Gutenbergip silarsuaq pisuunngortippaa
ITERITSI!-P TYSKLANDIMI ILANNGUTASSIORTUANIT
UKIUNI tuusintini kingullerni nassaat ilaat sorleq illit inuuninnut sunniuteqarnerpaasimava? Oqarasuaat, TV imaluunniit biili? Immaqa tamakkua arlaannaalluunniit naami. Immikkut ilisimasallit ilarpassui naapertussagaanni maskiinat atorlugit naqiterisarneq taamaappoq. Periaatsimik atorsinnaasumik siullermik nassaartutut Johann Gensfleisch zur Laden, Johann Gutenbergitut nalunnginneqarnerusoq, ilisimaneqarpoq. Taanna ilaqutariinnit akimanerneersuuvoq taamaattumillu suliassamut aalajangersimasumut nalinginnaasumik ilinniagaqartariaqarsimanani.
Gutenbergip nassaava ’Tyskit atugartuussutsimut ilassutaattut annertuutut’ oqaatigineqarsimavoq. Taassuma suliarsuata — Gutenbergip biibilianik 42-nik titarnilimmik taaneqartartup — assingi suli pigineqartut tamarluinnarmik nalilerujussuupput.
Mainz guultitalik
Gutenberg inunngorpoq Mainzimi ukiumi 1397-imi tamatumaluunniit missaani. Mainz, kuussuup Rhinep sinaaniittoq, taamanikkut 6000-it missaanniittunik inoqarpoq. Illoqarfik Mainzimik guultitalimmik taaneqartarpoq illoqarfinnut kattuttunut pissaanilinnut qitiunini pillugu. Mainzimi biskoppiunerit Romamiut Naalagaaffianni Illernartumi akimanernut kaasarimik qinersisartunut ilaapput. Illoqarfik guultimik nioqqusiortoqarnermigut tusaamasaavoq. Inuusuttoq Johann saviminilerinermik assut ilikkagaqarsimavoq, ilaatigut saviminermik naqinnilersuinermik. Naalakkersuinikkut assortuunnerit pissutigalugit Strasbourgimut nuuppoq, tamaanilu ukiualunni ujaqqanik erlinnartunik silisinermik suliaqarlunilu ilinniartitsisarluni. Nassaanili isertuussani ulapputiginerpaavaa. Gutenberg maskiina atorlugu naqiterinermik torrallaaniarsarileruttorpoq.
Gutenbergip piginnaassuseqangaarnera Fustillu aningaasaatai
Gutenberg Mainzimut uterpoq misileraaninilu ingerlatiinnarlugit. Pilersinniakkani aningaasassaqartikkumallugu Johann Fustimut saaffiginnippoq, taassumalu gyldeninik 1600-inik taarsigassarsitippaa — aningaasarpassuarnik, taamanikkut assassorluni sulisartup pikkorissup aningaasarsiai ukiumut gyldenit 30-iinnaasut eqqarsaatigissagaanni. Fust niuertuuvoq silatooq, pilersinniakkap iluanaarutaalluarsinnaaneranik takunnissinnaasoq. Gutenberg qanoq eqqarsaateqarpa?
Gutenbergip sianisuup malugisimavaa nioqqutissiat ilaat amerlasoorsuanngorlugit tamaasa assigiilluinnartillugit sananeqartartut. Soorlu, aningaasat naqinnilersorneqarlutillu assiliartalersorneqartarput, aqerlullu saviminermik kuineqartarput. Taava sooq hundredelippassuarnik assigiinnik allagaliortoqarsinnaassanngila, taavalu sinaasigut kakkillugit tulleriiaarlugillu kisitsisilerlugit, atuaganngortillugit assigiit? Atuakkat suut? Gutenbergip pingaarnerpaamik eqqarsaatigaa Biibili, atuagaq ima akisutigigami immikkut pisinnaatitaasuniinnaq pigineqartoq. Gutenbergip anguniagaraa biibilerpassuarnik assigiinnik sanaartornissani, assaannarmik allatanit akikinneerarsuanngorlugit pissarsiarineqarsinnaasunik, kusanassutsimik ilaat katanngikkaluarlugit. Qanoq ililluni taamaaliortoqarsinnaassava?
Atuakkat amerlanersaat assammik allallugit assilineqartarput, tamatumanilu eqiasuissuseq piffissarlu pisariaqarput. Qisuit saattunnguit assammik kigartukkat tamarmik immikkut quppernerusut ilivitsut atorlugit atuakkanik naqiteriniartoqartarsimavoq. Kinamiu Pi Shengimik atilik naqiterutinik ataasiakkaanik marrarmik kissarsuutikkut uutanik sanaanik naqiterinermi atugassanik sanasimavoq. Koreami naqiterutit ataasiakkaat kanngussammik sanaat naqiterivinni naalagaaffimmit pigineqartuni atorneqartarput. Naqiterutinilli immikkoortunik, tassa naqinnernik ataasiakkaanik nuunneqaqattaarsinnaasunik naqitereqqilernermilu atoqqinneqarsinnaasunik naqiterissagaanni naqinnerpassuit atortariaqarput, tamakkuninngalu sanaartoriaatsimik suli nassaartoqarsimanngilaq. Tamanna Gutenbergip anguniarpaa.
Saviminilerisutut misilittagartuutut paasivaa naqiterutinik immikkoortunik saviminermik sanaanik naqiterineq pitsaanerpaassasoq marrarmik qisummilluunniit sanaanik naqiterinermit. Ilusilersukkanut kuineqassapput, assammik ilusilersornagit imaluunniit kissarsuutikkut uunnagit. Gutenbergip pisariaqartippai kuitsiviit ilusilersukkat naqinnernut atugassaminut 26-usunut tamanut atorsinnaasani, naqinnerit mikisut angisuullu, tamakkualu saniatigut naqinnerit allanninngortitat, oqaatsit avissaarutaat, ilisarnaatit kisitsisillu. Naatsorsuigami paasivaa naqinnerit ilisarnaatillu assigiinngitsut 290-it tamakkualu tamarmik allanngorlugit ilusilersorsugaanerpassui atorfissaqartillugit.
Suliaq aallartinneqarpoq
Latinerisut naqinnerit gotiskiusut, mattuttut Biibilimik allaqqiigaangamik atortarsimasaat, Gutenbergip naqiterinermini atorpai. Saviminilerinermi misilittakkani atorlugit amilimasuaqqap sisaasup nuuani naqinnerit ilisarnaatillu tamaasa killormut sammisunngortillugit sanavai. (Asseq nr. 1) Naqitsit sisaasoq tamanna atorlugu kanngussannut imaluunniit messinginut qituttunut naqinneq naqigunneqarpoq. Taamaalilluni saviminermi qituttumi itersineqalerpoq naqinnerup ajunngitsumik sammisup assinganik, kuitsivimmik matricemik taaneqartumik.
Taava kuitsisip, Gutenbergip suliarsuatut oqaatigineqartartup, atorneqarnissaa tullinnguuppoq. Kuitsit assattut peqissimasutut angissuseqarpoq, qulaatungimigut ataatungimigullu ammalluni. Kuitsivik kuitsisip ataanut aalajangerneqarpoq, saviminerlu aatsitaq ammaneratigut qullikkut kuineqarluni. (Asseq nr. 2) Saviminerlu aatsitaq, aqerlumik manngertumik, aqerlumik nalinginnaasumik, antimonimik vismutimillu akulik, nillorserneqarpoq issupallallunilu.
Savimineq kuisaq issoreermat kuitsivimmillu peerneqareermat naqinneq killormut sammisoq qattunersannguussimavoq, taannalu tassaavoq naqiterut. Periaaseq tamanna uteqattaarneqarpoq naqinnermut aalajangersimasumut amerlassuseritinniakkap naammatsinnissaata tungaanut. Taava kuitsivik kuitsimmit peerneqarpoq naqinnerullu allap kuitsivianik taarserneqarluni. Taamaalilluni piffissap sivikitsup ingerlanerani naqiterutit atorfissaqartitat tamaasa sananeqarsinnaapput. Naqiterutit tamarmik Gutenbergip kissaatigisaatut angissuseqarput.
Maanna naqiterisoqarsinnaalerpoq. Gutenbergip Biibilip ilaa kissaatigisani assiliniarpaa. Taava naqiterutit naqiterutinut ilioqqaavimmut iliorarpai oqaatsinik titarnernillu pilersitsiniarluni. (Asseq nr. 3) Naqiterutinut ilioqqaavik kissaatigisatut takissusilerlugu iluarsereersimavaa titarnerit tamarmik takeqatigiinniassammata. Taava titarnerit qisuk kipparissoq (allannernut ilioqqaavik) ikiortigalugu quleriissiterpai, quleriiaat sanileriit marlunngorlugit. (Asseq nr. 4)
Allannernut ilioqqaavik naqiteriviup toqqavianut manissumut aalajangerneqarpoq qalipaammillu qernertumik masatserneqarluni. (Asseq nr. 5) Naqiteriviup, viinnissanik tunguiaavimmut assingusup, qalipaat naqiterutineersoq pappialamut nuutsippaa. Taamaalilluni qupperneq naqitaq pinngorpoq. Taava naqiterutit qalipaaseqqinneqartariaqarput pappialamillu nutaamik ikkusseqqittoqartariaqarluni. Naqitap nuunnerinut amerlassuseritinniakkap naammatsinnissaata tungaanut periaaseq uteqattaarneqassaaq. Naqiterutit immikkoortut allakkanik allanik ilioqqaanermi naqiterinermilu atoqqinneqarsinnaapput.
Naqiterisarnermi suliarsuaq
Biibili naqitigaq siulleq Gutenbergip naqiteriviani, inunnik 15-20-t missaanniittunik sulisoqartumi, 1455-imi naammassineqarpoq. Naqitigaq 180-it missaannik amerlassusilerlugu naqiterneqarpoq. Biibili, marlunnik atuagartalik, 1282-inik qupperneqarpoq, tamarmik 42-nik marlunngorlugit avitanik titarnilinnik. Atuakkanik ungalulersuineq kapitalinilu tamani qulequttanik oqaatsillu aallaqqaataannik kusanartunngorlugit qalipaaneq assassortartunit allanit kingorna suliarineqarput.
Takorlooriaruk naqiterutit qassit Biibilimik naqiterinermi atorneqassasut. Quppernerit tamarmik naqinnernik ilisarnaatinillu 2600-it missaanniittunik imaqarput. Oqarutta Gutenberg arfinilinnik ilioqqaasartoqartoq, tamarmik immikkut quppernernik pingasunik ataatsikkut suliaqartunik, taava naqiterutit 46.000-it missaanniittut atussavaat. Gutenbergip kuitsisaa naqinnernik immikkoortunik naqiterinermi tupinnanngitsumik pingaaruteqarluinnarpoq.
Inuit biibilit imminnut naleqqiukkamikkik tupigusoqaat, tamarmimmi assigiilluinnarput. Tamanna atuakkani assaannarmik allatani ajornarluinnarpoq. Günther S. Wegenerip allagai naapertussagaanni biibili 42-nik titarnilik taanna „assigiissutsimik iluseqatigiissutsimillu, ataqatigiissutsimik kusanassutsimillu malunnaateqangaarmat ukiut ingerlaneranni naqiterisarsimasut suliarsuarmik kusanartumik tamatuminnga ajasoorujutiginnilluinnartarsimapput“.
Aningaasatigut ajutoorneq
Fustilli aningaasarsiornissani suliarsuarmik kusanartumik pilersitsinissamit soqutigineruaa. Misigaaq aningaasaliiffigisami iluanaarutissartai mululersut. Illua’tungeriit akornanni sukanganeqalerpoq, 1455-imilu biibilit inaarsarneqaleruttortut Fust piumasaqarpoq taarsigassarsiissutini taarserneqassasut. Gutenberg akiliisinnaanngilaq eqqartuussinermilu ajorsarluni. Atortumi ilaat Biibilimullu naqiterutit allatut ajornartumik Fustimut tunniutiinnartariaqalerpai. Fust Gutenbergip sulisuisa pisortaat, Peter Schöffer, peqatigalugu nammineq naqiterivittaarpoq. Suliffeqarfiutaat, Fust aamma Schöffer, Gutenbergip suliaanik suliarinnittuunerarneqarpoq, tassaalerlunilu nunarsuarmi naqiterivik aningaasarsiutaasoq siulleq.
Gutenbergip allamik naqiterivittaarnermigut suliani ingerlatiinnarniarsaraa. Immikkut ilisimasallit ilaasa naqitigaq alla 1400-kkunneersoq Gutenbergimit suliaanerarpaat. Biibilili 42-nik titarnilik kusanaqisoq allanit nallernissaqanngilaq. 1462-imi Gutenberg eqqugaanerloqqippoq. Katuullit palasiisa pissaaneqarniunnerata kingunerisaanik Mainz ikuallanneqarlunilu ujajaaffigineqarpoq. Gutenbergip naqiterivini aappassaanik annaavaa. Ukiut arfinillit qaangiuttut, 1468-imi februaarimi, toquvoq.
Kingorna Gutenbergip sunniutaa
Gutenbergip nassaava siarualertorpoq. Ukiumi 1500-mi Tysklandimi illoqarfinni 60-ini Europamilu nunani allani aqqaneq-marlunni naqiteriveqarpoq. „Naqiterisarnerup iluani siumukarneq attaveqatigiinnermik allanngortitsilluinnarpoq,“ The New Encyclopædia Britannica-mi allassimavoq. „Ukiuni tulliuttuni 500-ni naqitereriaaseq pitsanngorsarneqartuartarsimavoq, periaaserli tunngaviusoq annerusutigut taamaaginnarpoq.“
Naqiterisarnerup Europami inuunerup ingerlarnga allanngortippaa, ilinniarnissamummi periarfissaq immikkut pisinnaatitaasunuinnaanngitsoq ammarpoq. Inuinnaat nutaarsiassanik paasissutissanillu pisinnaalerput avatiminnilu pisunik malinnaasinnaalerlutik. Oqaatsit assigiinngitsut tamarluinnarmik naqinnerit ilusaannik kikkut tamarmik paasisinnaasaannik pilersornissaat naqiterisarnerup pisariaqalersippaa. Taamaalilluni tuluit, franskit tyskillu oqaasii tamanut naleqqussarneqarput ataannartinneqarlutillu. Atuagassanik pissarsiorneq annertuseriarujussuarpoq. Gutenbergip nalaata siornagut Europami atuagassat assammik allatat tuusintialuinnannguit kisimik nassaassaapput; taassuma toquneranit ukiut 50-it qaangiunneranni atuakkat millionilikkuutaat naqiterneqarput.
Maskiinat atorlugit naqiterisalersoqarsimanngitsuuppat 1500-kkunni iluarsaaqqinneq pisimanavianngikkaluarpoq. Biibili tuluit, franskit, Hollandimiut, Italiamiut, Polenimiut, russit, Tjekkiamiut tyskillu oqaasiinut nutserneqarpoq, naqiterisarnerlu iluaqutigalugu tamakkua tuusintilikkuutaanngorlugit sananeqartarput. Martin Lutherip oqariartuutiminik kikkunnut tamanut siaruaaniarnermini naqiterisarneq iluaqutigaa. Gutenbergip naqiterinermik nassaarnera sioqqullugu inuusut naammassisinnaasimanngisaat Lutherip naammassivaa. Taamaattumik tupinnanngilaq Lutherip naqiterisarneq tassaanerarsimammagu ’Guutip upperisamik ilumoortumik silarsuarmut tamarmut siaruaaniarnermini atortuisa pitsaanersaat’.
Gutenbergip biibililiaasa amiakkui
Biibilit Gutenbergip naqitigai qassit ullumikkut amiakkuuppat? Qanittoq tikillugu isumaqartoqarpoq Europami aamma Amerika-avannarlermi 48-t pigineqartut, ilaat ilaannakuusut. Kusanarnerit ilagaat biibili pergamentimut, amermik allagassiamut, naqitaq Kongresip Atuagaateqarfiani Washington, D.C.-miittumiittoq. 1996-imi tupinnartumik nassaartoqarpoq. Gutenbergip biibililiaata ilaa alla Tysklandimi illoqarfiit ilaanni, Rendsburgimi, oqaluffiup toqqorsiviani nassaarineqarpoq. — Takuuk Vågn op!-imi 22. januaari 1998-imoortumi, qupperneq 29.
Tamatta qujamasuutigisinnaavarput ullumikkut Biibili kikkunnit tamanit akisuallaanngitsumik pissarsiarineqarsinnaammat. Soorunami tamanna ima paasisariaqanngilaq Gutenbergip biibililiaanik 42-nik titarnilimmik pisiniartoqaannarsinnaasoq. Taama ittoq qanoq akeqarami? Gutenberg Museumip Mainzimiittup 1978-imi taama ittoq ataaseq pisiarisimavaa D-markinik millioninik 3,7-inik akilerlugu (ullumikkut koruunit 14 millionit missaanniissagaluartunik). Ullumikkut biibili taanna suli naleqarnerujussuuvoq.
Sunaana Gutenbergip biibiliata asseqanngissutigigaa? Professorip Helmut Presserip, Gutenberg Museumimut pisortaasimasup, tamatumunnga pingasut pissutaanerarpai. Biibili taanna nunani killerni atuakkat naqiterutit immikkoortut atorlugit naqitat siullersaraat. Aappassaanik, biibilit naqitikkat siullerpaartaraat. Pingajussaanik, kusanarluinnaartuuvoq. Professori Presserip oqarneratut Gutenbergip biibililiaani nassaarisinnaavavut „naqinnerit gotiskiusut kusanarnerpaaffimminniittut“.
Inuit kulturinit tamaneersut Gutenbergimut qujassutissaqaqaat. Taassuma kuitsit, savimeq aatsitaq, naqiterinermi qalipaat naqiterivillu ataatsimut kattutsissimavai. Naqiterinermi maskiinat atulersissimavai silarsuarlu pisuunngortillugu. (gE 8/11 98)
[Qupp. 24, 25-mi assiliartat]
1. Naqitsit sisammik sanaaq atorlugu naqinnerup ilusaa kuitsivissamut kanngussaasumut naqigunneqartarpoq
2. Savimineq aatsitaq kuitsimmut kuineqartarpoq. Kuisaq issoraangat naqinneq killormut sammisoq pilersarpoq
3. Naqiterutit ilioqqaavimmut oqaasinngorlugit titarnilersorlugillu ilioqqarneqartarput
4. Allannernut ilioqqaavimmi titarnerit marlunngorlugit avinneqartarput
5. Ilioqqakkat naqiteriviup toqqavianut manissumut ilineqartarput
6. Gutenbergip assinga kanngussammut kigartukkamit naqitaq 1584-meersoq
7. Gutenbergip biibililiaa ullumikkut nalilerujussuuvoq
[Suminngaanneernera]
Assit 1-4, 6 aamma 7: Gutenberg Museum Mainzimiittoq; asseq 5: Amerikami Biibililiorniaqatigiiffiup akuersineratigut
[Qupp. 24-mi suminngaanneernera]
Tunuliaqutaa: British Library/Gutenberg Biblep akuersineratigut