Kufunjisha Baana Kwikala na Lusa mu Ntanda Muji Bantu Betemwatu Bene

PA JUBA pa juba bantu basaka kuba bintu bimwesha amba baji na lusa. Nangwa byonkabyo, kyatanyiwa kuba’mba bantu bavula betemwatu abo bene. Tumona bantu baji na byubilo byatama byo boba, kubepa bakwabo, ñambilo yabula kufwainwa ne kuzhingila bukiji.

Kino kyubilo kya kwitemwa kyubiwa ne mu bisemi byavula. Kyakumwenako, masongola monka apwila mambo umo mu masongola wimona amba “wayuka bintu kukila mukwabo.” Kabiji bansemi bamo batatula kwikala na uno muchima wa kwitemwa kwa kubula kuyuka ne. Mu ñanyi jishinda? Kupichila mu kushintaukila baana babo kimye kyo babena kukeba kwibafunda.

Nangwa kikale byonkabyo, bansemi bavula bafunjisha baana babo kubula kwikala na uno muchima wa kwitemwa, kabiji mufuma bintu byawama. Baana balangulukilako bakwabo bekala na balunda bavula kabiji bulunda kechi bupwa ne. Kabiji bekala na lusekelo bingi. Mambo ka? Baibolo waamba’mba, “mu kupana mufuma lusekelo lukatampe kukila mu kutambula.”—Byubilo 20:35.

Umvwe mwi bansemi, mwakonsha kukwasha byepi baana benu kwikala na lusa ne kuchinuzhuka byubilo bya kwitemwa biji na bakwabo? Monai bintu bisatu byakonsha kulengela baana benu kwikala na muchima wa kwitemwa ne byo mwakonsha kwibakwasha kwibichinuzhuka.

1 Kukizhamo kwibatakaika

Lukatazho. Bapesapesa batana kintu kilengela: Banyike bavula batwela nkito ne kuketekela kwikala pa kifulo kikatampe. Balanguluka kuba’mba kwikala pa kino kifulo kikatampe kwakonsha kwibalengela kwikala bulongo, nangwa kya kuba kechi bafunda kufika palepa ne. Bamo balanguluka kwibabika pa kifulo kikatampe bukiji bukiji kwakubula ne kuyukisha bulongo nkito. Bakwabo nabo bemona kunema ne kukeba kwibapa bifulo kabiji balefulwa umvwe batana kuba’mba kafwako kyaubiwa ne.

Kilengela. Kimye kimo kilengela banyike kwikala na muchima wa kwitemwa ke byo bebakomeshe ku bansemi yabo. Kyakumwenako, bansemi bamo balondela byuba bakwabo mwaya ntanda pa kutakaika baana babo. Ino ndangulukilo yumvwanyika nobe ya kine: Baana bakebewa kwibatakaika mu bintu byonsetu pa kuba’mba mwibomvwishenga bulongo. Mu jishinda jikwabo, kubula kutakaika baana kwakonsha kwibalefula. Kishinka ke kya kuba’mba umvwe kya kuba bansemi kebabule kutakaika baana babo ko kuba amba batama. Bansemi bebakambizhe kuba’mba kechi bafwainwa kulefulanga baana ne.

Bansemi bavula batemwa kutakaika baana babo ne patutu. Kiji kyonse kyauba mwana ke bamutakaike, umvwe wauba kintu kyatama kechi bambapo ne. Bansemi ba uno mutundu bayuka kuba’mba kumvwisha mwana bulongo ke kutalapotu pa kyatama ne kumutakaika umvwe wauba kintu kiji kyonse. Kulengela baana kumvwa bulongo kwanema bingi kukila kwibafunjisha bintu byakonsha kwibalengela kwikala na lusekelo.

Byamba Baibolo. Baibolo wakambizha kuba’mba kutakaika kukebewa kana pa kintu. (Mateo 25:19-21) Kutakaika baana na mambotu a kukeba kwibomvwisha bulongo kwakonsha kulengela baana kwitota. Baibolo waamba’mba: “Umvwe muntu keelanguluke amba wakila bakwabo bino saka aji watu, ubena kwijimbaika mwine.” (Ngalatiya 6:3) Kabiji Baibolo wabula bansemi kuba’mba: “Kechi uleke kumufunda mwanobe ne; mambo nangwa wamupuma na kamama, kechi akafwe ne.”a—Byambo bya Mana 23:13.

Byo mwakonsha kuba. Mwafwainwa kufundako baana benu umvwe batamisha ne kwibasanchila pa bintu byawama byo bauba. Kimweka nobe konsha kyaingila ne. Kwesekana na byaamba buku wa Generation Me waamba’mba “Kwiketekela kwa kine kwiya pachepache kupichila mu kuba kyokyo kintu ne kufunda bintu, kechi kwimubulatu ku bantu amba mwayuka kuba bintu ne.”

“Kechi elanguluke kukila po afwainwa kwilangulukila ne; poso kwikala na milanguluko yawama.”—Loma 12:3

2 Kukizhamo kwibazhikijila

Lukatazho. Banyike bavula batwela nkito kwa kubula ne kuyuka bya kuba na makatazho. Bamo balefulwa na tubintu tucheche umvwe bebakatazha. Bakwabo nabo bakatazha ne kukebatu nkito ya peulu. Kyakumwenako, mu buku wa Escaping the Endless Adolescence, Dokotala Joseph Allen, waambile byambo byaambile wakyanyike umo wakebelenga kutwela nkito amba: “Nayuka kuba’mba nkito imo ileta bingi mukose, pano kechi nkeba kumvwa mukose pa kwingila ne.” Dokotala aye Allen wanembele kuba’mba “uno mwanyike kechi wayukile mba nkito yonse muji ne mo ilengela mukose ne. Muntu uji na myaka 23 wakonsha kubula kuyuka byepi kino?”

Kilengela. Ano moba bansemi bavula bakeba bingi kuzhikijila bana babo ku biji byonse byakonsha kwibafikila. Mwakonsha kuba byepi umvwe mwanenu wabula kuba bulongo ku sukulu? Bansemi baya ku bafunjishi na kwibambila amba bamupashishe. Mwakonsha kuba byepi umvwe mwanenu walala mizhilo ya pa mukwakwa ne kumupamo mambo? Bansemi baya na kumupainako mali. Mwakonsha kuba byepi umvwe mwanenu bulunda bwapwa na mukwabo ye befwalama nanji? Bapamo mukwabo mambo.

Kijitu bulongo kuzhikijila baana benu, pano bino kukizhamo kwibazhikijila kikebaja ndowe ne kulanguluka amba mukebakwashanga kimye kyonse. Buku wa Positive Discipline for Teenagers waamba’mba, “Mu kifulo kya kufunjilako ku byatama byo bauba, [bano] baana batatu maana ku bintu byabo ne kukeba kwibobilanga bintu ku bansemi babo ne ku bantu bakwabo.”

Byamba Baibolo. Mu bwikalo tupita mu bya malwa. Baibolo waamba amba: “Pakuba bimye byabo ne bintu bibasolomokelatu bibafikila bonse.” (Musapwishi 9:11) Kino kyavwangamo ne bantu bawama. Kyakumwenako, mutumwa wa bwina Kilishitu Paulo, wachinchikile bya malwa byavula mu mwingilo wanji. Bya malwa byo apichilengamo byamulengejile kuchinchika. Wanembele amba: “Nafunda kala kusekela mu bintu byonka byo nji nabyo, nangwa bwikalo bwami buji byepi nangwa byepi . . . Kabiji nafunda kyafyamika kya kusekela mu bintu byonse ne mu bwikalo bonse, nangwa naikuta nangwa nafwa nzala, nangwa nji na bintu byavula nangwa mfwabyo.”—Filipai 4:11, 12.

Byo mwakonsha kuba. Pa kuba’mba tukwashe baana kukoma bulongo, twafwainwa kulondelanga jifunde jiji mu Baibolo ja kuba’mba: “Mambo muntu yense ukesendela mwine kisendwa kyanji.” (Ngalatiya 6:5) Umvwe mwanenu walala muzhilo wa pa mukwakwa, kyawama kumuleka mwine wipaina mali. Umvwe mwanenu wafweluka ku sukulu, mwafwainwa kumukwasha kutako maana pa kuba’mba kimye kikwabo akobe bulongo. Umvwe mwanenu bulunda bwapwa na mukwabo ye befwalamine nanji, mutekeneshai ne kumukwasha kwiipuzha buno bwipuzho, ‘nafunjilako ka ku kino kintu kyaubiwa?’ Banyike bebikako kupwisha makatazho abo bene, kibakwasha kwikala bakosa ne kuyuka mwa kubila na makatazho kukila kwibobilako ku bantu bakwabo.

“Muntu yense apime byubilo byanji ne kwitotela mu bintu byanji mwine.”—Ngalatiya 6:4

3 Kwibapa bintu byavula

Lukatazho. Kwesakana na kupesapesa kumo, kyatanyiwa kuba’mba banyike bavula bebikila bikonkwanyi bya ‘kukeba kunonka’ kukila kukwasha bakwabo. Pano bino, kunonka kechi kuleta lusekelo ne. Onkao mambo, kupesapesa kumwesha kuba’mba bantu bata muchima ku bintu bya ku mubiji bekala na bijikila. Kabiji bekala na makatazho avula bingi.

Kilengela. Baana bamo bakomena mu bisemi byanonka. Buku wa The Narcissism Epidemic waamba’mba “Bansemi bakeba baana kwikala na lusekelo kabiji baana nabo bakeba bintu byavula. Kabiji bansemi nabo bebapotela bino bintu ne kutondwa ne. Baana bekala na lusekelo pano bino lwa pa kakimye kachechetu.”

Tumpanyi twa busulu twiyeka na kongola bantu. Bamba byambo bya kuba amba ‘Bino byo bintu byo mwafwainwa kupotanga’ ‘byo bimufwainwa mambo byapela mutengo.’ Banyike bavula baongolwa na ino ñambilo ne kwitaya mu nkongole ya bintu “byo bakeba.”

Byamba Baibolo. Baibolo umwesha amba twafwainwa kwikala na mali. (Musapwishi 7:12) Pano bino Baibolo witujimunako amba “Mambo kutemwa mali ye muzhazhi wa misango yonse ya bubi.” Wanungapo ne kuba’mba: “Bamo na mambo a kwiakebesha beasa bene na misongo yavula.” (1 Timoti 6:10) Baibolo witutundaika kubula kukebesha bintu bya ku mubiji pano bino witukwasha kusekela mu byonka byo tuji nabyo.—1 Timoti 6:7, 8.

“Aba bakebesha bunonshi baponena mu lweseko, mu kitewa, mu bintu bya kukosama ne mu bya kusakasaka bipayañana.”—1 Timoti 6:9

Byo mwakonsha kuba. Byo muji bansemi mwafwainwa kulanguluka pa byo mumona mali ne bintu bifumamo. Taitu maana ku bintu byanema ne kukwasha baana benu kuba byonkabyo. Byonka byo twaambapo kala kufuma mu buku wa Narcissism Epidemic waamba’mba: “Bansemi bafwainwa kutendeka kwisambanga na baana babo pa bintu nabiji bya kuba’mba ‘Kimye ka kyawama kya kupota bintu bya kupotesha? Kabiji kimye ka kyabula kufwainwa kupotelapo bino bintu?’ ‘Nsubo inga yakonsha kufumamo?’ ‘Nanchi mupota bintu na mambo akuba bakwenu bemubujile amba mube byobyo nyi?’”

Mwafwainwa kujimuka pa “kupota bintu” kuchina amba mwakalubako ne ku makatazho aji mu kisemi o mwafwainwa kwingijilapo. “Kupotela ba mu kisemi bintu kechi jo jishinda jawama kupwishishamo makatazho ne,” byo byaamba buku wa The Price of Privilege. “Makatazho akebewa kwisambapo mu butekanye, kulangulukapo pa bya kwiapwisha kechi kwibapotelatu bintu nabiji nobe masapato ne bikwama ne.”