Kitango 6
Bulume bwa Konauna—“Yehoba ye Ulwa Nkondo”
1-3. (a) Bena Ijipita bachiinye bena Isalela kwiboba ka? (b) Yehoba walwijileko byepi bantu banji?
BENA Isalela batayilwe mu kañumbwañumbwa aku mutumba wa kukankalwa kukanjila, aku kalunga ka kukankalwa kwabuka. Nzhita ya bena Ijipita nayo yaubile ne nu, na kupupila bena Isalela amba kanatu twibavizhe.a Bino, Mosesa wakambizhe bantu ba Lesa amba kechi bafwainwa kwakamwa ne. Wibabujishetu mu bukishinka’mba, “aye Yehoba usakwimulwila, anweba sa mwazhindamatu.”—Kulupuka 14:14.
2 Nangwa byonkabyo, kyamweka Mosesa wamwichile Yehoba, ne kukumbula wakumbwile’mba: ‘Wanjijila ka? ... Suntula kamama kobe ne kutanyika kuboko kobe pa kalunga ka mema ne kwikabanya.’ (Kulupuka 14:15, 16) Akifwanyikizhai bintu byo byatendekele kubiwa. Yehoba bukiji bukiji wakambizhe malaika wanji ne ponkapo jikumbi ja mulumbulumbu jayile kunyuma ya bena Isalela, kampe na kukingibala nobe lubumbulu wa kushinkila bena Ijipita kuchina amba bakalukuka. (Kulupuka 14:19, 20; Masalamo 105:39) Mosesa watanyikile kuboko kwanji. Mwela mukatampe byo apupile, kalunga kaabene. Mema aubile nobe achimba aimana ne kwimana nobe lubumbulu kushinkula jishinda jikatampe amba mukoka yense abuke!—Kulupuka 14:21; 15:8.
3 Felo byo amwene buno bulume, wafwainwe kukambizha nzhita yanji amba babwelemo. Bino kechi wikyubile ne, aye mu bwitote bwanji wakambizhe nzhita yanji amba baye na kulukuka. (Kulupuka 14:23) Ponkapo bena Ijipita bajile kabakubaku ne kutwela pa kalunga na kupupila bena Isalela kwakubula kuyuka ne kisa kubiwa ne. Ko kyakayanga bulemo bo bashi bakatule bena Isalela bwaalukile ke miteto mambo bitanga bya ku makalaki abo byatendekele kuzokaukako. Bena Isalela byo bafikile ku bushiya, Yehoba wakambizhe Mosesa amba: ‘Tanyika kuboko kobe pa kalunga ka mema, mema abwelele pa bena Ijipita, pa makalaki abo ne pa benda pa bambili.’ Mema aimene nobe lubumbulu asambakene ne kulobesha Felo ne nzhita yanji yonse pa uba ne la!—Kulupuka 14:24-28; Masalamo 136:15.
4. (a) Yehoba wimwesheshe kwikala ñanyi pa Kalunga Kachila? (b) Bamo bakonsha kuba byepi na kino kintu kyo aubile Yehoba?
4 Kupokololwa kwa mukoka wa bena Isalela pa Kalunga Kachila kwajinga kyubilo kyanema bingi mu mpito ya Lesa mo obila na bantu. Yehoba wimwesheshe aye mwine amba “ye ulwa nkondo.” (Kulupuka 15:3) Pano nga anweba muba po byepi pa kino kintu kyo aubile Yehoba? Kwambatu kine, nkondo yaletela bantu misongo ne bulanda. Abya nanchi bulume bwa Lesa bwa konauna bumweka nobe kyo kintu kimuchinya anweba mu kifulo kya kwimutundaika kufwenya kwipi ne aye nyi?
Nkondo ya Lesa Yapusana na Makondo a Bantu
5, 6. (a) Mambo ka Lesa o kya mufwainwa kutelwa’mba “Yehoba wa mabumba”? (b) Makondo a bantu apusana byepi na nkondo ya Lesa?
5 Mu milaka itanshi yanembejilwemo Baibolo, Lesa bamupa jizhina ja mushingi ja kuba’mba “Yehoba wa mabumba” pepi nobe bimye 300 mu Binembelo bya Kihebelu ne bimye bibiji mu Binembelo bya bwina Kilishitu bya Kingiliki. (1 Samwela 1:11) Byo aji Kalama wa bintu byonse, Yehoba ye mukulumpe wa nzhita ikatampe ya mabumba a bamalaika. (Yoshua 5:13-15; 1 Bamfumu 22:19) Ae mabumba akonsha kuleta lonaiko lulenga moyo. (Isaya 37:36) Kwipaiwa kwa bantu kechi kuleta lusekelo pa kwikulanguluka ne. Bino twafwainwa kuvuluka’mba makondo a Lesa kechi aji nabiji makondo a bantu a kukaisha kaishatu ne. Bakulumpe ba bashilikale ne bantangi ba bumulwila ntanda bakonsha kwikangaizha’mba bajinga na bishinka byalumbuluka bibalengejile kulwa yo yo nkondo. Pano bino kimye kyonse, lunkumbwa ne kichima byo bilengela makondo a bantu.
6 Yehoba kechi byobyo aji ne, mambo kechi usendwatu na milanguluko ne. Mpitulukilo ya mu mizhilo 32:4 yaamba’mba: “Aye jibwe, mingilo yanji yalumbulukatu; mambo mashinda anji onse o aoloka. Ye Lesa wakishinka wabula bubi, aye ye waoloka ne kuluñama.” Mambo a Lesa akanya bukaji bwa kubula kubwezhamo muchima, kushinta, ne bukapondo. (Ntendekelo 49:7; Masalamo 11:5) Onkao mambo, Yehoba kechi uba kintu kwa kubula ne ene mambo o abena kwikyubila ne. Kechi wingijishatu kingijishe ingijishe bulume bwanji bwa konauna ne, kabiji wibwingijishatu inge kya kuba kafwako jishinda jikwabo mwakubila. Kiji byonka byo aambile kupichila mwi ngauzhi wanji Ezikyo amba: “Nkambo Yehoba waamba’mba: Nanchi mmwenamo lusekelo mu lufu lwa mubinyi? Ine! kana mu kuba’mba mubi waleka jishinda janji ne kumona bumi.”—Ezikyo 18:23.
7, 8. (a) Yoba mu kilubo walangulukile’mba ka pa mambo a lumanamo lo amanaminenga? (b) Elihu wamolweleko byepi Yoba mu ndangulukilo yanji pa ano mambo? (c) Ki ka kyo twafwainwa kufunjilako ku byaubile Yoba?
7 Pano nga mambo ka Yehoba o engijishila bulume bwa konauna? Saka tukyangye kukumbula ne, twakonsha kuvuluka mwanamulume waoloka aye Yoba. Satana wamuzhinaukile Yoba ne kuzhinaukatu bantu bonse amba kafwako wakonsha kusunga bulumbuluke bwanji umvwe waesekwa ne. Pa kuba’mba Yehoba amweshe’mba luno luzhinauko lwa kwa Satana lwa bubela, wamuswishishe kweseka bulumbuluke bwa kwa Yoba. Kino kyalengejile Yoba kubela, bunonshi bwanji bonse konaika, kabiji ne baana banji nabo bafwile. (Yoba 1:1–2:8) Na mambo a kubula kuyuka kyalengejile bino byonse, Yoba walangulukile’mba Lesa wamukambwilamotu kya nshiji. Wamwipwizhe Lesa kyo amwalwijile ke “kyandamali,” kabiji ke “mulwanyi” wanji.—Yoba 7:20; 13:24.
8 Nsongwalume wa jizhina ja Elihu wasolwele kilubo kyajinga mu ndangulukilo ya kwa Yoba, byo aambile’mba: ‘Mwaamba’mba: Bololoke bwami bwakila bwa Lesa.’ (Yoba 35:2) Ee, ke bumbulwamaana kulanguluka’mba twayuka kukila Lesa nangwa kulanguluka’mba wauba nshiji. Elihu waambile’mba: “Lesa kechi uba bubi nangwa pachechetu ne.” Palutwe kacheche waambile’mba: “Aye Wa bulume bonse kechi twakonsha kumuyukisha byo aji ne; ... ye mukatampe mu bulume uchiba mambo monka mo aolokela, ne kukila wakila mu bololoke, kabiji kechi wibakabishatu bantu ne.” (Yoba 34:10; 36:22, 23; 37:23) Twakonsha kushiinwa’mba umvwe Lesa ke alwe, abya paji ene mambo o abena kulwila. Byo tubena kulanguluka pa kino, twayai twisambepo pa mambo amo Lesa wa mutende o ekela muntu wa nkondo bimye bimo.—1 Kolinda 14:33.
Ene Mambo Lesa wa Mutende o Akanjikizhiwa Kulwa
9. Mambo ka Lesa wa mutende o alwila?
9 Panyuma ya kumutota Lesa amba “ye ulwa nkondo,” Mosesa waambile’mba: “Ñanyi wa mu balesa waesakana ne anweba Yehoba? Ñanyi uji na lukumo pamo ne anweba na mambo a buzhile bwanji?” (Kulupuka 15:11) Byonkabyo, ne ngauzhi Habakuka naye wanembele’mba: “Meso enu azhila, kechi mwakonsha kutala pa bubi ne, nangwa pa byatama ne.” (Habakuka 1:13) Nangwa kya kuba Yehoba ye Lesa wa butemwe, bino ke Lesa wa buzhile, bololoke ne buchibamambo bwaoloka. Kimye kimo bino byubilo byanji bimukanjikizha kwingijisha bulume bwanji bwa konauna. (Isaya 59:15-19; Luka 18:7) Onkao mambo, Lesa kechi utamisha buzhile bwanji umvwe ke alwe ne. Aye ulwa mambo wazhila.—Kulupuka 39:30.
10. (a) Kimye ka Lesa kyo amwene’mba wafwainwa kulwa nkondo kabiji yatendekele byepi? (b) Bulwanyi bwaambijilwe jimo mu Ntendekelo 3:15 bwakonsha kupwa byepi, kabiji ñanyi mfweto yo bakamona bantu baoloka?
10 Akilangulukai byo kyajinga ba mulume ne mukazhi batanshi ba Adama ne Evwa byo basatukijile Lesa. (Ntendekelo 3:1-6) Inge kya kuba Yehoba watajilepotu pa bumbulwakoloka bwabo, inge wasujishe kifulo kyanji kya kwikala Nkambo wa bintu byonse. Byo aji Lesa wa bololoke wakanjikizhiwe kwibazhachishila ku lufu. (Loma 6:23) Mu bungauzhi butanshi bwa mu Baibolo, waambijile jimo amba pakekala bulwanyi pakachi ka bakalume banji ne bantu ba kwa “mulolo,” aye Satana. (Lumwekesho 12:9; Ntendekelo 3:15) Kulutwe na lwendo, buno bulwanyi bukapwatu umvwe Satana bakamuchakakanye. (Loma 16:20) Bino mu buno buchibamambo mukafuma bintu byawama byavula ku bantu baoloka, mambo bukafumyapo byubilo bya kwa Satana panopantanda ne kwiilengela kwikala paladisa. (Mateo 19:28) Aba baji ku lubaji lwanji bonaunangatu kikupu mutende wa bantu ba Lesa ku mubiji ne ku mupashi, kufikatu ne kimye kikafumishiwapo byubilo bya kwa Satana. Bino pa kimye ne pa kimye, Yehoba wibalamwinako.
Lesa Wafumishemo Bubi
11. Mambo ka Yehoba o akanjikizhiwe kuleta muyulo panopantanda ponse?
11 Mu moba a Nowa, Muyulo ye wajinga kya kumwenako kya kulamwina bantu. Ntendekelo 6:11, 12 yaamba’mba: “Pano pa ntanda napo patamishetu ku meso a Lesa, ne kuyula payujiletu bukapondo. Kabiji Lesa watajile pano pa ntanda, kabiji talai, patamishetu mambo bantu bonse batamishe mashinda abo pano pa ntanda.” Abya Lesa waswishishe bantu babi kuzhiisha byubilo byawama panopantanda nyi? Ine. Yehoba wakanjikizhiwe kuleta muyulo panopantanda ponse wa kufumyapo aba bonse beyekele na kuba bukapondo ne byubilo byatama.
12. (a) Ki ka Yehoba kyo aambijile jimo pa mambo a “lukunwa” wa kwa Abalahama? (b) Mambo ka bena Amoli o bafwainwe kwipayiwa?
12 Byo byo kyajinga ne na luzhachisho lo aletele Lesa pa bena Kenana. Yehoba wasolwele’mba mwi Abalahama mo mukafuma “lukunwa” mukashukilwa bisemi byonse bya panopantanda. Monka mwayijile ino nkebelo, Lesa wakambizhe’mba baana ba kwa Abalahama bakapewa ntanda ya Kenana, ntanda mwajinga bantu batelwanga’mba bena Amoli. Pano nga Lesa wabingishiwe byepi byo apangilemo bano bantu mu ntanda yabo? Yehoba waambijile jimo’mba kechi bakapangiwamo pa myaka nobe 400 ne—poso ‘bubi bwa bena Amoli bwafikila.”b (Ntendekelo 12:1-3; 13:14, 15; 15:16; 22:18) Mu kyokyo kimye, bena Amoli beyekele kya kine na kuba byubilo byatama. Ntanda ya Kenana yaikele ke mwa kupopwela bankishi, kwipayañana, ne kwilaala kwa bunya. (Kulupuka 23:24; 34:12, 13; Kubala 33:52) Kabiji bena yoyo ntanda baipayilenga ne baana mu mujilo kutapisha bitapisho. Abya Lesa wazhila wafwainwe kutwala bantu banji mu bubi bwa uno mutundu nyi? Ine! Waambile’mba: “Ntanda yaaluka ke yabula kuzhila onkao mambo amiwa mbena kukabisha bubi bwayo, ne ntanda nayo ibena kwibalasa bene bena ntanda.” (Bena Levi 18:21-25) Nangwa byonkabyo, Yehoba kechi waipayiletu bantu kipaye ipaye ne. Bena Kenana bakebelenga bumi, nabiji Lehaba ne bena Gibeona kechi wibepayile ne.—Yoshua 6:25; 9:3-27.
Kulwa na Mambo a Jizhina Janji
13, 14. (a) Mambo ka Yehoba o akebejile kuzhijika jizhina janji? (b) Nga Yehoba wafumishe byepi mwenga pa jizhina janji?
13 Na mambo a kuba Yehoba wazhila, jizhina janji jazhila. (Bena Levi 22:32) Yesu wafunjishe baana banji ba bwanga kulomba’mba: “Jizhina jenu jizhile.” (Mateo 6:9) Lusatuko lwaubiwe mu Edena lwazhilulwile jizhina ja Lesa ne kulengela bukalama bwanji kuzhinaukwa. Yehoba kechi waswishishe nangwa pacheche luntepentepe ne bunsatuki bwa uno mutundu ne. Wakebele kufumya mwenga pa jizhina janji.—Isaya 48:11.
14 Kabiji akilangulukai ne jikwabo pa bena Isalela. Byo bajinga bazha mu Ijipita, mulaye wa Lesa kwi Abalahama wa kuba’mba kupichila mu Lukunwa wanji, bisemi byonse bya panopantanda bikashukilwamo wamwekelenga nobe watutu. Bino kupichila mu kwibakuula ne kwibekajika ke mukoka, Yehoba wafumishe mwenga pa jizhina janji. Mu jino jishinda, ngauzhi Danyela wavulukile mu lulombelo’mba: “Anweba Nkambo Lesa wetu mwafumishe bantu benu mu kyalo kya Ijipita na kuboko kwa bulume ne kutumbijika jizhina jenu.”—Danyela 9:15.
15. Mambo ka Yehoba o afumishe Bayudea mu buzha ku Babilona?
15 Danyela walombele mu jino jishinda kimye bena Isalela kyo bakebelenga Yehoba kufumya mwenga pa jizhina Janji jibiji. Bayudea bamilengulwila batwajilwe mu buzha mu Babilona pa kyokya kimye. Muzhi wabo mukatampe wa Yelusalema waonawinwe. Danyela wayukile’mba kubwezha Bayudea mu ntanda yabo kukatumbijika jizhina ja Yehoba. Onkao mambo, Danyela walombele’mba: ‘Anweba Nkambo, tumvwai; anweba Nkambo, tulekelaiko mambo; anweba Nkambo tuteshai muchima, ne kubapo kintu; na mambo a jizhina jenu anweba Lesa wami, kechi mubande ne, mambo muzhi wenu ne atweba bantu benu twatelwa na jizhina jenu.’—Danyela 9:18, 19.
Kulwa na Mambo a Bantu Banji
16. Lumbululai ene mambo Yehoba o atemenwa kulamwina jizhina janji byo kibula kulumbulula’mba wakanama kabiji ne kwitemwa mwine.
16 Nanchi Yehoba byo atemwa kulamwina jizhina janji kilumbulula’mba wakanama kabiji witemwa mwine nyi? Ine, mambo byo obila bintu mwayila buzhile bwanji ne butemwe bwa bololoke, uzhikijila bantu banji. Akimonai Ntendekelo kitango 14. Mu kino kitango tutangamo bamfumu bana bayile na kulukuka ne kusenda mwana kolo janji Abalahama aye Lota pamo ne kisemi kyanji. Na bukwasho bwa Lesa, Abalahama wakeashinjile kya kukumya aa mazhita a ngovu! Jishimikila ja luno lushinjilo kampe jo jishimikila jitanshi janembwa mu “Buku wa Makondo a Yehoba.” Uno kampe ye buku mwanembwa makondo akwabo abula kunembwa mu Baibolo. (Kubala 21:14) Kabiji palondejile ne lushinjilo lukwabo lwavula.
17. Ki ka kimwesha’mba Yehoba walwijilengako bena Isalela panyuma ya kutwela mu ntanda ya Kenana? Ambai bya kumwenako.
17 Byo kwashajiletu pacheche amba bena Isalela batwele mu ntanda ya Kenana, Mosesa wibabujishetu mu bukishinka’mba: “Aye Yehoba Lesa wenu yenka utangilako kulutwe yenu ye ukemulwila, monka mo aubijile mu Ijipita ku meso enu.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 1:30; 20:1) Kutatwila kwi nswanyi waswaine Mosesa aye Yoshua, shoo kufika ne mu kimye kyalamanga Mitonyi ne bamfumu bakishinka ba bena Yuda, Yehoba walwilanga bantu banji ne kwibapa lushinjilo lwa kukumya lwa kushinda balwanyi babo.—Yoshua 10:1-14; Mitonyi 4:12-17; 2 Samwela 5:17-21.
18. (a) Mambo ka o twafwainwa kusanchila’mba Yehoba kechi waaluka ne? (b) Ki ka kikobiwa inge bulwanyi bwalondololwa mu Ntendekelo 3:15 bukafike pa kankomo?
18 Yehoba kechi waaluka ne; kabiji ne nkebelo yanji ya kulenga ino pulaneti kwikala paladisa wa mutende kechi yaaluka ne. (Ntendekelo 1:27, 28) Ne luno Lesa washikwa bubi. Bino watemwa bingi bantu banji kabiji bukumotu akebalwileko. (Masalamo 11:7) Bulwanyi bwalondololwa mu Ntendekelo 3:15 bukumotu bukafike pa kankomo kulutwe kwe mu jishinda ja kukumya. Pa kuba’mba akazhijike jizhina janji ne kuzhikijila bantu banji, Yehoba ne jikwabo ukekala ‘wakulwa nkondo’!—Zekaliya 14:3; Lumwekesho 16:14, 16.
19. (a) Lumbululai bulume bwa Lesa bwa konauna byo bwitulengela kufwenyesha kwipi ne aye. (b) Lesa byo etulwila kyafwainwa kwitulengela kuba ka?
19 Akimonai kino kya kumwenako: Inge kya kuba kisemi kya muntu bekilukuka ku nyama mukaji ne mwine mwina kyo kyo kisemi waimana ke alwe na yewo lukinyama mukaji kabiji wikipaya ne kwikipaya, abya mwakonsha kulanguluka’mba mukazhanji ne baana banji bakonsha kumukana na mambo a kino kyo auba nyi? Ine, mwakonsha kwibaketekela kusekela na mambo a butemwe bwa kwipana bo ebobila. Byonkabyo, ne atweba kechi twafwainwa kuchina na mambo a kuba Lesa wingijisha bulume bwanji bwa konauna ne. Byo alwa ne kwituzhikijila kyakonsha kwitulengela ku mutemwa pakatampe. Kabiji mushingi wetu wa kukinjika bulume bwanji bubula kupwa naye wafwainwa kubayilako. Mu jino jishinda twakonsha ‘kumwingijila Lesa mingilo na kumunemeka ne kumwakamwa.’—Bahebelu 12:28.
Fwenyai Kwipi na “Ulwa Nkondo”
20. Umvwe twatanga mashimikila a mu Baibolo o twabula kumvwisha abena kwamba pa mambo a nkondo ya Lesa, twafwainwa kuba byepi, kabiji mambo ka?
20 Ee kine, Baibolo kechi walumbulula bintu byonse byalengelanga Yehoba kulwa nkondo ne. Bino twakonsha kusumininwa kino kishinka kya kuba’mba: Yehoba kechi wingijisha nangwa pacheche bulume bwanji bwa konauna mu jishinda ja nshiji nangwa jashinta ne. Javula, kulanguluka pa byambo bya mu mashimikila a mu Baibolo nangwa pa byambo byalengejile kyokyo kintu kubiwa kwakonsha kwitulengela kwikala na ndangulukilo yawama. (Byambo bya Mana 18:13) Nangwatu kya kuba kechi twayukisha bintu byonse byalengejile kyokyo kintu ne, kufundatu byavula pe Yehoba ne kulangulukanga pa byubilo byanji byawamisha kwakonsha kwitukwasha kupwisha luzhinauko lonse lo twakonsha kwikala nalo. Umvwe twa uba kino, popo tumona kuba’mba tuji na bishinka byavula bya kuketekela Lesa wetu aye Yehoba.—Yoba 34:12.
21. Byo aji “ulwa nkondo” kimye kimo, Yehoba uji byepi?
21 Nangwa kya kuba Yehoba “ye ulwa nkondo” umvwe ke kikebewe’mba alwe, kechi kilumbulula’mba muchima wanji watemwa nkondo ne. Mu kimwesho kya kwa Ezikyo mo amwene kalaki wa mwiulu, Yehoba wamwenwe’mba winengezha kulwa na balwanyi banji. Nangwa byonkabyo, Ezikyo wamwene Lesa sa azhokolokwa na kakongolo—kayukilo ka mutende. (Ntendekelo 9:13; Ezikyo 1:28; Lumwekesho 4:3) Kine Yehoba watekanya kabiji wa mutende. Mutumwa Yoano wanembele’mba, “Lesa ye butemwe.” (1 Yoano 4:8) Byubilo bya Yehoba byonse byalumbulukatu bulongo. Byo twashukwapo kufwenya kwipi ne Lesa wa bulume bukatampe bino wa butemwe!
[Tubyambo twa mushi]
a Kwesakana na shayuka wa mpito aye Josephus, Bahebelu “bebapupijile ku makalaki 600 pamo ne ba pa bambili 50,000. Kabiji bashilikale bavula bapupijilenga panshi bajinga 200,000.”—Jewish Antiquities, II, 324 [xv, 3].
b Kyamweka, jizhina ja kuba’mba “bena Amoli” javwangamo bantu bonse ba mu Kenana.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 1:6-8, 19-21, 27; Yoshua 24:15, 18.
Mepuzho a Kulangulukapo
2 Bamfumu 6:8-17 Lubaji lwa Lesa lwa kwikala “Yehoba wa mabumba” lwitukosesha byepi mu kimye kya malwa?
Ezikyo 33:10-20 Saka akyangye kwalulukila ku bulume bwanji bwa konauna, jishuko ka Yehoba jo apana mu lusa lwanji ku boba bazhilulula mizhilo yanji?
2 Tesalonika 1:6-10 Lonaiko lubena kwiya lwa konauna babi lukakabulula byepi bakalume ba Lesa bakishinka?
2 Petelo 2:4-13 Ki ka kimulengela Yehoba kwingijisha bulume bwanji bwa konauna, kabiji kifunjisha ñanyi lufunjisho ku bantu bonse?
[Kipikichala pa peja 58]
Pa Kalunga Kachila, Yehoba wimwesheshe mwine kwikala “ulwa nkondo”