BUTALA BWA MABUKU BWA PA INTANETI
Kyamba kya Usopa
BUTALA BWA PA INTANETI
Kikaonde
Pa kukebela
  • Bisopelo
  • BAIBOLO
  • MABUKU
  • KUPWILA
  • cl Kitango 1 pp. 6-15
  • “Monai, Uno ye Lesa Wetu”

Vidyo ufwamo.

Yakana kushinkuka.

  • “Monai, Uno ye Lesa Wetu”
  • Fwenyai Kwipi ne Yehoba
  • Tumitwe tucheche
  • Byambo Bipashako
  • Jizhina ja Lesa byo Jalumbulula
  • Nkambo Yehoba Mfumu
  • Lesa uji na Bumuntu
  • “Talai, Uno Ye Lesa Wetu”
  • Lesa Uji Na Jizhina
    Fundai ku Mufunjishi Wayukisha
  • Fundai Mashinda A Yehoba
    Kyamba kya Usopa—2005
  • Nemekainga Jizhina Jikatampe Ja Yehoba
    Kyamba kya Usopa—2013
  • Lesa wa Kine Ye Ñanyi?
    Kuyuka Kutangijila ku Bumi Bwa Myaka
Monai Bikwabo
Fwenyai Kwipi ne Yehoba
cl Kitango 1 pp. 6-15

Kitango 1

“Monai, Uno ye Lesa Wetu”

1, 2. (a) Ñanyi mepuzho o mwakonsha kukeba kumushikisha Lesa? (b) Kintu ka Mosesa kyo amushikishe Lesa?

FWANYIKIZHAI amba mubena kwisamba na Lesa. Kino kintu kilenga bingi moyo. Nkambo wa bintu byonse ke ambe ne anweba! Patanshi mwakikankamanatu, bino pa mwabwela ke mwambe. Ke emuteleke byo mubena kwamba, wabwela naye ke ambe ne kwimulengela kwiumvwa bakasuluka kushikisha bwipuzho buji bonse bo mukeba kushikisha. Mwakonsha kumushikisha ñanyi bwipuzho?

2 Kala kene, kwajinga muntu umo waubile byonkabyo. Jizhina janji wajinga Mosesa. Mwakonsha kwibukumya bingi bwipuzho bo ashikishe Lesa. Kechi washikishepo pe aye mwine, pa bikekala kimye kyanji kya kulutwe, nangwatu pa makatazho a mu bwikalo bwa bantu ne. Washikisheko jizhina ja Lesa. Kyakonsha kwikala kyenyi ko muji mambo Mosesa wijiyukile jizhina ja Lesa. Onkao mambo, buno bwipuzho bwanji bwalumbulwile byavula bingi. Bo bwajinga bwipuzho bwanema bingi pa mepuzho onse akwabo Mosesa o afwainwe kushikisha. Mukumbu wabo witulamata atweba bonse. Bwakonsha kwimukwasha kubapo kintu kimo kyanema kya kufwenyenyamo kwipi ne Lesa. Mu ñanyi jishinda? Akitwayai tumone uno mwisambo wa kukumya byo ajinga.

3, 4. Bi ka byaubiwe byalengejile Mosesa kwisamba na Lesa, kabiji uno mwisambo waambilenga pa ka?

3 Mosesa wajinga na myaka ya kusemwa 80. Bamupangile kufuma ku bantu banji bena Isalela bajinga bazha mu Ijipita, ne kukekala kwa bunke bwanji pa myaka 40. Juba jimo byo ajishishenga matanga a shanjivyala, wamwene kintu kya kukumya. Kipupu kya miba kyatemenenga mujilo, bino kechi kyapilenga ne. Kyatemenengatu nobe mujilo ye babanza ku mutumba. Mosesa wayile pepi amba mmone. Byo akankamenepo pa kumvwa jiwi kejimwambile kufuma mukachi ka mujilo! Kupichila mwi malaika wa mwambijilengako, Lesa ne Mosesa besambile kimye kyabaya bingi. Kampe byonka byo mwayukila jimo, Lesa wakambizhe Mosesa wakankazhaminenga amba afume ko aikalanga mutende abwele ku Ijipita na kupokolola bena Isalela mu buzha.—Kulupuka 3:1-12.

4 Pa kyokya kimye, Mosesa wafwainwe kushikisha Lesa bwipuzho buji bonse bo akebelenga. Pano akyumvwai bwipuzho bo ashikishe: “Byo nkafika ku bena Isalela ne kwibambila’mba: Lesa wa bashakulu benu wantuma ko muji, kabiji ne abo bakañambila’mba: Jizhina janji ye ñanyi? nkebabula’mba ka?”—Kulupuka 3:13.

5, 6. (a) Bwipuzho bo ashikishe Mosesa bwitufunjisha ñanyi kishinka kikatampe? (b) Ñanyi kintu kyakilamo kutama kya ubiwa ku jizhina ja Lesa? (c) Mambo ka o kyanemena kuba’mba Lesa wasolola jizhina janji ku bantu?

5 Patanshi, buno bwipuzho bwitufunjisha’mba Lesa uji na jizhina. Kino kishinka kechi twafwainwa kwikimona nobe kintu kya kukaishatu ne. Bino bavula byo byo bekimona. Jizhina ja Lesa bejifumyamo mu ma Baibolo avula o batuntulula ne kupingizhamo mazhina a kuba’mba “Nkambo” nangwa’mba “Lesa.” Kino kintu kya ubiwa mu kukeba kutumbijika milanguluko yabo ya bupopweshi, ke kya bulanda bingi, kabiji ke kintu kyakilamo kutama. Mambo inge mwatana muntu, ñanyi kintu kitanshi kyo mu mushikisha? Nanchi ke mu mushikisha jizhina janji nenyi? Byo byo kiji ne pa kukeba kuyuka Lesa. Kechi muntu wa bukitolwele wabula jizhina ye twakonsha kubula kuyuka ne. Nangwa kya kuba kechi tumumona ne, ke muntu uji ne na jizhina. Jizhina janji Yehoba.

6 Kabiji Lesa umvwe wasolola jizhina janji, ko kuba’mba kuji kintu kimo kyanema kabiji kya lusekelo kikobiwa mu kimye kya kulutwe. Ubena kwi tulomba’mba tumuyuke. Ukeba atweba kufwenya kwipi ne aye mambo kyo kintu kyawama kyo akeba’mba tusalepo mu bwikalo bwetu. Pano bino, Yehoba kechi witubulatu jizhina janji jonka ne, witubila byavula. Witufunjisha ne byo jalumbulula.

Jizhina ja Lesa byo Jalumbulula

7. (a) Nga jizhina ja Lesa jilumbulula ka? (b) Mosesa wakebelenga kuyuka ka byo amwipwizhe Lesa jizhina Janji?

7 Yehoba wisajijile aye mwine jizhina jalumbulula byavula. “Yehoba” kilumbulula’mba “Wikela Monse Moasakila.” Ee ibyo kuba’mba ye walengele bintu byonse. Kino kishinka kilenga bingi moyo. Pano nanchi jizhina janji jilumbulula’mba mulenga nyi? Kyamweka Mosesa wakebelenga kuyuka byavula. Kishinka ke kya kuba’mba jino jizhina ja Lesa kechi jajinga jenyi ne. Bantu bejitelanga pa myaka yavula. Byo aipwizhenga jizhina ja Lesa, Mosesa washikishenga muntu mwine mwina jino jizhina. Kiji nobe washikishenga’mba: ‘Bantu benu bena Isalela nsa kukebabula’mba ka pe anweba kikebalengela kwi mwitabila ne kusumininwa’mba kya kine mukebapokolola?’

8, 9. (a) Yehoba wakumbwile byepi bwipuzho bwa mushikishe Mosesa, kabiji ki ka kyatamako na mo batuntulwila javula mukumbu Wanji? (b) Byambo bya kuba’mba “Nkekala mo Nkakebela” byalumbulula ka?

8 Pa kukumbula, Yehoba walumbulwile jizhina janji byo jalumbulula. Wamubujile Mosesa’mba: “Nkekala mo Nkakebela.” (Kulupuka 3:14, NW) Ma Baibolo avula pa kino kinembelo aamba’mba: “Yami NJIPO.” Bino ntuntulwilo yatuntululwa bulongo ya New World Translation imwesha’mba Lesa kechi watongwelenga kwikalako kwanji ne. Wafunjishenga Mosesa ne atweba bonse jizhina janji byo jalumbulula. Yehoba ‘wikala’ monse moasakila pa kuba’mba afikizhe milaye yanji. Mu Baibolo wa kwa J. B. Rotherham kino kyepelo kyatuntululwa’mba: “Nkekala monka mukakebela muchima wami.” Shayuka umo wayuka Kihebelu kya mu Baibolo walumbulula bino byambo’mba: “Nangwa kikekale byepi nangwa byepi..., Lesa ye ukapwisha lolo lukatazho.”

9 Kino kyalumbulwilenga ka ku bena Isalela? Nangwatu bajinga na lukatazho lwa byepi, kabiji nangwa bajinga mu malwa a mutundu ka, Yehoba waikelenga monse mo akebewenga kwikela kuba’mba ebapokolole mu buzha ne kwibatwala mu Ntanda ya Mulaye. Kya kine jino jizhina jibalengejile kuketekela mwi Lesa. Ne atweba lelo jino jakonsha kwitupa luketekelo. (Masalamo 9:10) Mambo ka?

10, 11. Jizhina ja Yehoba jitulengela byepi ku mulanguluka’mba ye Shetu wakilamo kuwama? Lumbululai.

10 Kya kumwenako: Bansemi bayuka byo bafwainwa kwalauka alauka mu mingilo yavula pa kusunga baana babo. Mu jubatu jimo, nsemi wakonsha kwikala nasi, kuuki, mufunjishi, mutonyi, ne mingilotu ikwabo. Bavula kibashinka bingi bulaka pa kumona mbaji yapusana pusana yo bafwainwa kuba. Bamona luketekelo lo bebaketekela baana babo mambo bayukishatu kuba’mba Batata nangwa Bamama bakonsha kutontolola misongo ya kilonda, kwituchibila mambo, kwitulungishisha tubintu twetu twakukayisha ne kwitukumbwila mepuzho onse o twakonsha kushikisha. Bansemi bamo beumvwa’mba kechi bakonsha kuba bintu byonse bibaketekela baana babo kuba ne, kabiji kibafita bingi ku muchima na mambo a kukankalwa kwibyuba. Bomvwa bingi kutama pa kumona’mba kechi bakonsha kwingila ino mbaji yavula bibye ne.

11 Yehoba naye nsemi wa butemwe. Bino kwakubula kuzhilulula mizhilo yanji yalumbuluka, kafwako nangwa mumo mo akonsha kukankalwa kwikela pa kuba’mba asunge bulongo baana banji ba panopantanda ne. Onkao mambo, jizhina janji ja kuba’mba Yehoba, jitulengela kumulanguluka’mba ye Shetu wakilamo kuwama. (Yakoba 1:17) Mosesa ne bena Isalela bonse bakishinka bamwene’mba Yehoba ubena kubila monka mwayila bukine bwa jizhina janji. Bakankamenetu byo bamwene waikala ke Mukulumpe wa Bashilikale wa kukankalwa kushinda, Mwine mwina bintu byonse, upana Mizhilo wakila, Mutonyi, Mfunji, Mpanyi wa kajo ne mema, Usunga bivwalo ne makwabilo—ne bikwabotu byavula.

12. Ndangulukilo ya kwa Felo pe Yehoba yapusene byepi na ya kwa Mosesa?

12 Mu jino jishinda, Lesa walengela jizhina janji kuyukanyikwa ne kwi jilumbulula mo jatala, kabiji wamwesha ne kuba’mba wingila monka mwayila jizhina janji. Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, Lesa ukeba’mba tumuyuke. Tuba byepi? Mosesa wakebelenga kuyuka Lesa. Kino kyamulengejile Mosesa kupimpula bwikalo bwanji ne kumulengela kufwenyesha kwipi ne Shanji wa mwiulu. (Kubala 12:6-8; Bahebelu 11:27) Bino kya bulandatu ke kya kuba’mba, bantutu bacheche bajinga ne Mosesa bo bakebelenga kuba byonka byo aubile aye. Mosesa byo amutongwele Yehoba pa jizhina kwi Felo, uno mfumu wa bwitote wa bena Ijipita wakumbwile’mba: “Yehoba ye ñanyi?” (Kulupuka 5:2) Felo kechi wakebelenga kuyuka byavula pe Yehoba ne. Wamulengulwile Lesa wa Isalela amba muntutu. Uno mulanguluko ye ujipo ne na bavula lelo jino. Walengela bantu bavula kubula kuyuka kishinka kikatampe kyakila bishinka byonse amba Yehoba ye Nkambo Mfumu.

Nkambo Yehoba Mfumu

13, 14. (a) Mambo ka Yehoba o aikela na mazhina a mushingi avula mu Baibolo, kabiji ñanyi mazhina amo? (Monai kabokoshi pa peja 14.) (b) Mambo ka Yehoba aye yenkatu o afwainwa kutelelwa’mba ‘Nkambo Mfumu’?

13 Kyamufwainwa bingi Yehoba kwikala na mazhina a mushingi avula mu Binembelo. Ano mazhina kechi akila jine jizhina janji ne; etufunjishatu byavula pa mambo a byalumbulula jizhina janji. Kya kumwenako utelwa’mba “Nkambo Yehoba [Mfumu, NW].” (2 Samwela 7:18) Jino jizhina jikatampe jitanyiwa pavula mu Baibolo, jitubula kifulo kya Yehoba kyo ajipo. Aye yenka bunke bwanji ye uji na lūsa lwa kwikala Kalama wa bintu byonse. Akimonai kyo aikela bino.

14 Yehoba ye yenkatu Mulenga bunke kapaji mukwabo ne. Lumwekesho 4:11 waamba’mba: “Mwafwainwa anweba Nkambo Lesa wetu, kutambula lukumo, ne buneme, ne bulume: mambo anweba yenu mwalengele byonse, kabiji na mambo onka a kyaswa muchima wenu o byaikajile, o byalengelwe.” Abye byambo bya buneme kechi byafwainwa kwambiwa ku muntu ungi ne. Yehoba ye walengele bintu byonse! Onkao mambo, aye Nkambo Mfumu kabiji Mulenga wa bintu byonse ye yenkatu wafwainwa kutambwila buneme, bulume, ne lukumo.

15. Mambo ka Yehoba o atelelwa’mba “Mfumu wa myaka”?

15 Jizhina jikwabo ja mushingi jambiwatu kwi Yehoba bunke bwanji ke ja kuba’mba “Mfumu wa myaka.” (1 Timoti 1:17; Lumwekesho 15:3) Nanchi kino kyalumbulula ka? Kyashupa bingi kumvwisha kino na maana etu apelelela, pano bino, Yehoba wa myaka ne myaka kikale kufuma kukala kene nangwa ku kimye kya kulutwe. Masalamo 90:2 aamba’mba: “Kufuma ku kala ne kala ne kufika ku myaka ya pe, anweba sa muji Lesa.” Onkao mambo Yehoba kechi uji na ntendekelo ne; kimye kyonse ko aji. Kyo kyo atelelwa’mba “Wa-kala-kene” mambo wajingakotu ne kala myaka ne myaka saka kukyangye kwikala muntu uji yense nangwa kintu kiji kyonse ne! (Danyela 7:9, 13, 22) Ñanyi mu bukishinka wakonsha kumuzhinauka’mba kechi Nkambo Mfumu ne?

16, 17. (a) Mambo ka o tubujila kumona Yehoba, kabiji mambo ka o tubujila kukumya pa kino? (b) Mu ñanyi jishinda Yehoba mo aikela wa kine kine kukila ne kintu kyonse kyo twakonsha kumona nangwa kukwata?

16 Pano bino, bamo bamuzhinauka bingi byonka byamuzhinaukile Felo. Lukatazho lujipo ke lwa kuba’mba bantu bambulwakoloka baketekelatu mu bintu byo bamona na meso. Kechi twakonsha kumumona Nkambo Mfumu ne. Ke muntu wa mupashi ubula kumweka ku meso a bantu. (Yoano 4:24) Umvwe muntu uji na mubiji wa misunyi ne mashi waimana pepi ne Yehoba Lesa, wakonsha kufwa. Yehoba mwine wabujile Mosesa amba: “Kechi wakonsha kumona kilungi kyami ne; mambo kafwako muntu wakonsha kummona amiwa ne kwikala na bumi ne.”—Kulupuka 33:20; Yoano 1:18.

17 Kechi twakonsha kwikikumya kino ne. Mosesa wamwenekotu pacheche lukumo lwa Yehoba kupichila mwi malaika wamwimenejileko. Ki ka kyamwekele? Panyuma ya kino, kilungi kya kwa Mosesa ‘kyasamine’ pa kimye kimo. Bena Isalela bachiine kumutala Mosesa ku kilungi. (Kulupuka 33:21-23; 34:5-7, 29, 30) Onkao mambo nanchi, kafwako muntutu wakonsha kumumona Nkambo Mfumu mu lukumo lwanji lonse ne! Nanchi kino kyalumbulula’mba kechi muntu wa kine uji nobe kintu kyo twakonsha kumona ne kukwata nenyi? Ine, mambo nangwa bintu byo tubula kumona nabiji mwela, mwela mupita byambo byambiwa mu waileshi, ne milanguluko, kechi twibizhinauka ne. Yehoba wa kikupu, kechi waluka mu kupita kwa kimye nangwa papitetu myaka nobe kajo ne! Mu uno mulanguluko, ke muntu wa kine kine kukila ne kintu kyonse kyo twakonsha kukwata nangwa kumona, mambo bintu byo tumona na meso byonaika. (Mateo 6:19) Pano nanchi twakonsha ku mulanguluka’mba kintutu kyabula lusa nangwa kyabula kuyukanyikwa bulongo Kilengeletu akyo Kine nyi? Twayai tumone.

Lesa uji na Bumuntu

18. Ezikyo bamumwesheshe ñanyi kimwesho, kabiji bilungi bina bya “bomi” baji kwipi ne Yehoba bimenako ka?

18 Nangwa kya kuba kechi twakonsha kumumona Lesa ne, mu Baibolo muji byambo bimo bya lusekelo bitulengela kuyuka biji mwiulu mwine. Kya kumwenako kimo kiji mu kitango kitanshi kya Ezikyo. Ezikyo bamumwesheshe kimwesho kya jibumba ja Yehoba ja mwiulu, jo amwene nobe kalaki mukatampe. Kyakilamo kuwama ke jishinda mo balumbulwila bilengwa bya mupashi bya muzhokoloka Yehoba. (Ezikyo 1:4-10) Bano “bomi” baji kwipi kwine ne Yehoba, kabiji mwekelo yabo itubulapo kintu kimo kikatampe pa mambo a Lesa ye bengijila. Bonse umo umo baji na bilungi bina—kilungi kya ñombe mulume, kya bokwe, kya mpungu, ne kya muntu. Bino bilungi bimenako byubilo bikatampe bina bya bumuntu bwa Yehoba.—Lumwekesho 4:6-8, 10.

19. Kyubilo ka kyaimenwako na (a) kilungi kya ñombe mulume? (b) kilungi kya bokwe? (c) kilungi kya mpungu? (d) kilungi kya muntu?

19 Mu Baibolo, javula ñombe mulume wimenako bulume, kabiji wafwainwa mambo uno nyama wakosa bingi. Bokwe wimenako bololoke, mambo bololoke bwa kine bukebewa kukosa, mambo bokwe wayukanyikwa’mba kechi uchina ne. Bampungu bayukanyikwa bingi’mba baji na meso atwa kya kine kine, mambo bamona ne tuntu tuchuchu tuji palepa. Onkao mambo, kilungi kya mpungu kimenako maana akatampe a Lesa. Nga kilungi kya muntu? Muntu walengelwe mu kipasha kya Lesa ye yenkatu uji na bulume bwa kumwesha kyubilo kya Lesa kyakila pa byonse—butemwe. (Ntendekelo 1:26) Bino byubilo bya bumuntu bwa Yehoba—bulume, bololoke, maana ne butemwe—byaambiwapo javula mu Binembelo kya kuba bitongolwa ne kuba’mba byo byubilo bya Lesa byakilamo kunema.

20. Abya twafwainwa kwakamwa’mba bumuntu bwa Yehoba kampe bwaaluka nyi, kabiji mambo ka o mwakumbwila byobyo?

20 Abya twafwainwa kwakamwa’mba kampepo Lesa waaluka mambo papita myaka nobe kajo kufuma kimye kyo alumbulwilwe mu Baibolo nyi? Ine, bumuntu bwa Lesa kechi bwaluka ne. Witubula’mba: “Amiwa Yehoba kechi ngaluka ne.” (Malakai 3:6) Mu kifulo kya kufikenatu kwalula milangwe yanji ponkapotu, Yehoba ke Shetu walumbuluka mu jishinda mo obila bintu. Umwesha bino byubilo byanji bikatampe byafwainwa bya bumuntu bwanji. Pa bino byubilo bina, kyubilo kimo kyakila pa byonse ke butemwe mambo bumweka mu bintu byonse byo oba. Umwesha bulume, bololoke, ne maana anji mu jishinda ja butemwe. Baibolo waambapo ne kintu kimo kikatampe pe Lesa ne pa kino kyubilo. Wamba’mba: “Lesa ye butemwe.” (1 Yoano 4:8) Monai, kechi waamba’mba Lesa uji na butemwe nangwa’mba Lesa wa butemwe ne. Waamba’mba Lesa ye butemwe. Butemwe kyo kyubilo kikatampe kimutundaika mu byonse byo oba.

“Talai, Uno Ye Lesa Wetu”

21. Tukomvwa byepi umvwe twayukisha bulongo byubilo bya Yehoba?

21 Nanchi mwakimonapo kala mwana wa mucheche saka abula bakwabo bashanji na lusekelo lwa kine’mba “Abe bo batata” nyi? Bapopweshi ba Lesa nabo baji na bishinka byavula bya kwiumvwina byonkabyo pe Yehoba. Baibolo waambila jimo kimye bantu bakishinka kyo bakamba’mba: “Talai, uno ye Lesa wetu.” (Isaya 25:8, 9) Umvwe mwayukisha byubilo bya Yehoba, po po mukayuka kuba’mba muji na Shenu wawama kya kine kine.

22, 23. Baibolo umulumbulula byepi Shetu wa mwiulu, kabiji twayuka byepi’mba ukeba atweba kufwenya kwipi ne aye?

22 Uno Shetu kechi wakanama ne, kabiji kechi kitolwele ubula kukeba bantu byonka bifunjisha bapopweshi bamo bakanama ne babutemwamaana ne. Kechi twakonsha kufwenya kwipi ne Lesa umvwe kya kuba wajinga wakanama ne, kabiji Baibolo kechi waambapo’mba Shetu wa mwiulu byobyo aji ne. Umutongola’mba ‘Lesa wa bibusa nangwa’mba wa lusekelo.’ (1 Timoti 1:11) Umvwa lusa ne kuzhingila uzhingila. ‘Kimufichisha ku muchima’ umvwe bilengwa byanji bya maana byazhilulula mizhilo yo ebipa kuba’mba bikalenga bulongo. (Ntendekelo 6:6; Masalamo 78:41) Pano bino umvwe twaikala ba maana kwesakana na Mambo anji, ‘tusangajika muchima wanji.’—Byambo bya Mana 27:11.

23 Uno Shetu ukeba atweba kufwenya kwipi ne aye. Mambo anji etutundaika ‘kumupapata na ku mukeba ne kumutana, mambo kechi uji kwalepa ne atweba bonse ne.’ (Byubilo 17:27) Pano nga bantu bakonsha byepi kufwenya kwipi ne Nkambo Mfumu wa bintu byonse?

[Kakitenguluzha pa jipa 14]

Mazhina a Mushingi amo a Yehoba

Wa Bulume Bonse. Bulume bwanji bo bwayayaya, kafwako wakonsha kwibuchibikizha ne.—Lumwekesho 15:3.

Shetu. Ye nsulo ya bumi bonse, kubikapo ne bumi bwa myaka, uji na butemwe ku bakalume banji ba panopantanda byonka shanja mwana byo atemwa mwananji.—Byambo bya Mana 27:11; Yoano 5:21.

Mufunjishi. Ye Mufunjishi bunketu wa maana ye twafwainwa kuketekela kwitufunjisha ne kwitutangijila.—Isaya 30:20; 48:17.

Jibwe. Kechi waluka ne, kabiji mo mwakufyama mwakosa.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 32:4.

Kafunga. Utangijila ne kulamawizha bakalume banji baji nobe mikooko ne kwibanengezhezha kajo ka ku mupashi.—Masalamo 23:1.

[Kipikichala pa jipa 6]

    Mabuku a mu Kikaonde (1992-2025)
    Shinkai
    Shinkulai
    • Kikaonde
    • Tuminaiko Bakwenu
    • Byo Mukeba
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Terms of Use
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Shinkulai
    Tuminaiko Bakwenu