Mambo a Yehoba o Omi Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Byubilo bya Batumwa
BUKU wa mu Baibolo wa Byubilo bya Batumwa walondolola mwapichile bwikalo bwa kipwilo kya bwina Kilishitu ne byo kyakomenenga bukiji. Uno buku wanembelwe na dokotala Luka muji jishimikila jawama bingi jaamba pa mwingilo wa bena Kilishitu waingijiwe pa myaka 28, ko kuba’mba kufuma mu 33 C.E. kufika ne mu 61 C.E.
Lubaji lutanshi lwa buku wa Byubilo bya Batumwa lwaamba pa mwingilo wa mutumwa Petelo, ne lwapelako lwaamba pa mwingilo wa mutumwa Paulo. Kwingijisha ñambilo ya kwivwangamo ya kuba’mba “atweba,” Luka wamwesheshenga kuba’mba wajinga ponka bintu bimo byo byaubiwenga. Kutesha muchima ku byambo biji mu buku wa Byubilo bya Batumwa kwitukwasha kunemeka bulume bwa Byambo bya Lesa byanembwa na mupashi wanji wazhila. (Hebe. 4:12) Kabiji biketulengela kwikala na muchima wa kwipana ne kukosesha lwitabilo lwetu mu Bufumu.
PETELO WAINGIJISHE “BAKII BA BUFUMU”
(Byubilo bya Batumwa 1:1–11:18)
Panyuma ya kutambula mupashi wazhila batumwa basapwijilenga na kuchinchika. Petelo waingijishe “bakii ba bufumu bwa mwiulu” ba kushinkula kibelo kya kuyuka ne jishuko ja kutwelelamo mu Bufumu ja Bayudea ne bantu “batambwile mambo anji.” (Mat. 16:19; Byu. 2:5, 41) Kwibamanyika ko bebamanyikilenga kwalengejile baana ba bwanga kupalelamo, bino kino kyalengejile mwingilo wa kusapwila naye kuyilako palutwe.
Batumwa byo baumvwine’mba bena Samaliya batambwila mambo a Lesa, batumwa bajinga mu Yelusalema bebatumijile ba Petelo ne Yoano. Byo ashinkwile jishuko ja mwingilo ku bena Samaliya, Petelo waingishe kii wa bubiji. (Byu. 8:14-17) Mu yenkawa mwaka Yesu mo asangwilwe, Saulo wa ku Talasusa kyo kimye kyo apimpwile byubilo byanji ne kwikala ke mwina Kilishitu. Mu 36 C.E., Petelo waingijishe kii wa busatu, ne mupashi wazhila wa bupetu waitulwijilwe pa Bangetila babujile kutwela mu mukanda.—Byu. 10:45.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
2:44-47; 4:34, 35—Mambo ka aba baitabijile kyo bapotesheshe bintu byabo ne kupana bupe? Bavula baitabijile bafumine ku mapunzha kwalepa, kabiji kechi bajinga ne na bya kwingijisha byavula bya kwibalengela kwikala moba akwabo mu Yelusalema ne. Nangwa byonkabyo, bakebeshe kwikala ne kufunjilapo bikwabo pa mambo a lwitabilo lwabo lupya ne kwilushimuna ku bakwabo. Pa kuba’mba bakwasheko bano bantu, bena Kilishitu bamo bapotesheshe bipe byabo ne kupana ano mali ku bantu bakajijilwe.
4:13—Nanchi ba Petelo ne Yoano kechi bafunjile nenyi? Ine, bafunjile. Bebatongwelenga’mba “kechi bafunjile ne, bantutu” na mambo a kuba’mba kechi bakafunjijile mu masukulu a Bayudea ne.
5:34-39—Nga Luka wakonsheshe byepi kuyuka byaambile Ngamaliela mu misambo yajinga mu kije kya Saniedilini? Kuji bishinka bisatu byalengejile Luka kuyuka: (1) Paulo wafunjishiwe kwi Ngamaliela ye wabujile Luka; (2) Luka wakepwizhepo muntu umo wajinga mu kino kije kya Saniedilini, nabiji Nikodema; (3) Luka watambwijile bino byambo kupichila mu kutangijilwa na mupashi.
7:59—Nanchi Setepena walombelenga kwi Yesu nyi? Ine, kechi walombelenga ne. Muntu wafwainwa kupopwela ne kulombatu kwi Yehoba Lesa kwapwa. (Luka 4:8; 6:12) Kwambatu kine, Setepena walombelenga kwi Yehoba kupichila mu jizhina ja Yesu. (Yoa. 15:16) Mukimwesho, Setepena wamwene “Mwana muntu kasa aimana ku kilujo kya Lesa.” (Byu. 7:56) Byo ayukile kuba’mba Yesu wapewa bulume bwa kusangula bafu, Setepena kechi walombelenga ne, bino waambilenga kwi Yesu kuba’mba azhikijile mupashi wanji.—Yoa. 5:27-29.
Lufunjisho Kotuji:
1:8. Mwingilo wa kusapwila ubena kwingijiwa ntanda yonse na bapopweshi ba Yehoba kechi wafwainwa kwingijiwa kwa kubula bukwasho bwa mupashi wazhila ne.
4:36–5:11. Yosefwa wa ku Kipilusa watumbilwe’mba Banabasa, jino jizhina jilumbulula’mba “Mwana wa Lutekenesho.” Kabiji kyamweka batumwa bamutumbile jino jizhina ja Banabasa mambo wajinga wakoka muchima, wa lusa kabiji wakwashanga bantu. Twafwainwa kwikala byonka byajinga Banabasa kechi kulonda byajinga ba Ananyasa ne Safila, bebepekezhanga, bajinga bakamfutumfutu ne kubula bukishinka ne.
9:23-25. Kunyema balwanyi betu kuba’mba tutwajijile kusapwila kechi kumwesha amba tuji na moyo ne.
9:28-30. Umvwe tubena kusapwila mu mapunzha amo nangwa bantu bakanama, baji na byubilo bincha nangwa bakonsha kubika bulunda bwetu ne Yehoba mu kizumba, twafwainwa kwikala bajimuka kabiji ne kumona ku mpunzha ko twafwainwa kuya na kusapwila ne kimye kya kuyako.
9:31. Mu bimye bijiko mutende, twafwainwa kwesekesha kukosesha lwitabilo lwetu kupichila mu lufunjisho lwa Baibolo kabiji ne kulanguluka langulukangapo. Kuba bino kuketukwasha kwenda mu moyo wa kwakamwa Yehoba kupichila mu kwingijisha byo tufunda kabiji ne kwikala ba mukoyo mu mwingilo wa busapwishi.
MUKOYO WA KWA PAULO MU MWINGILO
(Byubilo bya Batumwa 11:19–28:31)
Mu 44 C.E., Agabusa wayile ku Antioka, kwafunjishishenga ba Banabasa ne Saulo pa “mwaka umo mutuntulu.” Agabusa waambijile jimo kuba’mba, “kukeya kipowe kikatampe,” kyaikajileko myaka ibiji pa lutwe kacheche. (Byu. 11:26-28) ‘Kabiji Banabasa ne Saulo, byo bapwishishe mingilo yabo mu Yelusalema,’ babwelele ku Antioka. (Byu. 12:25) Mu 47 C.E.—myaka 12 panyuma ya kwaluluka kwa kwa Saulo—Banabasa ne Saulo batangijilwe na mupashi wazhila kuya pa lwendo lwa bumishonale. (Byu. 13:1-4) Kabiji mu 48 C.E., babwelele ku Antioka, “ko bapainwe ku bupe bwa Lesa.”—Byu. 14:26.
Kabiji bañondo batanu na bana balondejilepo, Paulo (watelwanga’mba Saulo) wasalulwile Silasa amba aye nanji kabiji wamusendele pa lwendo lwanji lwa bubiji. (Byu. 15:40) Kabiji Timoti ne Luka baendejile pamo ne Paulo. Luka washajile mu Filipai, bino Paulo aye watwajijile lwendo lwanji mu Atene, kepo ne mu Kolinda ko akamonañene ne Akwila ne Pilisila kabiji waikeleko mwaka umo ne bañondo batanu na umo. (Byu. 18:11) Paulo byo ashile Timoti ne Silasa mu Kolinda, wasendeleko ba Akwila ne Pilisila kuya nabo ku Silya mu bañondo bakutendekelako mu 52 C.E. (Byu. 18:18) Ba Akwila ne Pilisila baile na Paulo babwela bashala ne mu Efisesa.
Kabiji byo aikajileko bimye bimo mu Silya Antioka, Paulo waimene lwendo lwanji lwa busatu mu 52 C.E. (Byu. 18:23) Mu Efisesa, “mambo a Lesa ayilenga na kukoma na bulume ne kushinda ashinjilenga.” (Byu. 19:20) Paulo waikajile ku Efisesa myaka isatu. (Byu. 20:31) Byo afikile mwaka wa Pentekosita mu 56 C.E., Paulo wakijinga mu Yelusalema. Byo bamukashile, wasapwijile kwa kubula moyo ku bene ba lūsa. Bamukashile mutumwa Paulo myaka ibiji mu Loma (nobe mu 59-61 C.E.), kabiji byo ajinga mukaleya waikajile na mashuko a kusapwila mambo a Bufumu ne kwibafunjisha “bya mwi Nkambo Yesu Kilishitu.”—Byu. 28:30, 31.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
14:8-13—Mambo ka bantu mu Lisitila o batumbijile “Banabasa ja bu Yupita; Paulo naye, ja bu Mekulyusa”? Yupita wajinga kalama wa balesa ba Bangiliki, kabiji mwananji aye Mekulyusa wayukanyikilwe mambo wayukile bya kwamba bulongo. Byo kiji kuba’mba Paulo ye watangijilenga mu kusapwila, bantu ba mu Lisitila bamutumbile’mba Mekulyusa ne Banabasa amba Yupita.
16:6, 7—Mambo ka Paulo ne balunda nanji kyo bebakainye ku mupashi wazhila kusapwila mu kyalo kya Asha ne Bitinya? Mambo ba mwingilo bakepele bingi. Onkao mambo, mupashi wazhila wibatangijile kuya ku mapunzha kwajinga bantu bakebelenga kumvwa mambo awama.
18:12-17—Mambo ka Mukulumpe wa kyalo aye Galio kyo abujijile kukanya bantu byo batendekele kupuma Sositenesa? Kyamweka Galio walangulukile’mba awa muntu wajinga ntangi wa joja jibumba jakabishishenga Paulo waubilenga kyawama. Nangwa byonkabyo, kuno kumupuma kwalengejile Sositenesa kwaluluka ne kwikala mwina Kilishitu. Palutwe kacheche, Paulo waambile pe Sositenesa amba “mulongo wetu.”—1 Ko. 1:1.
18:18—Luchipo ka Paulo lo achipile? Bashayuka bamo bamba’mba Paulo wachipile luchipo lwa kwikala Munazili. (Bala. 6:1-21) Nangwa byonkabyo, Baibolo kechi waambapo pa luchipo lwa kwa Paulo ne. Kabiji Binembelo kechi byaambapo ne, kana Paulo wachipile saka akyangye kwaluluka nangwa ne, nangwa kampe po po achipilenga nangwa kupwisha luno luchipo. Monse mo kyafwanyijile kwikela, kuchipa ko aubile kechi kwajinga bundengamambo ne.
Lufunjisho Kotuji:
12:5-11. Twafwainwa kulombelangako balongo betu.
12:21-23; 14:14-18. Heloda watambwijile lukumo lwafwainwe kupanwatu kwi Lesa. Kino byo kyapusenepo na byakaine ponkapotu ba Paulo ne Banabasa kutambula kutotwa ne munema! Kechi twafwainwa kukeba kutambula lukumo pa kiji kyonse kyawama kyo twakonsha kuba mu mwingilo wa Yehoba ne.
14:5-7. Twafwainwa kwikala bajimuka pa kuba’mba tutwajijile kwikala bapayankana mu mwingilo.—Mat. 10:23.
14:22. Bena Kilishitu benengezha kupita mu bya malwa. Kechi beseka kuchinuzhuka makatazho kupichila mu kusankilapo lwitabilo lwabo ne.—2 Timo. 3:12.
16:1, 2. Banyike bena Kilishitu bafwainwa kwingila na ngovu mu mwingilo wa Lesa mu kipwilo kabiji ne kulomba bukwasho bwa Yehoba pa kuba’mba babulwe kaneneno.
16:3. Twafwainwa kubila monka mwayila mafunde a mu Binembelo pa kuba’mba bantu batambwile mambo awama.—1 Ko. 9:19-23.
20:20, 21. Kusapwila ku nzubo ne nzubo ke lubaji lwanema lwa mwingilo wetu.
20:24; 21:13. Kwikala bakishinka kwi Lesa kwanema bingi kukila kupulusha mweo wetu.
21:21-26. Kasa tuswa kwitujimunako mo kyayila bulongo.
25:8-12. Bena Kilishitu lelo jino bafwainwa kwingijisha mizhilo ijiko yaswishiwa mu “kwialwila mambo awama, ne mu kwiekajika.”—Fili. 1:7.
26:24, 25. Twafwainwa kwambanga “byambo bya kine ne bya butekanye” nangwatu byamweka kwikala bya bumbulwamaana ku “muntu wa mu buntunshi.”—1 Ko. 2:14.
[Kipikichala pa peja 30]
Kimye ka Petelo kyo aingijishe “makii a bufumu”?
[Kipikichala pa peja 31]
Mwingilo wa kusapwila mwaya ntanda yonse kechi wakonsha kwingijiwa kwa kubula bukwasho bwa mupashi wazhila ne