A3
Mɛɛ Naŋ Looku Baabuiyo Sɔla Yɛ
Wana poonyiaa Baabuiyo wo koni manda ndu ni. Ndu tosa ni ma poonyiaa diomndaŋ ndaŋ aa:
“Diom Mɛlɛka naa cho le fɛɛŋ a fɛɛŋ.”—Aisaya 40:8.
Diomndaŋ ndaŋ la cho tonya, mi che bɛɛ yaula tasela nda poonyiaa Baabuiyo o Hibuluiye a Aluamakiiyea ɔɔ o Kilikiiye niŋ ndaŋ la cho lɛ a teleŋ naa hoo le. Lelaŋ, vɛɛ naŋ looku yɛ sina kɛsɛ maa Baabui naŋ nɔ hau wo chɛlaŋ a yaula tasela nyina Mɛlɛkaa tosa ma poonyiaa laŋ?
MI WANAA MIŊGI DIOM MƐLƐKAA POONYIAA WA MANDA NDU
A yaula maHibuluilaŋ okɔɔ, mulioo o tiŋ tɔlnuŋ o naamu masindɛ Mɛlɛka kila wo choo. Ndu cho ni, le laŋ miŋgioo poonyiaa.b Le tamaseliiyo, mi Chɛhowa dimul masaa o Isɔluɛi niŋ le ma miŋgi Sawalaŋ poonyiaa le ndapila. (Ditɔnɔmii 17:18) Le handɔɔ lechoo, mi Mɛlɛka dimul Livaiya le ma manda Sawalaŋ ndaŋ nduyɛ ma pɛɛku waŋnda laŋ. (Ditɔnɔmii 31:26; Nɛhimaya 8:7) Mɛɛ Chuuwa fula o chɛleŋ niŋ Babilɔŋ, ma kila kunda poonyiaa (Sofiluimnda), le yau Mɛlɛkaa miŋgioo poonyiaa. (Ɛsilua 7:6) Mɛɛ teleŋ tiŋ hiou, mi kundaa hoo miŋgi yaula maHibuluila 39 laŋ poonyiaa.
O wɔsila bɔɔbɔɔ bɛŋgu, mi wanaa poonyiaa miŋgi yaulaŋ ndaŋ poonyiaa nyɛkɛndɛi. O wɔsila 500 a 1500 laŋ tɛɛŋ boondii Chiisu ve, mi kunda wanaa poonyiaa o Chuuwa tɛɛŋ, ma veelu nda aa Masoluɛtiiya tual naamoo hoo kɔɔli. Yau masindɛ tase kundaa hoo chii poonyiaa wo wa Lɛniŋkiladi Kodɛsi ni. A wɔsi 1008 ɔɔ 1009 tɛɛŋ boondii Chiisu ve nda chii ndu ni. Kɛ, o wɔsila 2,000 ndaŋ tɛɛŋ, ma saaluŋ yaula masindɛla Baabuiyo ɔɔ vɛlɛvɛlɔŋ 220 o yaula simbulaala nda saaluŋ o Pee Nyɛ Yoomaa Cho Leniŋ te Laŋ tɛɛŋ. Tuupa mi Lɛniŋkiladi Kodɛsi fula, yaula masindɛlaŋ ndaŋ la wa niŋ le wɔsilaŋ hiouwɔɔ waapilɛ. Te a tuu pɛ yaula simbulaala nda saaluŋ o Pee Nyɛ Yoomaa Cho Leniŋ te Laŋ a Lɛniŋkiladi Kodɛsi, a cho suɛi kulle hei biyɔɔ bila, ndi cho ni: Mi che bɛɛ diomnda cho o yaula simbulaala nda saaluŋ o Pee Nyɛ Yoomaa Cho Leniŋ te Laŋ la cho nyɛpilɛ a laŋ o Lɛniŋkiladi Kodɛsi niŋ te, kɛ kposoŋ bɛɛ teŋgeŋ koŋ paaliaŋ yooŋgu cho leniŋ ndo le.
Ɔɔ niŋ yaula maKilikiila 27 laŋ? Kiilaa Chiisu Kiliti wa a buɛiyaa nduaa tasiaa apum fɛlɛŋ poonyiaa yaulaŋ ndaŋ. Mi Kilisiɔŋaa tasiaa haa tual naamu maChuuwo kɔɔli le yaulaŋ ndaŋ miŋgioo poonyiaa. (Koloosiaŋnda 4:16) Mi che bɛɛ mi Masa maLuomaŋnda Dayokilisiaŋ a wanaa cheleŋnda kindiŋ le yaula Kilisiɔŋaa tasiaa ndaa miŋgi poonyiaa laŋ tɛɛmbuuwo, kɛ yaula masindɛlaŋ a vɛlɛvɛlɛŋ ndɔŋ o waalaŋ niŋ cho wɔ haaa a paale hauleŋ ndeŋ.
Ma hivi vɛlɛ yaula Kilisiɔŋnda haa miŋgi laŋ poonyiaa laŋ o sɔɔŋ maŋgalaŋ cheleŋ niŋ. Sɔɔŋ maŋgalaŋ tase nda hivi Baabuiyo leniŋ ndoŋ cho muŋ ni: Ameniaŋnde, Kopitiiye, Itoopiaŋnde, Chɔɔchiaŋnde, Latiŋnde, a Siliaakiiye.
YAULA MAHIBULUILAŊ A LA MAKILIKIILAŊ BƐƐNDIAA LE HIVIOO
O cho yaula masindɛla Baabuiyo kpou le nɔ diomnda pilɛ laŋ te. Vɛɛ naŋ looku yɛ niko miŋ sina diomnda kpeekpeila wa o yaula masindɛlaŋ niŋndaŋ?
Le nyunaa hoo mulioo, ŋ tofaŋndɔ tamaseliiyo a wana pɛɛkaa okɔɔ. Mbo dimul sukuuwa 100 le ma miŋgi buŋgɛi i pilɛ o yauwo niŋ poonyiaa. O yɔŋ bɛɛ mi buŋgɛi nda wa nuaa le ndi miŋgioo poonyiaa ve lo, kɛ te o tuu pɛ nyɛ sukuwaa 100 wa haa miŋgi poonyiaa wo, keŋ mala ndu mbo sina yooŋgu kpeekpei wa o buŋgɛi keŋ niŋndo. Mi che bɛɛ sukuunɔ kɛ kɛ cho biondɔŋndo tosa, kɛ o ve bɛɛŋ bɛɛŋ le mi sukuuwa kpou tosa biondɔŋ pilɔɔ le. Lende koni, mɛɛ wanaa sinaa dɛniaa tuu vɛlɛvɛlɔŋ a yaula masindɛla wa nda o ba o waalaŋ niŋndaŋ, ma cha biondɔŋ wanaa miŋgi laŋ poonyiaa wa tosa laŋ. Kɛ mi keŋ mala nda le ma sina diomnda kpeekpeila wa o yaula taselaŋ niŋndaŋ.
“Wana nɔla ma dimi a kɔllo kpou maa wali kɛ kɛ tosaŋ ndɔ o sindɔɔ niŋ nyɛkɛndɛi mbo sulaŋ a hoo le”
Yɛɛnɛ ke yɛ naa tiindaŋndo maa yooŋgu wa o yaula tasela Baabuiyo niŋndo kpeekpei nda hivi o yaula naŋ nɔ hau laŋ niŋ ni? Mi wana sinaa dɛnɛ pilɛ diolaŋ Wiliam H. Kiliŋ dimi a yaula maHibuluilaŋ okɔɔ aa: “Wana nɔla ma dimi a kɔllo kpou maa wali kɛ kɛ tosaŋ ndɔ o sindɔɔ niŋ nyɛkɛndɛi mbo sulaŋ a hoo le.” Mi F. F. Bulus, o pɛɛku a Baabuiyo okɔɔ wo dimi a yaula maKilikiilaŋ ɔɔ Yau Kpema Sɛnɛiyo okɔɔ aa: “Nyɛ cho o poonyiaa o Yau Kpema Sɛnɛiyo niŋndo cho o sɔvɛ mbo hiau nyɛ wanaa sinaa dɛniaa bɛnduaa poonyiaa wo poloŋ, wana sɔl pɛŋ malɔ le ndu sɛɛŋgiaa le.” Mbo chɔɔlu dimi aa: “Te ndoo yɔŋ pɛ maa yaula wanaa sinaa dɛniaa poonyiaa laŋ kpou la cho Yau Kpema Sɛnɛiyo ni, wana o wana ndoo nɔ niŋ kiisaŋ a tonya wa wa o laŋ niŋndo le.”
Aisaya 40 o yaula simbulaala nda saaluŋ o Pee Nyɛ Yoomaa Cho Leniŋ te laŋ (chɔŋ a wɔsi 125 haaa 100 tuupa mi Chiisu vialuŋ)
Mɛɛ naŋ tuu yaula maHibuluilaŋ le wɔsioŋ waapilɛ okoŋ kɔɔli, biondɔŋnda pɔmbɔlaŋ koni naŋ saaluŋ ni, nduyɛ la bɔɔbɔɔ mɛɛ ndaa poonyiaa laŋ yɛ biondɔŋndo wa ni
Aisaya 40 o Alepo Kodɛsi niŋ, yau maHibului sɔvɛ Masoluɛitiiya poonyiaa o wɔsiŋ 930 niŋndo boondii Chiisu ve
Yaula maHibuluilaŋ: Baabuiyo hoo, Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo le Yaula maHibuluilaŋ (1953-1960) ndoo tɔlnuŋ o yau nda veelu aa Bibiliaa Hibulaika wo choo, o Ludɔf Kitɛl soli wo. Chɔŋ niŋ a teleŋ koŋ, ma miŋgi yaula maHibuluilaŋ ndaŋ kpɛlɛkiaa ma ke laŋ diolaŋ aa, Bibiliaa Hibulaika Sutikatɛŋsiaa a Bibiliaa Hibulaika Kuiŋta. Nduyɛ mɛɛ nda tosa yaasiaa o yaula masindɛlaŋ niŋ a yaula simbulaala nda saaluŋ o Pee Nyɛ Yoomaa Cho Leniŋ te Laŋ, ma wou nyɛ nda saaluŋndo o yaula nda miŋgi laŋ kpɛlɛkiaa laŋ niŋ. Mi wali wanaa sinaa dɛniaa tosa hoo wo mala le ma miŋgi Lɛniŋkiladi Kodɛsi soli a diomnda kpeekpeila cho leniŋ ndaŋ, nduyɛ ma wou tɛɛsiaalaŋ amatou la nda soli o yaula cheleŋ niŋ ndaŋ. Lapum la cho laŋ ni, Samelitaŋ Pɛŋtatiɔɔ, yaula simbulaala nda saaluŋ o Pee Nyɛ Yoomaa Cho Leniŋ te Laŋ, Sɛptuaachiŋ maKilikiiyo, Aluamaiki Takɔm, Latiŋ Vɔlket, a Siliaaki Pisita. Mɛɛ nda wa Baabuiyo hoo Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo, o naŋ nɔ suŋ suŋndo bɛɛndiaa, ma soliŋ Bibiliaa Hibulaika Sutikatɛŋsiaa a Bibiliaa Hibulaika Kuiŋta kpeku.
Yaula maKilikiilaŋ: A wɔsiŋ 1900 mɛɛlulaŋ, mɛɛ wanaa sinaa dɛniaa haa B. F. Wɛsikɔt nda F. J. A. Hɔt wa yaula maKilikiila kpeekpeilaŋ bɛɛndiaa, ma tuu yaula masindɛla Baabuiyo a vɛlɛvɛlɔŋ, kanifuule ma cha maa yooŋgu pilɔɔ kpe la nɔ ni maa yaula taselaŋ. O wɔsiŋ 2,000 tɛɛŋ, mi Kunda Hiviaa le Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo soliŋ yaula kpeekpeila laŋ kpeku le Baabuiyo hivioo. Ma soliŋ vɛlɛ yaula tasela nda toosiaa a kpɛndiaŋ ndaŋ kpeku. Nduyɛ o wɔsiŋ 200 a 300 niŋ boondii Chiisu ve nda toosiaa laŋ ni. Chɔŋ niŋ a teleŋ koŋ, mi yaula nda toosiaa a kpɛndiaŋ ndaŋ la kui tau. Le handɔɔ lechoo, yaula kpeekpeila cheleŋ la wa, mɛɛ la Nɛsitul nda Alaŋ vɛlɛ a la Kɔɔnala Baabuiyo o Amɛlika niŋ soli laŋ la cho nuaa yɛ. Laŋ bɛɛ nyɛpilɔɔ la wa ni a la wanaa sinaa dɛniaa saaluŋ ndaŋ. Sɔɔŋ nda saaluŋ muŋ ndoŋ, ŋ pum cho o Baabui naŋ nɔ suŋ suŋ ndo niŋ.
Te a tofa pɛ nyɛ cho o yaula kpeekpeilaŋ ndaŋ niŋndo, a cho saalɔŋ maa bolii Baabuiye ipum o yaula maKilikiilaŋ niŋ, i cho o Baabuila paandula nda hivi laŋ niŋ, mɛɛ “King James Version” cho nuaa yɛ. Wanaa miŋgi Baabuiyo poonyiaa wa handu ndi loŋ ni, mi che bɛɛ i ve o yaula tasela nyina Mɛlɛkaa tosa ma poonyiaa laŋ niŋ te. Kɛ o wɔsiŋ 1600 niŋ, mɛɛ kɛɛsiaa tosaŋ le Baabuiyo piɔuwo a sɔɔŋ, mi wanaa bɔɔbɔɔ chɛl ndi. Lelaŋ mɛɛ wanaa hiviaa faaŋiaa sɔɔŋ muŋ, mi keŋ soli bahawɛiyo le sɔɔŋ hɛɛnduuwo o lepula o Baabuila bɔɔbɔɔ niŋ. Tamaseliiyo cho o Maatiu 17:21; 18:11; 23:14; Maki 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luku 17:36; 23:17; Chɔŋ 5:4; Walta Kiilaa 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; a Luomaŋnda 16:24 niŋ. O Baabuiyo hoo niŋ, ma handu luei naa nda faŋa sɔɔŋ muŋ nda.
Te o hiŋ pɛ a naa nda bɛndi Maki 16 (sɔɔŋ 9-20), naa nda biŋgul ndu wa, vɛlɛ a diomnda cho o Chɔŋ 7:53- 8:11 niŋ ndaŋ, i cho kpendekelee maa sɔɔŋ muŋ kpou ve o yaula taselaŋ niŋ te. Lelaŋ, ŋ wou sɔɔŋ lachoowaŋ muŋ o Baabuiyo hoo niŋ te.c
Mi diomndaŋ lapum la sɔla kpɛlɛkiaa le mi la chɛlaŋ a nyɛ wanaa sinaa dɛniaa kpou dimi maa la bɛnda nduyɛ maa la chɛlaŋ a yaula taselaŋ ndo. Le tamaseliiyo, Maatiu 7:13 dimi aa: “La keeku o dio sɔɔkɛnyɛɛ wo, kanifuule dio bɛndoo cho o yaa wana o tambei niŋndo.” O Baabuiyo hoo Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo o tasoo niŋ, “dioo cho” ve o poonyiaa leniŋ te. Mɛɛ nda chɔɔlu yaasiaa tosa o yaula masindɛlaŋ niŋ, ma cha maa diomndaŋ ndaŋ “dioo cho” wa o yaula tasela Baabuiyo niŋ. Le hei, ma wou ndu o Baabui naŋ nɔ hoo suŋ suŋ ndo niŋ. Fondaŋndaŋ la cho tau la kpɛlɛkiaa waa nuaa tosaŋ ndo. Kɛ a koŋ kpou, kpɛlɛkiaalaŋ ndaŋ la siŋga yooŋgu kpeekpei cho o diom Mɛlɛkaa niŋ ndo le, kanifuule kpɛlɛkiaala pɔmbɔlaŋ koni la cho ni.
Yau 2 Kɔliŋtiaŋ 4:13–5:4 nda poonyiaa o kpɛndiaŋ choo a wɔsi 200 boondii Chiisu ve wo
a Sɔɔŋ maŋgalaŋ muuŋ ndoŋ muŋ nda veelu niŋ ni aa Yaula maHibuluilaŋ.
b Saboo o pilɛ o ndaa nɔ le yaula taselaŋ ndaŋ miŋgioo poonyiaa wo cho ni maa, o nyɛm nɛi tambu le woŋ choo ndaa poonyiaa laŋ ni.
c A tiuba ma chɔɔlu sina le sabu naŋ wou sɔɔŋ muŋ o Baabuiyo hoo niŋ te wo, te a tofa pɛ tɛɛsiaala cho amatou o Baabuiyo hoo Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo wo niŋ, o naŋ soli a 1984 mbo nɔ fondaŋndaŋ le yaasiaa tosaa wo.