“Byanembejilwe Kufunda Kwetu”
“KUNEMBA mabuku avula kechi kupela ne.” (Musapwishi 12:12) Byonka byaambilepo musapwishi, mabuku anembwa avula bingi. Pano nga muntu wafwainwa kusalulula byepi mabuku o afwainwa kutanga?
Muntu ubena kukeba kutangapo buku umo, ukikeba kuyukapo bintu bimo pa mwine nembi. Banembi javula banemba muzhi ko bafuma kepo ne mwapita kufunda kwabo ne mabuku o banembapo kala. Bino byambo byanema bingi. Inge mwauba’mba mumone mu myaka ya kala, javula banembi babakazhi baingijishanga mazhina a babalume mambo inge kya kuba kyayukanyikwa’mba buku wanembwa na mwanamukazhi bantu kuba bamutanga ne.
Kya bulandatu ke kya kuba’mba, byonka byo twamona mu mutwe wafumako, bavula balengulula Binembelo bya Kihebelu mambo balanguluka amba Lesa watongolwa mu bino binembelo ke muntu wakanama bingi, uvizha balwanyi banji kwa kubula kwibobila lusa.a Pano twayai tumone Binembelo bya Kihebelu ne bya Kingiliki byo byaamba pa mwine mwina Baibolo.
Mwine Mwina Baibolo
Mu Binembelo bya Kihebelu Lesa wabujile mukoka wa bena Isalela amba: “Amiwa Yehoba kechi ngaluka ne; onkao mambo amweba bena Yakoba kechi bemonauna ne.” (Malakai 3:6) Byo papichile myaka nobe 500, nembi wa Baibolo aye Yakoba wanembele pe Lesa amba: “Bya kupana byonse byawama ne bya bupe byonse byalumbuluka bifuma mwiulu, kasa bikila panshi kufuma kwi Tata wa byeya, ye ubula kuyuka kwaluka nangwa kuleta kimvule pa kufutuluka ne.” (Yakoba 1:17) Mambo ka bantu bamo o balangulukila amba Lesa waambiwapo mu Binembelo bya Kihebelu, wapusana bingi na waambiwapo mu Binembelo bya bwina Kilishitu bya Kingiliki?
Mukumbu ke wa kuba’mba byubilo bya Lesa byaambiwapo mu mbaji yapusana pusana mu Baibolo. Monkatu mu buku wa Ntendekelo, Lesa walumbululwa mu mashinda avula bingi. Bamulumbulula kuba’mba ‘wafichishiwe bingi ku muchima wanji,’ ye “mulenga wa bya mwiulu ne ntanda,” ne kuba’mba ye “Mutonyi uchiba mambo a ba pano pa ntanda ponse.” (Ntendekelo 6:6; 14:22; 18:25) Nanchi bino byambo byonse bibena kwamba pe Lesa muntutu umo watongolwa mu Binembelo bya Kihebelu nyi? Ee.
Akifwanyikizhai kino: Mutonyi umo bakonsha kumuyuka ku bo achibilapo kala mambo kuba’mba ke shenyenye ulondela bingi mizhilo pa kuchiba mambo. Baana banji nabo bakonsha kumuyuka amba nsemi wa butemwe, kabiji mpanyi bingi. Kabiji balunda nanji nabo bakonsha kukasuluka kwisamba nanji na mambo a muchima wanji wawama. Uno ke muntutu umo nangwa kya kuba mutonyi, nsemi, kabiji mulunda. Byubilo byanji byo bipusana kwesakana na bintu byo oba.
Nangwatu mu Binembelo bya Kihebelu namo Yehoba bamulumbulula amba “Lesa wa lusa ne wa bibusa, ubanda kuzhingila, wayula na butemwe bubula kwaluka ne bukishinka.” Bino tufunda’mba “kechi ukebalekatu kwa kubula kwibakabisha ne.” (Kulupuka 34:6, 7) Bino byonse byubilo bibiji bibena kwamba pa jizhina ja Lesa byo jilumbulula. Jizhina ja Yehoba jilumbulula amba “Wikela monse Moasakila.” Ko kuba’mba Lesa wikela monse moasakila kuba’mba afikizhe nkebelo yanji. (Kulupuka 3:13-15) Bino Lesa umotu. Yesu naye waambile’mba: “Nkambo Lesa wetu ye Nkambo umo.”—Mako 12:29.
Nanchi Binembelo bya Kihebelu Byapingizhiwapo na Bikwabo Nyi?
Ano moba mabuku avula apingizhiwapo na akwabo mwanembwa byambo nangwa milanguluko ya katataka. Nanchi binembelo bya Kihebelu bya bwina Kilishitu byapingizhiwapo na Binembelo bya Kingiliki nyi? Ine.
Umvwe Yesu wakebele’mba byambo byanembelwe pa mwingilo wanji ne pa baana banji ba bwanga mu Binembelo bya Kihebelu bipingizhiwepo na bikwabo, inge walumbulwile. Pano bino, jishimikila ja mu buku wa kwa Luka jaamba pe Yesu kasa akyangye kuya mwiulu amba: “Kutatwila kwi Mosesa ne ku bangauzhi ba Lesa bonse [mu Binembelo bya Kihebelu], aye wibalumbulwijilenga [baana banji ba bwanga babiji] mu Binembelo byonse bintu byaamba pe aye mwine.” Palutwe kacheche wamwekele ku batumwa banji bakishinka ne ku bakwabotu. Jishimikila jatwajijila’mba: “Ne aye wibambile’mba, Bino byo byambo byami byo nemwambile byo nakijinga nenu namba, Kyafwainwa bikafike byonse byanembelwa amiwa mu buku wa Mosesa, ne mu wa Bangauzhi ba Lesa, ne mu wa Masalamo.” (Luka 24:27, 44) Umvwe Binembelo bya Kihebelu byaji byapwa nkito inge Yesu kechi wibingijishenga mu mwingilo wanji kimye kyo ajinga panopantanda ne.
Panyuma ya kuba kipwilo kya bwina Kilishitu kyalengwa, baana ba bwanga ba kwa Yesu nabo batwajijile na kwingijisha Binembelo bya Kihebelu byaamba pa bungauzhi byo bukafikizhiwa, mafunde a mu mizhilo ya Mosesa byo etukwasha, kepotu ne mashimikila a bakalume ba Lesa byo atundaika bena Kilishitu kwikala bakishinka. (Byubilo 2:16-21; 1 Kolinda 9:9, 10; Bahebelu 11:1–12:1) Mutumwa Paulo wanembele’mba: ‘Binembelo byonse byanembeshiwa kwi Lesa, kabiji byo byawamina mu kwibafunjisha bantu.’b (2 Timoti 3:16) Binembelo bya Kihebelu byawamina ka mu ano moba etu a lelo?
Bintu Byakonsha Kwitukwasha mu Bwikalo bwa pa Juba ne Juba
Akilangulukai pa lukatazho lwa misalululo ibena kubiwa ano moba. Mu muzhi umo wa ku Eastern Europe, nsongwalume wa myaka ya kusemwa 21 mwina Ethiopia washimikizha amba: “Inge ketukebe kuyapo kumo, kana twaya bavula. Kampe inge twaya bavula, kechi bakonsha kwitulukuka ne.” Kabiji waamba ne kuba’mba: “Inge pafita kechi twakonsha kwenda ne, kikatakata mu mashinda mubula kupitapita bantu. Umvwe bantu betutala, betuyukila ku mutundu wa kikoba kyetu.” Nga Binembelo bya Kihebelu byaambapo’mba ka pa luno lukatazho?
Bena Isalela bebabujile amba: “Mwenyi ye mwikala nanji mu kyalo kyenu kukamuba kyatama ne. Pakuba awa mwenyi ye mwikala nanji akekale kwi anweba pamo nobe mwina kyalo, kabiji ukamutemwa pamo byonka byo witemwa obe mwine; mambo ne anweba mwajinga benyi mu ntanda ya Ijipita.” (Bena Levi 19:33, 34) Ee, bena Isalela batanga bingi muchima ku “benyi,” kabiji uno muzhilo mo aji mu Binembelo bya Kihebelu. Nanchi kechi mwaswa kuba’mba ano mafunde ne lelo jino akonsha kupwisha misalululo nenyi?
Nangwa kya kuba Binembelo bya Kihebelu kechi byaamba pa mashinda onse mo twafwainwa kwingijishisha mali ne, bino byaamba pa mashinda awama bingi afwainwa kwitukwasha kuyuka bya kwingijisha mali. Kya kumwenako, mu Byambo bya Mana 22:7 tutangamo kuba’mba: “Munonshi ye mukulumpe wa bayanji, ne yewa ukongola ye muzha wa yewa umukongwesha.” Bashayuka bafunda bya busulu bamba’mba, kyakonsha kuwama kubula kusendanga bintu pa nkongole, mambo kuleta buyanji.
Kunungapo, Mfumu Solomone wajinga munonshi waambilepo pa kukebesha bunonshi bwa mu ino ntanda. Wanembele’mba: ‘Awa utemwa mali kechi ukatondwa na mali ne; kabiji awa utemwa nsabo nangwa wamwenamo ikwabo kechi ukatondwa ne; kino nakyo kyo kyatu.’ (Musapwishi 5:10) Luno lujimuno byo lwawamapo!
Luketekelo lwa Bintu bya Kulutwe
Baibolo yense ujitu na mutwe umo wa kuba’mba: Bufumu bwa Lesa bubena kulamwa na Yesu Kilishitu bo bonka bukatumbijika bumfumu bwa Lesa ne kuzhijika jizhina Janji.—Danyela 2:44; Lumwekesho 11:15.
Mu Binembelo bya Kihebelu tufundamo bwikalo bwa bantu byo bukekala mu bufumu bwa Lesa, kabiji muji lutekenesho, kepo ne byo twafwainwa kufwenya kwipi na Yehoba Lesa. Kya kumwenako, ngauzhi Isaya waambilepo pa mutende ukekala pa bantu ne banyama amba: ‘Musuka ukekala pamo ne mwana mukooko, ne kisumpa ukalaala pamo ne mwana mbuzhi, kabiji mwana ñombe ne mwana bokwe ne nyama wa kulela wanuna bakekalanga pamo, ne mwanyike mucheche ukebatangijilanga.’ (Isaya 11:6-8) Buno bwikalo byo bukawamapo!
Nga Binembelo bya Kihebelu byaambapo’mba ka pa misalululo, bikola bikatampe, ne kubula mali? Binembelo bya Kihebelu byaamba pe Yesu Kilishitu amba: “Mambo aye ukamupokolola wakajilwa pa kujila, Ne aye mulanda wabulwa ne wa kumukwasha. Ukebobila lusa bayanji ne bakajilwa, Ne myeo ya bakajilwa ukeipulusha.” (Salamo 72:12, 13) Aino milaye yonse yawama bingi mambo ilengela boba beiketekela kwikala na luketekelo lwa kuba’mba ikafikizhiwa—Bahebelu 11:6.
O ene mambo mutumwa Paulo kyo akwashiwe na mupashi kunemba’mba: “Mambo byonse byanembelwe kala byanembejilwe kufunda kwetu, amba, monka mu butekanye ne mu bukwasho bwa binembelo twikale na luketekelo.” (Loma 15:4) Binembelo bya Kihebelu ke lubaji lwa Byambo bya Lesa Baibolo byanembeshiwa na mupashi kabiji byanema bingi ne mu ano moba etu a lelo. Twaketekela kuba amba musakwikala na mujojo wa kusaka kufunda byavula pa Baibolo yense byo afunjisha, pa kuba’mba mufwenye kwipi na mwine mwina Baibolo aye Yehoba Lesa.—Salamo 119:111,112.
[Tubyambo twa mushi]
a Mu kino kibaba, ponse po tubena kutongola’mba Binembelo bya Kihebelu tubena kutazha ku Lulayañano lwa Kala. (Monai kabokoshi kaji na mutwe waamba’mba, “Lulayañano lwa Kala nyi, inyi Binembelo bya Kihebelu?” pa peja 6.) Bakamonyi ba kwa Yehoba batela Lulayañano Lupya amba Binembelo bya bwina Kilishitu bya Kingiliki.
b Mu Binembelo bya Kihebelu muji mafunde anema bingi mu ano moba. Nangwa byonkabyo, bena Kilishitu kechi bakiji mu mizhilo ya Mosesa, Lesa yo apele mukoka wa bena Isalela ne.
[Kitenguluzha pa peja 6]
LULAYAÑANO LWA KALA NYI, INYI BINEMBELO BYA KIHEBELU?
Ano moba bantu batemwa bingi kutela mabuku atanshi a mu Baibolo 39 amba “Lulayañano lwa Kala.” Byambo bya kuba’mba “Lulayañano lwa Kala” bitanwa mu buku wa 2 Kolinda 3:14, mu Baibolo wa Kikaonde. Mu uno Baibolo, kyambo kya “lulayañano” mu Kingiliki kitongolwa amba di·a·theʹke.” Mutumwa Paulo kechi watazha ku Binembelo byonse byanembelwe kala ne. Mambo ka?
Nembi wa madikishonale aye Edward Robinson waambapo pa lulayañano lwa kala luji mu mabuku a mizhilo ya Mosesa [di·a·theʹke] amba, ke mizhilo ya Mosesa. Pa kinembelo kya 2 Kolinda 3:14, mutumwa Paulo watazhizhenga ku mizhilo ya Mosesa yajinga lubaji lwa Binembelo bya Kihebelu.
Pano nanchi mabuku atanshi 39 a mu Baibolo atongolwa’mba ka? Mu kifulo kya kutongola lubaji lumo lwa mu Baibolo amba lwa kala, Yesu Kilishitu ne baana banji ba bwanga batongolanga bino byambo amba “Binembelo Byazhila.” (Mateo 21:42; Loma 1:2) Na mambo a kuba’mba bino Binembelo byanembeshiwa na mupashi, Bakamonyi ba kwa Yehoba abo batongola Lulayañano lwa Kala amba Binembelo bya Kihebelu, mambo ye mulaka mwanembejilwe lubaji lutanshi lwa Baibolo. Kabiji kwiya ku Binembelo bikwabo bitongolwa amba Lulayañano Lupya, abo bebitongola amba Binembelo bya Kingiliki bya bwina Kilishitu, mambo ye mulaka waingijishenga banembi bakwashiwe na mupashi kunemba luno lubaji lwa Baibolo.
[Kipikichala pa peja 4]
Muntu wakonsha kuyukanyikwa amba mutonyi wawama, nsemi wa butemwe, kabiji mulunda
[Kipikichala pa peja 5]
Mu mwingilo wanji wa busapwishi Yesu waingijishanga Binembelo bya Kihebelu
[Bipikichala pa peja 7]
Ñanyi mafunde a mu Baibolo akonsha kukwasha muntu kufuukula bulongo bya kuba?