Monai Uba Mingilo ya Kukumya!

“Aki langulukai mingilo ya Lesa ya kukumya.”—YOBA 37:14.

1, 2. Ñanyi bintu bya kukumya byatainwe mu 1922, kabiji bibalengejile kika?

MFUNJI wa bya kupoya-poya ne kineme Muzungu, baingijilenga pamo pa myaka yavula na kukeba bya buneme. Kepo pa November 26, 1922, uno mfunji wa bya kupoya-poya aye Howard Carter ne Kineme Carnarvon bataine kabuli ko bakebelenga ka kwa Felo Tutankhamen ku tubuli twa ba Felo babena Ijipita mu Kinkunenke kya Mafumu kyaya nkuwa. Byo bafikile pa kibelo kya kano kabuli, basabilepo kipenze. Carter wasanyikilemo na kandulu ne kusumbila mukachi.

² Pa nyuma ya byo byo Carter waambile’mba: “Kineme aye Carnarvon byo akankamenetu ne kukeba kuyuka byajinga mukachi, wangipwizhe’mba, ‘Wamonamo ka?’ Kyakatezhe bingi pa kuba’mba ñambe namba, ‘Namona bya kukumya.’” Pa bya buneme byavula byoamwene mu kano kabuli pajinga ne mbokoshi ya ngolode. Apo kampe ne anweba mwamonapo kala bintu bimo “bya kukumya” bya uno mutundu pa bipikichala nangwa mu mazubo mo basungila bya kishakulu. Pano bino, bintu bikala mu mazubo mo basungila bya kishakulu nangwa bikale bya kukumya byepi, kechi bimulamatapo mu bwikalo bwenu ne. Onkao mambo twayai twalukile ku bintu bya kukumya byanema bimulamata mu bwikalo bwenu.

3. Kwepi ko tutana mabulañano a bintu bya kukumya byanema kotuji?

³ Kya kumwenako, akilangulukai pa muntu umo wajingako kala keene, muntu waya nkuwa kukila bakaimbi ba bya mafilimu, bisela nangwa mwana mfumu. Wakijile bantu bonse ba ku Musela mu buneme. Jizhina janji wajinga Yoba. Buku wa Yoba mu Baibolo wanembelwe pa mambo a aye. Bino nsongwalume mulunda nanji umo wa jizhina ja Elihu wamolweleko. Kya kine, Elihu waambile’mba Yoba witele muchima aye mwine ne boba bo ajinga nabo. Mu Yoba kyapitala 37, tutanamo byambo bimo bya maana kabiji byanema bingi kotuji.—Yoba 1:1-3; 32:1–33:12.

4. Kika kyalengejile Elihu kwamba byambo byanembwa pa Yoba 37:14?

⁴ Mu mwisambo wabo, balunda nanji Yoba basatu batongwelepo mbaji imo yo baketekejile’mba Yoba watamishe mu ndangulukilo ne mu byubilo byanji. (Yoba 15:1-6, 16; 22:5-10) Elihu patanshi wapembejile poso ne uno mwisambo byo apwile. Kepo aambile byambo bya maana. Waambile bishinka byavula bingi, bino akimonai kino kishinka kikatampe kyo aambile: “Umvwai kino, anweba Yoba; aki langulukai mingilo ya Lesa ya kukumya.”—Yoba 37:14.

Muntu Waubile Mingilo

5. Mu “mingilo ya kukumya ya Lesa” yatongwele Elihu mwavwangwa ka?

⁵ Monai kuba’mba Elihu kechi waambile’mba Yoba elangulukenga mwine nangwa kulanguluka pe Elihu ne bantu bangi ne. Elihu na maana wakambizhe Yoba ne atweba bonse kulanguluka mingilo ya kukumya ya Yehoba Lesa. Nanchi byambo bya kuba’mba “mingilo ya kukumya ya Lesa” bivwangamo ka? Kuvwanga pa milanguluko yo mulanguluka pa mambo a butuntulu bwa mubiji, mali, kimye kya kulutwe, kisemi kyenu ne bakwenu bo mwingila nabo ne bo mwikala nabo kipi-kipi, mambo ka o mwafwainwa kulangulukila pa mingilo ya Lesa? Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, mingilo ya kukumya ya Yehoba Lesa ilumbulula maana anji ne lūsa lo aji nalo pa bilengwa byonse byo tumona na meso. (Nehemiya 9:6; Masalamo 24:1; 104:24; 136:5, 6) Pa kuba’mba kino twikyumvwishe bulongo, monai kishinka kiji mu buku wa kwa Yoshua.

6, 7. (a) Ñanyi mingilo ya kukumya yaubile Yehoba mu moba a kwa Mosesa ne a kwa Yoshua? (b) Umvwe mwimwejile na meso mingilo yaubiwe mu kimye kya kwa Mosesa nangwa kya kwa Yoshua, inge mwaubilepo ka?

⁶ Kala keene, Yehoba waletele myalo pa bena Ijipita ne kumisha Kalunga Kachila kuba’mba Mosesa afumye bena Isalela mu buzha. (Kulupuka 7:1–14:31; Masalamo 106:7, 21, 22) Kino kyubilo kipasha na kyatongolwa mu Yoshua kyapitala 3. Yoshua waswaine Mosesa ne kwabusha bantu ba Lesa mukola mukwabo byo bailenga mu Ntanda ya Mulaye. Yoshua waambile’mba: “Izhijikai anweba bene; mambo kesha Yehoba ukoba bya kukumya mukachi kenu.” (Yoshua 3:5) Ñanyi bya kukumya?

⁷ Jishimikila jamba’mba Yehoba waumishe Mukola wa Yodano kuba’mba banabalume, banabakazhi ne banyike bavula babuke pa mushiji wauma. (Yoshua 3: 7-17) Umvwe twajingako satumona mukola byo aumine ne bantu bonse byo baabukilenga, inge twasangalele bingi na kino kyubilo kya kukumya! Kyamwesheshe ngovu ya Lesa yo aji nayo pa bilengwa byanji. Nangwatu kino kimye kyo tujimo, kuji bintu bya kukumya nabiji byaubiwepo kala. Pa kumona bino bintu byo biji ne ene mambo o twafwainwa kwibilangulukapo, twayai tumone Yoba 37:5-7.

8, 9. Ñanyi mingilo ya kukumya yatongolwa pa Yoba 37:5-7, kabiji mambo ka o twafwainwa kwiilangulukapo?

⁸ Elihu waambile’mba: “Lesa ululuma kya kukumya na jiwi janji; uba bintu bikatampe byo twabula kukonsha kuyuka mo byayila.” Ñanyi ñiñijilo Lesa yo engijilamo bintu Elihu yo alangulukilangapo kwikala ya “kukumya”? Watongola sino ne kunoka kwa mvula. Abye bintu bivumbika njimi kubula kuya ku majimi ne kumupa kimye ne ene mambo o afwainwa kulangulukila pa mingilo ya Lesa. Nangwa kechi twi banjimi ne, mvula ne sino byakonsha kwitushinkila. Monka mwayila kupusana-pusana kwa mapunzha ko twikala, sino ne mvula byakonsha kuchibikizha mingilo yetu. Abya twikalapo na kimye kya kulanguluka walengele bino bintu bya kukumya ne byo bilumbulula nyi? Nanchi mwikyubapo kala nyi?

⁹ Byo tutanga Yoba kyapitala 38, Yehoba Lesa waambañene ne Yoba kimye amwipwizhenga mepuzho alumbuluka. Nangwa kya kuba Mulenga wetu washinkamikile ano mepuzho kwi Yoba, ne atweba etulamata mu milanguluko yetu, mu bwikalo bwetu ne kimye kyetu kya kulutwe. Onkao mambo twayai tumone byaipwizhe Lesa kabiji tulanguluke ne byo byalumbulula, pa kuba’mba tube bitukambizha Yoba 37:14.

10. Yoba kyapitala 38 wafwainwa kwitulengela kulangulukapo ka, kabiji ñanyi mepuzho ajipo?

¹⁰ Kyapitala 38 kyatendeka’mba: ‘Yehoba wamukumbwile Yoba monka mu kinkunkwila ne kwamba’mba: Uno ye ñanyi uvulañanya maana na byambo byatu bya bulubi? Inyingishe bwanabulume; amiwa nsakukwipuzha, ne obewa usakunkumbula.’ (Yoba 38:1-3) Ne atweba twafwainwa kulangulukapo pa kino. Yoba kyamukwashishe kuyuka bulongo amba waimene na kwitotolwela mwine ku meso a Mulenga wa kulengwa konse. Kino kyo kintu kyawama kulangulukila pamo na bakwetu. Kepo Lesa aambile pa bintu byatongwele Elihu. ‘Obewa wajinga pi byo naajile kitendekesho kya pano pa ntanda? Mbule umvwe uji na maana. Ñanyi watongwejile jimo mo ikapela, kana wamuyukanyi? Nangwa ñanyi watanyikilepo muzhinge wa kwiipima? Kabiji bitendekesho byayo byaajilwe pa ka, nangwa ñanyi wabikile jibwe ja ku jikonka jayo?’—Yoba 38:4-6.

11. Yoba 38:4-6 witulumbulwila ka?

¹¹ Nanchi Yoba nangwa atweba twajingako kimye ntanda kyo yalengelwe nyi? Abya yetu twalengele ino ntanda ne kwiipima bulongo nyi? Ine kwalepeshatu! Kafwako nangwa umo wajingako ne. Byoapashañenye ntanda yetu ku kishimikwa, Lesa waipwizhe’mba: “Ñanyi wabikile jibwe ja ku jikonka jayo?” Twayuka namba ntanda ijiko palepa na juba kuba’mba twikalenga bulongo. Kabiji ne nsaishi yafwainwa. Umvwe ntanda yakizhizhemo kubaya, mwela wa hydrogen inge kechi ulupuka mu lwelele ne, kabiji pano pa ntanda kuba twipekala ne. Kya kine, paji “wabikile jibwe ja ku jikonka jayo” pa mpunzha pafwainwa. Ñanyi wafwainwa kutotwa, Yoba nyi, atweba nyi, inyi Yehoba Lesa?—Byambo bya Mana 3:19; Yelemiya 10:12.

Ñanyi Wakonsha Kukumbula?

12. Jipuzho jiji pa Yoba 38:6 jitulengela kulangulukapo ka?

¹² Kabiji Lesa waipwizhe Yoba’mba: “Bitendekesho byayo byaajilwe pa ka?” Nanchi kuba twalangulukapo bulongo pa jino jipuzho nenyi? Apo kampe twayukapo bulume bwa ngovu idonsa bintu yo abujile kuyuka Yoba. Atweba bavula twayuka kuba’mba ngovu idonsa bintu ifuma ku juba yo yaikajika ntanda pa mpunzha payo poiji nangwa’mba pa bitendekesho byayo po yaajilwe. Nangwa kiji byonkabyo ñanyi wayukisha bulongo ngovu idonsa bintu byo iji?

13, 14. (a) Kika kyo twafwainwa kwambapo pa mambo a ngovu idonsa bintu? (b) Twafwainwa kukumbula byepi mepuzho aji pa Yoba 38:6?

¹³ Buku umo wanembelwe katataka uji na mutwe wa kuba’mba The Universe Explained (Kulumbululwa kwa bilengwa) wamba’mba ‘ngovu idonsa bintu ke kintu kimo kyayukanyikwa bingi, pano bino pa bilengwa byonse, kechi kyapela kwiiyukisha bulongo byo iji ne.’ Wanungapo kwamba’mba: “Ngovu idonsa bintu yenda bingi lubilo mulwelele kwa kubula kiyendesha ne. Bino nangwa byonkabyo, pa myaka ya ku nyuma kwe, bashayuka ba bya mwiulu batendekele kufwanyikizha amba kampe ngovu idonsa bintu yendela mu mwela muji tumabulukusu tutelwa’mba gravitons . . . Pano bino kafwako nangwa umo wituyuka bulongo ne. Akilangulukai kino byo kilumbulula.

¹⁴ Sayansi yanunguluka pa myaka 3,000 kufuma kimye Yehoba kyo aipwizhe Yoba ano mepuzho. Bino atweba nangwa bashayuka ba bya mwiulu kafwako wakonsha kulumbulula bulongo biji ngovu idonsa bintu yakwachijila ntanda yetu pa kifulo po iji potwikala ne. (Yoba 26:7; Isaya 45:18) Kino kechi kibena kumwesha’mba twafwainwa kufunda byafyamika bya ngovu idonsa bintu ne. Mu kifulo kya byo byo, umvwe ke tulanguluke pa mingilo ya Lesa ya kukumya nabiji ino, kitulengela kulanguluka byo aji. Abya mushingika maana anji ne kuyuka ene mambo o twafwainwa kufunjila byavula pa mambo a aye nyi?

15-17. (a) Yoba 38:8-11 ubena kwamba pa bika, kabiji uleta ñanyi mepuzho? (b) Kika kyaambiwapo pa kuyukanyikwa kwa tulunga byo twaalwa pano pa ntanda?

¹⁵ Mulenga watwajijile na kwipuzha’mba: “Ñanyi washinkile kalunga ka mema na binzhilo byo kapomokele nobe kafuma munda; byo nalengele makumbi ke kivwalo kyako, ne mfishi ikatampe ke kisapi kya kwikapombamo ne kutongola mipaka yako, ne kubikapo binzhilo ne mipingilo, ne kwamba’mba: Ponka pano po ukapela, kechi ukapitailepo ne, kabiji po ponka pano po bakeemika ne manyaki obe o witotelamo.”—Yoba 38:8-11.

¹⁶ Kushinka kalunga ka mema kwavwangamo mushiji, tulunga, ne bitulu. Myaka inga muntu yo amona ne kufunda bino bintu? Bebimona ne kwibifunda pa myaka yavula bingi kikatakata mu myaka ya ku nyuma kwe. Mwakonsha kulanguluka’mba pa kino kimye byavula byayukanyikwa pa mambo a bino bintu. Pano bino mu uno mwaka wa 2001, inge mwakebakeba uno mutwe mu mabuku avula nangwa pa Intaneti kuba’mba muyuke bishinka byatanyiwa katataka, mwakonsha kutanapo ka?

¹⁷ Umvwe mwatanga mu buku waketekelwa pano pa ntanda ponse, musakutana kuba’mba: “Kuyuka byaalwa mushiji ne bitako bya tulunga pano pa ntanda ye mutwe umo wibakatazha bingi basayantisiti mu bya kupesa-pesa ne bya kusopela byabo.” Pa nyuma ya kwamba bino, buku wa encyclopedia mwafuma bino byambo ulumbulula bishinka bina, waamba’mba “bino bishinka byasombwatu.” Byonka byo mwayukila jimo kintu kyasombwa “kilumbulula’mba kechi kiji na bishinka byalumbuluka bya kwikilumbulwilamo ne.”

18. Yoba 38:8-11 wimupa ñanyi mikumbu?

¹⁸ Nanchi kino kechi kikonkomwena pa mepuzho alumbuluka o tutanga pa Yoba 38:8-11 nenyi? Kya kine kechi yetu twafwainwa kutotwa uba nobe yetu twaajile bino bintu pano pa ntanda ne. Kechi yetu twabikile ñondo pa mpunzha po aji kuba’mba ngovu yanji ikwashenga kumisha nangwa kuyuzha tulunga pa kuba’mba bitulu byato bibulenga konaika nangwa konauna mapunzha otwikalamo ne. Mwayuka waubile bino bintu. Ke yewa Uba mingilo ya kukumya.—Masalamo 33:7; 89:9; Byambo bya Mana 8:29; Byubilo 4:24; Lumwekesho 14:7.

Totai Yehoba

19. Byambo byalumbuluka biji pa Yoba 38:12-14 bitulengela kulanguluka pa ñanyi bintu byo tumona na meso?

¹⁹ Bantu kechi bo bafwainwa kutotwa pa mambo a kuzhokoloka kwa ntanda kwatongolwa pa Yoba 38:12-14 ne. Kuno kuzhokoloka kwa ntanda ko kulengela kukya kwa uba ne kitambo. Juba byo jitendeka kusama tutatula kumwesha bulongo bintu biji pano pa ntanda byonka byo tumona buchimba po bakoma shitampa. Umvwe twalanguluka ntanda byo izhokoloka, twakonsha kukumya pa kumona’mba kechi izhinga lubilo ne. Mambo umvwe keyube byo byo, kuba twipekala ne. Kabiji kechi izhokoloka bichebiche ne. Mambo napo inge keyube byobyo mute ne bufuku byakonsha kulepa kya kine kine ne kuleta kyuya kyabaya nangwa mashika akatampe akonsha kwitwipaya. Kwambatu kine, twafwainwa kusangalala kuba’mba Lesa ye wanengezhezhe lubilo lwanengela luzhokolokelapo ntanda, kechi bantu ne.—Masalamo 148:1-5.

20. Mwakonsha kukumbula byepi mepuzho aji pa Yoba 38:16, 18?

²⁰ Pano akifwanyikizhai Lesa ubena kwimwipuzha ano mepuzho akwabo: “Obewa watwelelemo mu masulo a kalunga ka mema, nangwa kwendamo mwafyamika mwazhika munshi yakonyi?” Kafwako nangwa shayuka wa bya pa mema wakonsha kukumbula mukumbu wafwainwa ne! “Nanchi obewa wayukisha bukata bwa ntandanyi? Mbule bulongo umvwe wayuka bino byonse.” (Yoba 38:16, 18) Abya mwakifwakeshapo kala mapunzha onse a pano pa ntanda nangwa amo amo ne kwiapesa-pesa bulongo nyi? Kulanguluka pa mapunzha awamisha a ino ntanda kwakonsha kwitutaila myaka inga? Kabiji byo kyakonsha kwikalapo kimye kya lusekelo!

21. (a) Mepuzho aji pa Yoba 38:19 etuletela ñanyi milanguluko pa bya sayansi? (b) Bukine bwa pa mambo a kyeya bwafwainwa kwitulengela kuba byepi?

²¹ Kabiji akitalai pa mepuzho akatampe aji pa Yoba 38:19 a kuba’mba: “Nanchi jishinda jiya kwikala kyeya jiji kwepi, kabiji kwikala mfishi ko kwepi?” Apo kampe mwayukapo mulanguluko umo wakumbenemo wa kuba’mba kyeya kyenda nobe jinyaki jo tumona pa kizhiba. Mu 1905, Albert Einstein walumbulwile’mba kyeya kiji nobe kakizanze nangwa tumabulukusu twa ngovu. Nanchi kino kyapaine mukumbu walumbuluka nyi? Buku wa encyclopedia wanembelwe katataka uji na jipuzho ja kuba’mba: “Nanchi kyeya jinyaki nyi, inyi jibulukusu?” Wakumbula’mba: “Kimweka nobe [kyeya] kechi jinyaki nangwa jibulukusu ne, mambo bino bintu bibiji [manyaki ne tumabulukusu] byapusana. Mukumbu wa kine ke wa kuba’mba kyeya kechi jinyaki nangwa jibulukusu ne.” Pano bino mute ye witusamina, nangwa kya kuba kafwako nangwa umo wakonsha kulumbulula bulongo biji mingilo ya Lesa mu luno lubaji ne. Tuja kajo ne kupema mwela wa oxygen ufuma ku bichi byota mute. Twakonsha kutanga ne kumona bilungi bya batemwe betu, kumona juba byo jibena kuzhika ne bikwabotu. Byo tubena kuba bino, nanchi kechi twafwainwa kuyuka mingilo ya kukumya ya Lesa nenyi?—Masalamo 104:1, 2; 145:5; Isaya 45:7; Yelemiya 31:35.

22. Davida waambilepo’mba ka pa mingilo ya Lesa ya kukumya?

²² Nanchi ene mambo a kulanguluka-langulukilanga pa mingilo ya Yehoba ya kukumya ke a kubatu’mba tube moyo nangwa kukankamanatu nyi? Ine. Kala keene, nyimbi wa masalamo aye Davida waswile kuba’mba kechi wakonsheshe kwiyamba mingilo ya Yehoba yonse ne. Davida wanembele’mba: “Anweba Yehoba Lesa wami, mingilo ya kukumya yo mwaingila yo yavula . . . Umvwe nasaka kwiimwesha ne kwiyamba, Yakila mu kuvula kechi yakonsheka kubalwa ne.” (Masalamo 40:5) Pano bino kino kechi wikitazhizhe mu kuba’mba twafwainwa kuzhindamatu nzoo pa mambo a ino mingilo ya kukumya ne. Aye mwine Davida wamwesheshe bino byo aambile pa Masalamo 9:1 amba: “Nkamusanchila Yehoba na muchima wami yense; Nkatelaula mingilo yenu yonse ya kukumya.”

23. Mumona byepi mingilo ya kukumya ya Lesa kabiji mwakonsha kukwasha byepi bakwenu?

²³ Nanchi ne atweba kuba twatundaikwa kuba byonkabyo nenyi? Byotulanguluka mingilo ya Lesa ya kukumya kechi yafwainwa kwitutundaika kwamba pe aye, pa byo auba ne pa byo akoba nenyi? Kwakubula nangwa kupita mu mbaji, twafwainwa ‘kwambisha mu mikoka ya bantu mambo a lukumo lwanji, Ne mu mitundu yonse mambo a mingilo yanji ya kukumya.’ (Masalamo 96:3-5) Ee, twafwainwa kumwesha lusanchilo pa mingilo ya Lesa ya kukumya kupichila mu kubulako bakwetu byo twafunda pe aye. Nangwa kya kuba bakomejile mu bisho bikana Mulenga, misambo yetu yawama yakonsha kwibakwasha kuyuka Lesa. Kukila pa byo byo, bakonsha kutundaikwa, kufunda ne kwingijila Yehoba ‘walengele byonse,’ Uba mingilo ya kukumya.—Lumwekesho 4:11.

Musakukumbula’mba Ka?

• Byambo byanembwa pa Yoba 37:14 bimulengela kulangulukapo ka pa mambo a mingilo ya Lesa ya kukumya?

• Ñanyi bintu bimo byatongolwa mu Yoba kyapitala 37 ne 38 abyo sayansi byo yakankalwa kulumbulula bulongo?

• Mulangulukapo byepi pa mambo a mingilo ya kukumya ya Lesa kabiji imutundaika kuba ka?

[Kipikichala pa peja 11]

Ñanyi washinkile kalunga ka mema na binzhilo, kuba’mba kekale po kaji?

[Kipikichala pa peja 11]

Ñanyi wakifwakeshapo kala mapunzha onse awama alengele Lesa pano pa ntanda?