Oyebaki yango?

Mpo na nini Bayuda bazalaki kotya likebi mingi na milɔngɔ ya bankɔkɔ na bango?

▪ Mikanda oyo ezalaki na molɔngɔ ya bankɔkɔ ya moto ezalaki na ntina mpo na koyeba mboka mpe libota na ye. Ezalaki mpe na ntina mpo na koyeba ndelo ya mabele ya libota mokomoko mpe libula na bango. Likambo mosusu ya ntina ezalaki molɔngɔ ya bankɔkɔ ya Masiya oyo alakamaki. Bayuda bayebaki malamu ete Masiya asengelaki kobima na molɔngɔ ya bankɔkɔ ya Davidi, na libota ya Yuda.​—Yoane 7:42.

Longola yango, Joachim Jeremias, moto moko ya mayele alobi ete: “Lokola mosala ya banganga-nzambe mpe ya Balevi ezalaki mosala oyo bana bazalaki kozwa epai ya baboti na bango . . . ezalaki na ntina mingi ete mbindo ata moko te ekɔta na molɔngɔ ya bankɔkɔ na bango.” Bazalaki kosɛnga basi Bayisraele oyo bazalaki kobala na libota ya banganga-nzambe bámonisa molɔngɔ ya bankɔkɔ na bango mpo mosala ya bonganga-nzambe etikala “pɛto.” Na ntango ya Nehemia, mabota mosusu ya Balevi endimamaki lisusu te na mosala mpo “balukaki mokanda oyo ezali na bankombo na bango, mpo na komonisa liboso ya bato molɔngɔ ya bankɔkɔ na bango, mpe yango emonanaki te.”​—Nehemia 7:61-65.

Lisusu, Mibeko ya Moize elobaki ete “mwana moko te ya makango” to “Moamone ná Momoabe bakoki kokɔta na lisangá ya Yehova te.” (Kolimbola Mibeko 23:2, 3) Mpo na ntina wana, Jeremias abakisi ete “mpo moto asala ata likambo nini oyo endimami na Leta, esengelaki amonisa molɔngɔ ya bankɔkɔ na ye, mpe likambo yango endimisi makanisi na biso oyo emonisi ete . . . Moyisraele nyonso ayebaki bankɔkɔ na ye mpe akokaki kutu koyebisa ete azalaki moto ya libota boye to boye na kati ya mabota zomi na mibale ya Yisraele.”

Ndenge nini Bayuda bazalaki kosangisa mpe kobatela mikanda ya milɔngɔ ya bankɔkɔ na bango?

▪ Matai ná Luka, bakomi ya Baevanzile, bakomaki molɔngɔ ya bankɔkɔ ya Yesu mpe babosanaki ata moto moko te. (Matai 1:1-16; Luka 3:23-38) Mikanda mosusu ya milɔngɔ ya bankɔkɔ ya Bayuda ebatelamaki mpe. Na ndakisa, midrash makomi ya Bayuda oyo ezali na ndimbola ya maloba ya Ebre elobi boye mpo na Hilele, rabi moko ya ntango ya Yesu: “Bakutaki rulo moko ya molɔngɔ ya bankɔkɔ na Yerusaleme, mpe na kati na yango bakomaki ete Hilele azalaki mokitani ya Davidi.” Flavius Josèphe, moto ya mayele na istware na siɛklɛ ya liboso alobaki na buku na ye (The Life) ete bankɔkɔ na ye bazalaki banganga-nzambe mpe na ngámbo ya mama na ye, autaki na “libota ya bakonzi.” Alobaki ete akutaki likambo yango na “mikanda ya Leta oyo ezalaki na milɔngɔ ya bankɔkɔ.”

Mpo na likambo oyo etali kobatela mikanda ya mabota ya banganga-nzambe, Josèphe alobi na buku na ye (Against Apion) ete ekólo na ye epesaki mokumba yango na “mibali oyo bazalaki na bizaleli ya malamu mpenza.” Buku moko (The Jewish Encyclopedia) elobi boye: “Emonani ete bazalaki kopesa mikanda yango na mabɔkɔ ya mokonzi moko ya Leta mpe emonani ete basalaki tribinale moko na Yerusaleme mpo na koyoka mpe koyanola mituna etali molɔngɔ ya bankɔkɔ.” Bayuda oyo bazalaki banganga-nzambe te bakokaki kokomisa nkombo na bingumba ya batata na bango. (Luka 2:1-5) Ekoki kozala ete bakomi ya Baevanzile batalaki mikanda ya Leta oyo babombá, oyo moto nyonso akokaki kotala. Emonani mpe ete libota mokomoko ezalaki kobomba mikanda ya milɔngɔ ya bankɔkɔ na bango.