Bipikichala Bya Bantu Ba Kala
Al-Khwarizmi
BANTU bavula inge babena kukeba kuyuka kinemenezhi kyabo nangwa mutengo wa bintu byo bakeba kupota bya kwingijisha pa nzubo, bavula bengijisha bisopelo bya Ki Hindu ne Arabic. Mambo ka o baingijishanga jino jishinda? Jishinda jobengijisha ano moba ja kutendekela kubala pa zilo kufika pa 9 kyamweka nobe jafumine ku India. Jino jishinda bejitwajile ku byalo bya ku muzhika na Bashayuka ba nsamushi bajingako pakachi ka 476 AD ne 1500 AD mu Ki Arabic. Pa bano bashayuka baletele jino jishinda, pajinga ne wajinga na jizhina ja Muhammad ibn-Musa al-Khwarizmi. Uno mwanamulume wasemekejilwe mu kyalo kitelwa luno amba Uzbekistan nobe mu 780 C.E. Al-Khwarizmi wayukanyikwa’mba ye “wayukile bingi nsamushi ya kwingijisha bisopelo.” Pano mambo ka o bamutelejile bino?
“SHENYENYE WATENDEKELE SAMUSHI YA KWINGIJISHA BISOPELO”
Al-Khwarizmi waletele nsamushi ya kutwezhamo nambala ya ikatampe mu nambala icheche, kabiji walumbulwile bulongo jishinda japeela ja kutaainamo ino nsamushi. Mu buku wanji utelwa’mba Restoring and Balancing mo mo alondolwele jino jishinda. Ehsan Masood shayuka wa sayansi waambile’mba, kyambo kya kuba’mba al-jabr mu nsamushi ya bisopelo itelwa’mba Kitab al-jabr wa’l-muqabala ko kwafuma kyambo kya kizungu kya algebra. Kabiji wanungilepo amba “ke jishinda jawama ja kutaainamo nsamushi ya bisopelo jitundaika ne byaamba sayansi.”a
Shayuka umo waambile’mba: “Kufumatu kala baana ba sukulu bavula ba ku sekondale balanguluka’mba [al-Khwarizmi] kechi wafwainwe kuletako ino nsamushi ne.” Nangwa byonkabyo, al-Khwarizmi waambile’mba mulanguluko wanji wajinga wa kulumbulula mashinda apeela a kutainamo ino nsamushi, mu bya busulu, ngabenyo ya bipe, mpimino ya bintu apa bino ne mashindatu akwabo.
Byo papichile myaka yavula, bashayuka ba nsamushi ba ku byalo bya ku muzhika kubikapotu ne Galileo ne Fibonacci batakaikile bingi al-Khwarizmi na mambo a ndumbulwilo yanji yapeela kumvwa pa kwingijisha bisopelo byavula mu kwimenako manambala. Byalumbulwile Al-Khwarizmi byalengejile kuyilako palutwe mu kufunda nsamushi ya kwingijisha bisopelo kwimenako manambala (algebra), nsamushi ya kuvwanga manambala, kufumyamo, kuvuzha ne kwabanya(arithmetic), ne nsamushi ya kupima byabaya pachimpukila kintu nangwa pasambakena milainyi ibiji ne bula (trigonometry). Kabiji byalengejile ne bashayuka ba ku byalo bya ku musela kutaana nsamushi ya kupima pachimpukila kintu ne bula bwa mbaji yonse isatu ya kintu kiji na makonka asatu ne kuyilako palutwe mu kufunda bya mulwelele.b
Kwingijisha Bisopelo: “Ke jishinda jawama bingi ja kutaainamo nsamushi”
Bantu batwajijile kwingijisha jishinda ja kwa al-Khwarizmi balengele mashinda akwabo a kutaainamo nsamushi ya kutwezhamo nambala ya ikatampe mu nambala icheche. Bano bantu bataainepo ne mashinda akatataka a kutaainamo nsamushi ya kutaana bula ne kubaya kwa kintu. Bashayuka ba bya bishimikwa ne bantungi ba ku byalo bya ku musela, baingijishenga ano mashinda bashayuka ba ku byalo bya ku muzhika saka bakyangye kwiayuka. Ano mashinda ebakwashisheko ne kimye ba muzilemu kyo balwilenga nkondo na bena Kilishitu. Ano maana o bafunjile bayile nao ku kyalo kyabo na bukwasho bwa ba mozilemu bo bakwachile buzha ne bantuntu bakwabo bavilukile.
NSAMUSHI YA KWINGIJISHA BISOPELO YAFIKILE NE KU BYALO BIKWABO
Mu kuya kwa kimye, byonse byanembele al-Khwarizmi bebituntulwile mu Kilatini. Shayuka wa nsamushi aye Fibonacci (c. 1170-1250) kabiji utelwa’mba Leonardo waikalanga mu muzhi wa Pisa, bamunemekele bingi na mambo a kutwala ino nsamushi ya bisopelo ya kina Hindu ne Arabic yanembele al-Khwarizmi kumuzhika. Wafunjile ino nsamushi kimye kyo ayilenga ku Meditelanya kabiji panyuma ya bino wanembele ne buku wanji utelwa’mba Book of Calculation.
Papichile myaka yavula bingi pa kuba’mba bantu bayuke byanembele Al-Khwarizmi. Mashinda o aingijishenga ne nsamushi ine byo bimo byalengela’mba kwikale ngyalutwe mu bya sayansi ne mu bya busendwe bwa bya kulengalenga. Kabiji byalengelejile ne bya busulu ne bya mingilo ya bukomo kuyilako palutwe.
a Ano moba bisopelo x nangwa y bimenako manambala abula kuyukanyikwa mu nsamushi. Nabiji mu uno lusamushi x + 4 = 6. Inge twafumyamo 4 ku mbaji yonse ibiji ya uno lusamushi, tusakutaana’mba kisopelo kya x kimenako 2.
b Bamfunji ba bya mulwelele batendekele kutana nsamushi ya kupima bula bwa mbaji yonse isatu ne pachimpukila kintu kiji na makonka asatu. Bashayuka ba Mozilemu baingijishe nsamushi ya kupima byabaya pachimpukila kintu nangwa pasambakena milainyi ibiji ne bula pa kukeba kuyuka kwaikela Mecca. Ba mozilemu pa kulomba batala ku Mecca. Kwesakana na kisho kyabo, muntu wafwa pa kumuzhiika wafwainwa kutala ku Mecca, kabiji pa kwipaya nyama ya kuja batala ku Mecca.