineriartortitsisinnaassagatta?“

Allaaserisami tulliuttumi apeqqutinut tamakkununnga akissutit nassaarisinnaavatit, immaqalu tamakku tupaallaatigissavatit.

[Qupp. 6-mi issuagaq]

„Inuusuttut ilarpassuisa namminneq siunissartik silarsuullu siunissaa ernummatigeqaat“

[Qupp. 7-mi issuagaq]

„Inummik misiginneqataasumik paasinnittumillu oqaloqateqarnerinnaq neriuutaarulluni imminornissaraluamik pinngitsoortitsisinnaavoq“

[Qupp. 6-mi ungalusaq]

Imminoriataarsinnaasut malunnaataat

• Sinnarluttalerneq nererusussuseerunnerlu

• Immikkoornialerneq matoqqalernerlu, aamma ajutooqqajaalerneq

• Angerlarsimaffimmit qimaaneq

• Isikkukkut malunnartumik allanngorneq

• Ikiaroornartunik aamma/imaluunniit imigassamik atornerluilerneq

• Kamaqqajaalerneq puffaqqajaalernerlu

• Toqumik eqqartuisalerneq; imminut aserorsaasumik allagaqartarneq; nakuusernermut, ingammik imminut nakuusernermut, tunngasunik eqqumiitsuliortalerneq

• Imminut pisuutinneq

• Neriuutaarunneq, ernumaneq, tarnikkut nanertisimaneq, qiarujussualeriataartarneq

• Pigisanik tunniussuilerneq

• Sivisuumik aalajangersimasumik sammisaqarsinnaajunnaarneq

• Nuannersunik sammisaqarusukkunnaarneq

• Imminut isornartorsiorneq

• Kinguaassiuutitigut inuunerlulerneq

• Atuarfimmi angusat ajorseriataarnerat, atuanngitsoortalerneq

• Immikkut upperusiortunut pinerlunniaqatigiinnulluunniit ilanngunneq

• Tarnikkut nanertisimarujussuariarluni nuannaakalaartutut pissusilersortalerneq

Tunngavigineqarput atuakkat Teens in Crisis (Inuusuttuaqqat ajornartorsiortut), American Association of School Administratorsip saqqummersitaa, aamma Depression and Suicide in Children and Adolescents (Meeqqat inuusuttullu akornanni tarnikkut nanertisimaneq imminortarnerlu) Philip G. Patrosip aamma Tonia K. Shamoop atuakkiaat

[Qupp. 7-mi assiliartaq]

Asaneqarneq misigeqatigineqarnerlu inuusuttut inuunerminnik pingaartitsilissutigisinnaavaat