Bachinchikile Lumanamo
BA FRIEDA JESS basemekelwe mu 1911 mu Denmark. Kufuma muno bavilukijile pamo ne bansemi yabo mu muzhi wa Husum kukabeta kabuyeke bwa Germany. Panyuma yakupitapo myaka batwelele nkito mu muzhi wa Magdeburg, kabiji mu 1930 babatizwe ne kwikala Kamonyi wakwa Yehoba, pakyokya kimye saka bakitelwa’mba Bafuunda Baibolo. Hitler waikele pa bundamakyalo mu 1933. Ino yoyajinga ntendekelo yalumanamo lwa myaka 23 kwiba Frieda ku makafulumende ashinta abiji.
Mu March 1933 kafulumende wa German wakambizhe kuvota. Dr. Detlef Garbe mukulumpe wa Neuengamme Memorial Museum, Kampu Yalumanamo, yajinga kwipi na muzhi wa Hamburg, walondolwele’mba: “Kafulumende wa National Socialists wakanjikizhe bantu bavula’mba basale Adolf Hitler ekale ndamakyalo.” Bakamonyi bakwa Yehoba balondejile mukambizho wakwa Yesu wakubula kwitumpa mu bya bumulwila ntanda ne kubula kwikala “ba panopantanda,” onkao mambo bakaine kuvota. Kika kyafuminemo? Bakamonyi baishile kwibakanya kwingila mwingilo wabo.—Yoano 17:16.
Ba Frieda abo batwajijile kwingila mwingilo wabo wabwina Kilishitu mubufyamfya kabiji bakwashishengako ne kupulinta magazini ya Kyamba kya Usopa. Kabiji baambile’mba: “Magazini amo asendwanga mubufyamfya ne kutwajila bakwetu bamulwitabilo bajinga mukampu yalumanamo.” Mu 1940 bebakwachile kubakapokola ne kuya na kukebatebawizha, kabiji panyuma yabino baikele bañondo bavula mukaleya bunke bwabotu. Pano nanchi bachinchikile byepi? Baambile’mba: “Lulombelo lolwankwashishe. Natatwilenga kulomba lukelo-kelo kabiji nalombelenga ne bimye byavula pajuba. Lulombelo lwankoseshe bingi ne kunkwasha kubula kubambisha muchima wami mubintu.”—Filipai 4:6, 7.
Ba Frieda bebafumishe mukaleya, pano bino mu 1944 baishile kwibakwata jibiji kubakapokola. Pakino kimye, bebakashile myaka itanu na ibiji mukaleya ka Waldheim. Ba Frieda baambile ne jikwabo’mba: “Bakulumpe ba bakaili bampele kwingila mwingilo pamo na bakwetu babakazhi mukibamba mwakuchapila muji ne byolonyi. Javula naingilanga na mukwetu kaili wafumine ku Czechoslovakia, onkao mambo naambanga nanji pe Yehoba kabiji ne pa lwitabilo lwami. Ino misambo yankoseshanga bingi mulwitabilo.”
Kufuma Mukaleya kwa pa Kakimyetu Kacheche
Mu May 1945, bashilikale ba mukyalo kya Soviet baishile kufumya bakaili bonse mukaleya ka Waldheim. Pakyokino kimye, ba Frieda babwelele jibiji mu muzhi wa Magdeburg ne kutendeka kwingila mwingilo wabo, pano bino kechi batwajijile ne. Bakamonyi batendekele kwibamanyika jibiji, kino kimye kubakulumpe bamu Soviet Occupational Zone. Gerald Hacke wa pasukulu wa Hannah-Arendt-Institute wapesele-peselenga ano makafulumende ashinta waambile’mba: “Pa bantu bonse baikalanga mukyalo kya German, Bakamonyi bakwa Yehoba bobantu bamanyikilwenga javula ku makafulumende ashinta abiji.”
Mambo ka obebamanyikijilenga jibiji? Nekino kimye mambo ene ajinga akubula kwivwanga mu bya bumulwila ntanda. Mu 1948, mu East Germany mwaikele mukwekele wakwikyombesha mu bunsaji kyakuba’mba yense kanatu avote. Kabiji nobe byonka byalumbulwile Hacke kuba’mba: “Kyalengejile Bakamonyi bakwa Yehoba kwibamanamika ke mambo akuba’mba kechi bavoteleko ne.” Mu August 1950, Bakamonyi bakwa Yehoba mu East Germany bebashinkijile mwingilo wabo. Bavula bebakwachile, kuvwangakotu ne ba Frieda pamo.
Ba Frieda bebatwajile jibiji mukochi na kwibatotolwesha kabiji bebatayile pakazhima myaka itanu na umo. Baambile’mba: “Pakino kimye najinga na bakwetu bamulwitabilo, kabiji kupwanañena pamo kwankoseshe bingi.” Aku bafumatu mukaleya mu 1956, bayile na kwikala ku West Germany. Ba Frieda luno baji na myaka yakusemwa 90, kabiji baji mu muzhi wa Husum ne luno bakingijila Lesa wakine, Yehoba.
Ba Frieda bapichile mulumanamo pamyaka 23 ku makafulumende ashinta abiji. Kabiji baambile’mba: “Bena Nazi baesekele kungipaya kumubiji; ba Communist abo baesekelenga kumpwisha kizaku. Kwepi konataine bulume bwakuchinchika? Ne butaine mukutanga Baibolo kimye kyonajinga wakasuluka, kulombela kimye kyonse umvwe nji bunke, kupwanañana jonse na bakwetu ba mulwitabilo, kabiji ne kusapwilako bakwetu byonaitabilamo umvwe pamweka kakimye.”
Kafulumende wa Fascism Mukyalo kya Hungary
Mukyalo kikwabo Bakamonyi bakwa Yehoba mobachinchikile lumanamo pamyaka yavula mwajinga mu Hungary. Bamo bamanamine lumanamo ku makafulumende ashinta asatu. Muntu umo wamanamine bingi keba Ádám Szinger. Ba Ádám basemekelwe mu 1922 mu muzhi wa Paks, mukyalo kya Hungary kabiji bakomejile mu bupopweshi bwa Pulotesitanti. Mu 1937 Bafuunda Baibolo bamo bebafwakashishe ba Ádám panzubo yabo ne abo bamwesheshe lusekelo mu byambo byabo. Byobafunjile mu Baibolo bibashinawijile’mba mafunjisho a muchechi yabo kechi ajinga amu Baibolo ne. Onkao mambo, bafuminemo muchechi ya Pulotesitanti ne kwivwanga pamo na Bafunda Baibolo mu mwingilo wabo wa busapwishi.
Kafulumende wa Fascism waikele nangovu ikatampe bingi mu Hungary. Pa bimye byavula bakapokola bamwenenga ba Ádám saka basapwila kunzubo ne nzubo kabiji bebakwachile ne kutendeka kwibepuzha. Bakamonyi batendekele kupita mulumanamo lukatampe kabiji mu 1939 mwingilo bamushinkile. Mu 1942, ba Ádám bebakwachile ne kwibatwala mukaleya na kukebatutaula kyakine kine. Kika kibakwashishe kuchinchika lumanamo ne bañondo bobaikelemo mukaleya kimye kyobakijingatu na myaka yakusemwa 19? Baambile’mba: “Kimye kyonajinga kunzubo nafunjile Baibolo bulongo kabiji naumvwishishe bingi nkebelo ya Yehoba byoiji.” Ba Ádám baishile kubatizwa kimye kyo bafumine mukaleya ne kwikala ke Kamonyi wakwa Yehoba. Muno mwajinga muñondo wa Kasalakanduba 1942 kimye kya bufuku, mu mukola wajinga kwipi na nzubo yabo.
Mu Hungary Bajinga Mukaleya, Mu Serbia Bajinga Mukampu Yalumanamo
Kimye kya Nkondo yakibiji ya Ntanda yonse, kyalo kya Hungary ne Germany byakwatankene pamo na kulwisha kyalo kya Soviet Union, kabiji mukimye kyamwela wamebele mu 1942, ba Ádám bebatongwele kwikala bashilikale. Bamba’mba: “Naambile namba kechi nakonsha kwingila nkito yabushilikale ne na mambo abyo nafunjile mu Baibolo. Nalumbulwile kyombujila kwitumpa mu bya bumulwila ntanda.” Pakyokino, bebataile pakaleya myaka 11. Bino ba Ádám kechi babanjilemo mu Hungary ne.
Mu 1943 Bakamonyi bakwa Yehoba nobe 160 bebakonkenye pamo kufuma mu mapunzha apusana-pusana ne kwibalonga mumato pamukola wa Danube ne kwibatwala ku Serbia. Ba Ádám nabo bajinga ponka. Mu Serbia, bano bakaili bajinga mu maboko a Kafulumende Wabusatu watangijilwanga na Hitler. Bebabikile mukampu ya Bor mobebakanjikizhenga kwingijila mikoyo mu mukochi wa mabwe alubemba. Byopapichile nobe mwaka umo, mukimye kyamilemba mu 1945 bebabwezhezhe jibiji mu Hungary kabiji bashilikale bamu Soviet bebakasulwile ba Ádám mukaleya.
Kyalo Kya Hungary Byo kyakijinga Mu maboko a Kafulumende wa Communist
Mutende kechi watwajijile ne. Pakunangijila kumpelo ya 1940, bantangi ba mu kafulumende ya Communist bashinkile mwingilo wa Bakamonyi bakwa Yehoba, byonka byaubile kafulumende wa Fascist nkondo saka ikyangye kutendeka. Mu 1952, ba Ádám byo bafikizhe myaka yakusemwa 29, basongwele ne kusema baana babiji. Pakyonka kino kimye, bebakwachile jibiji ne kwibapamo mambo amba bakana jibiji kutwela nkito yabushilikale. Ba Ádám balumbulwile mukochi’mba: “Kino kechi kyo kimye kitanshi kyonakana kutwela nkito yabushilikale ne. Kimye kya nkondo najinga mukaleya kabiji bantwajile ku Serbia pa mambo amotu. Nakaine kutwela bushilikale na mambo a jiwi jami jamuchima wami jakaine. Amiwa ne Kamonyi wakwa Yehoba kabiji kechi netumpa mu bya bumulwila ntanda ne.” Ba Ádám bebakashile myaka itanu ne isatu, kabiji mukupita kwa kimye yabwelele pamyaka ina.
Ba Ádám batwajijile na kumanama kufika ne pakachi ka 1970, kukila myaka 35 kufuma kimye kitanshi Bafuunda Baibolo kyo bebafwakashijile panzubo ya bansemi yabo. Pakikye kimye kyonse, makochi atanu ne imo ebakashile myaka 23 mutuleya nobe 10 ne mu makampu alumanamo. Bachinchikile ku malwa alondakenengatu pakimye kikatampe ku makafulumende asatu—kafulumende wa Fascists mu Hungary, kimye nkondo yantanda yonse saka ikyangye kutendeka, German National Socialists mu Serbia, ne Communist kimye kyamitotololo pakachi ka byalo yajingako mu kyalo kya Hungary.
Ba Ádám ne luno bakikala monka mu muzhi wabo wa Paks kabiji babena kwingijila Lesa na bukishinka. Nanchi bajinga na bulume bwakila bantu bonse bwibakwashishe kuchinchika lumanamo nyi? Ine. Bene balumbulwile’mba:
“Kufunda Baibolo, lulombelo, ne kupwanañana na bakwetu bamulwitabilo kyanema bingi. Pano bino mbena kukeba kulumbululapo bintu bikwabo bibiji. Kitanshi, kwi Yehoba ko kufuma ngovu. Kwikala mulunda wakine kine neaye kyo kyankwashishe kuchinchika. Kyabubiji ke kyakuba’mba navulukanga kinembelo kya Loma kyapitala 12, kyaamba’mba ‘kechi mushinkanye ne.’ Onkao mambo, kechi nafijilepo muntu nangwa umo mfika ne. Javula namonanga pakukonsha kushinkenya na bantu bantekele mfine, bino kechi ne kyubilepotu nangwa pacheche ne. Kechi twafwainwa kwingijisha ngovu itupa Yehoba kushinkanya kibi na kibi kikwabo ne.”
Mpelo Yalumanamo Lonse
Ba Frieda ne ba Ádám luno babena kwingijila Yehoba kwakubula nangwa kimo kya kwibakanya ne. Pano nanchi, bintu byauno mutundu nabiji malwa akatampe obapichilemo amwesha ka pa mambo akuyanjisha bantu na mambo abupopweshi bwabo? Kino kilumbulula’mba, ano malwa kechi akonsha kubapo nangwa kimo umvwe aponena pabena Kilishitu bakine kine ne. Nangwa kyakuba kuyanjisha Bakamonyi bakwa Yehoba kwaonawine bintu byavula ne kuleta buyanji bukatampe, ano malwa kechi aubile nkebelo yao ne. Lelo jino Bakamonyi bakwa Yehoba babena kuyatu na kuvujilako mu Europe monka mwajinga makafulumende ashinta.
Bakamonyi baubilepo byepi na lumanamo? Byonka byaubile ba Frieda ne ba Ádám, balondejile lufunjisho lwa Baibolo lwakuba’mba: “Kechi mushindwe na bubi ne, poso mushinde bubi na byawama.” (Loma 12:21) Nanchi buwame kine bwakonsha kushinda bubi nyi? Ee, umvwe bwafuma mu lwitabilo lwakosa mwi Lesa. Kuchinchika lumanamo kobachinchikile Bakamonyi bakwa Yehoba mu Europe, kwajinga kushinda kwashinjilenga mupashi wazhila, ako kwamwesheshe bulume bwa buwame na mambo amupashi wazhila usema lwitabilo mubena Kilishitu bepelula. (Ngalatiya 5:22, 23) Mu ino ntanda yabumbanzhi lelo jino, aluno kelufunjisho bantu bonse lobafwainwa kuvulukanga.
[Bipikichala pa peja 5]
Ba Frieda Jess (luno amba ba Thiele) kimye kyo bebakwachile ne byobaji lelo jino
[Bipikichala pa peja 7]
Ba Ádám Szinger kimye kyobajinga mukaleya ne byobaji lelo jino