INDONESIA
Bebakatazhanga ku Bena Japan
Ku ntendekelo ya 1942, bashilikale bena Japan balukukile kyalo kya Indonesia ne kutendeka kwikilama. Balongo bavula bebapele mwingilo mukatampe wa kuwamisha mikwakwa ne kuzhiika bimbo. Bakwabo bebatwajile mu tuleya ne kwibamanyika na mambo a kukana kulwa nkondo. Balongo basatu bafwijile mu kaleya.
Johanna Harp, baana banji ba bakazhi babiji ne mulunda nanji aye Beth Godenze (pakachi)
Johanna Harp nyenga mwina Netherlands waikalanga mu muzhi wa East Java waikejile ku mitumba, kechi wajingapo mu kaleya pa myaka ibiji ya nkondo ne. Aye ne baana banji basatu batuntulwile buku wa Salvation ne Kyamba kya Usopa kufumya mu Kizungu kutwala mu mulaka wa ku Netherlands.a Mabuku o batuntulwile beakopolwele ne kutumina Bakamonyi baikalanga monse mu Java.
Bakamonyi bacheche bajinga na bwanabwabene, basambakananga mu tumabumba tucheche na kusapwila kwa kubula kwibamona ku bantu. Josephine Elias (kala wajinga Tan) waambile’mba, “Kimye kyonse namonangapo kimye kya kwisamba na bantu pa bukine. Nasendanga kabokoshi ka nsolo yo batela’mba chesi pa kufwakesha bantu bakebanga kufunda bukine pa mazubo abo, pa kuba’mba bantu bamonenga’mba mbena kuteya nsolo.” Felix Tan ne mukazhanji aye Bola, basapwilanga ku nzubo ku nzubo kwibepekezha nobe babena kupotesha mulola. Felix waambile’mba, “Kimye kyonse betulondaizhanga ku bakapokola ba ku Japan. Kuchina kwituyuka, twafwakeshanga bantu bo twafunjishanga Baibolo pa bimye byapusana pusana. Bantu batanu na umo bo twafunjishanga babatizhiwe mu kimye kya nkondo.”
Milukuchi mu Jakarta
Balongo byo bachinchikile mu kimye kya nkondo, bapichile mu makatazho akwabo akatampe. Kafulumende wa Japan wakambizhe’mba bantu bonse bafumine mu byalo bingi (kuvwangakotu ne bena Chaina baikalanga mu Indonesia) bafwainwa kunembesha ne kusendanga bitupa po banembele mizhilo ya kukookela Kafulumende wa Japan. Balongo bavula bazhinaukilenga ‘kana bakonsha kunembesha ne kusaina kino kitupa nangwa kukana.’
Josephine Elias ne kolojanji wa mulume aye Felix
Felix Tan walumbulwile’mba: “Balongo ba mu Jakarta batundaikile atweba twaikalanga mu Sukabumi kukana kusaina kino kitupa. Pano bino, twaambijile ba biloolo ba mukafulumende kuba’mba betuswishe tupimpuleko nembelo iji pa kitupa ya kuba’mba ‘naswa kulondela’ ne kwiinemba’mba ‘kechi tukalengulula’ bashilikale bena Japan ne. Betuswishishe kabiji twatambwile bitupa. Balongo ba mu Jakarta byo baumvwine byo twauba, betwambijile’mba twibansatuki kabiji balekele kupwanañana ne atweba.”
Balongo ba mu Jakarta bemwenenga koloka, bebakashile kabiji basankijilepo bukine. Mulongo umo wakaine kusankilapo lwitabilo lwanji, bamukashijile pamo ne André Elias. André waambile’mba, “Nesambile nanji bulongo pa mambo a kutambula kitupa kabiji namukwashishe kuba’mba ekale na mmweno yawama. Walombele lulekelo lwa mambo pa kuleka kupwanañana ne atweba. Twaikele na kimye kyawama bingi kya kwitundaika atweba bene, pano bino, wafwile na mambo a kumumanyika mu kaleya.”
Bwanabwabene! (Merdeka)
Nkondo byo yapwile mu 1945, balongo ne banyenga batwajijile kusapwila. Mulongo umo ye bakashile ne kumanyika bingi wanembejile ofweshi wa musampi mu Australia amba: “Na mambo a kuba’mba nkiji mu kaleya pa myaka ina, nakitwajijila na kuchinchika. Bimye byonse bya makatazho byo napichilengamo kechi nalubileko balongo ne. Mbena kulomba namba muntumineko mabuku amo.”
Mabuku o napembejilenga pa myaka yavula afikile mu kyalo, patanshi kwakishiletu acheche, mu kuya kwa kimye kwaishile avula. Jibumba ja basapwishi jikumi mu Jakarta jatendekele kutuntulula mabuku mu mulaka wa ku Indonesia.
Pa 17 August 1945, bantangi ba mu kipanyi kya Indonesia baambile’mba, pano Indonesia ke kafulumende wiimena, mambo myaka ina yapitapo twalwishishenga kutambula bwanabwabene ku kafulumende wa bena Netherlands. Bantu bavula bingi bafwile mu ano malwañano kabiji bakwabo kukila mamilyonyi atanu na abiji kechi bajinga na pa kwikala ne.
Kimye kyonse kya malwañano, balongo batwajijile kusapwila ku nzubo ku nzubo. Josephine Elias waambile’mba, “Bene bena kyalo batwajijile na kwitukanjikizha kubijika’mba ‘Merdeka,’ kulumbulula ‘Bwanabwabene.’ Bino atweba twibabuujile’mba atweba kechi twivwanga mu bya bumulwila ntanda ne.” Mu 1949, bena Netherlands babwezhezhe kafulumende ku bene ye balamine pa kimye kyabaya wa bena United States of Indonesia (aluno ke Kafulumende wa Indonesia).b
Balongo mu Indonesia bafikizhe myaka jikumi ya kumanama mu 1950. Pano bino, kwajinga mingilo yavula yo bafwainwe kwingila. Bafwainwe kusapwila byepi mambo awama ku bena Indonesia bavula? Na mumwena bantu, kino kyamwekelenga nobe kechi kyakonsha kwingila ne! Pano bino, na lwitabilo balongo batwajijile byo bayukile’mba Yehoba ‘ukatuma ba mingilo mu mwingilo wanji wa kunowa.’ (Mat. 9:38) Ne kya kine Yehoba watumine bamingilo.
a Hermine (Mimi) mwana wa mukazhi mwanyike wa kwa nyenga Harp, watainwe ku Sukulu wa Gileada kimye kyapwile nkondo kabiji wabwelele ku Indonesia na kwingila bumishonale.
b Bena Netherlands batwajijile kulama West Papua (pa kyokya kimye kyajinga kyalo kya West New Guinea) kufikatu ne mu 1962.