Kebá! Nazali na ngɛngɛ

Euti na mokomani na biso na Australie

BATO oyo bakendaka kofanda na Australie to mpe bapaya mbala mingi bayebisaka bango ete nyoka ya ngɛngɛ mpe mampulututu ezali pene na bipai binso na mokili wana monene. Nzokande, na ntina na mitindo ya mampulututu oyo eyebani, bobele mitindo soko 1 700 ezwamaka kuna. Ya solo mwa ndambo moke nde ekoki kozala na likomi oyo ete “Kebá! Nazali na ngɛngɛ,” kasi mingi kati na yango ezali na ngɛngɛ te.

Mpo na oyo etali nyoka, pene na mitindo 2 500 ezali na biso elongo na etando ya mabelé. Mitindo soko 140 ezwami na Australie, mpe bobele soko mitindo 20 nde ezali na ngɛngɛ. Likoki ezali mpenza ya kokutana na moko ya bikelamo wana oyo ezali na ngɛngɛ?

Ekoki komonana na bingumba?

Nyoka mpe mampulututu (araignées) mingi ya ngɛngɛ ezalaka na zámba to na esobe. Nzokande, bafandi mosusu ya bingumba oyo bizwami mpembeni ya mai basengeli kosala likebi, mingimingi mpo na mampulututu. Na ndakisa, lokola nkombo na ye na Lingelesi ezali komonisa yango Sudney funnel-web efandaka na kati mpe zingazinga na engumba eleki monene na Australie, Sydney. Na mino na yango ya moindo, ekoki mpo na kolɔtisa moto ndɔ́tɔ ya nsɔ́mɔ.

Funnel-web ya mobali eyebanaka na lilondolo (éperon) na yango oyo ezwami na makolo mibale ya nsima, mpe ezalaka matáta mpenza​—ngɛngɛ na yango ezali makasi koleka mbala mitano ngɛngɛ ya oyo ya mwasi. Nkombo ya Latin oyo bapesi na limpulututu yango ezali bongo Atrax robustus. Búku The Funnelweb na 1980 elobaki ete: “Na boumeli ya mbula ntuku nsambo oyo euti koleka bato soko zomi na libwa bakufaki na koswama na mampulututu Funnel-web.” Na 1980 nkisi mpo na kosilisa ngɛngɛ ya funnel-web ebimisamaki.

Limpulututu mosusu oyo esengeli kokeba na yango ezali bongo redback, libéngami bongo mpo na monkɔlɔ́tɔ́ ya motane oyo mozali likoló na libumu na yango. Mbala mosusu monkɔlɔ́tɔ́ yango mozalaka ya lángi ya roze to mpe mpɛmbɛ-mwindo. Mwasi nde azalaka matáta koleka. Nkisi mpo na kosilisa ngɛngɛ na yango oyo ekoki koboma ebandaki komonana na 1956. Redback emonanaka bipai binso na Australie mpe ekokani na limpulututu oyo eyebani malamu mpe ebéngami mwasi moindo mokufeli-mobali.

Kebá! Nyoka!

Nyoka imonanaka na landalánda to na likoló ya nzeté ya bandako oyo ezwami mpembeni ya zamba, mingimingi na butu. Mosusu ezalaka matátá​—lokola serpent-tigre, vipère de la mort mpe taïpan. Serpent-tigre ezalaka na bolai soko ya mɛtɛlɛ 1,5. Eyebanaka na malembola ya moindo na mokɔngɔ na yango. Soki esiliki ekoki kobimisa epiololo lokola kɔsukɔsu.

Vipère de la mort ezali na lángi ndenge na ndenge, kasi ezali na lilembola ya motane-mpɛmbɛ na nsuka ya mokɔndɔ́ na yango oyo eningisaka soki elingi kokanga bilei na ye. Emonanaka mbala mingi na bisika ya zɛlo, epai oyo ekoki komilalisa lokola ensobu ya mpunda. Vipère de la mort ezalaka na bolai ya santimɛtɛlɛ 60.

Epai mosusu, taïpan ekoki kokóla kino na bolai ya mɛtɛlɛ 3! Ezalaka ya lángi puu mpe zolo ya mpɛmbɛ. Ezali na bibombelo minene ya ngɛngɛ, mpe mosusu ezalaka na míno oyo ekoki kokóma na bolai ya koleka santimɛtɛlɛ 1. Mpunda moko ekufaki nsima ya miniti mitano wana eswamaki na taïpan!

Ezali boni soki moko eswei ngai?

Nkisi mpo na kosilisa ngɛngɛ ya limpulututu to ya nyoka ezali mingi, mpe mampitalo na yango epai myango malamu mpo na kosalisama ekoki kopesama ezali bipai binso na Australie. Myango ya kosilisa ngɛngɛ misili kokóla. Likanisi oyo ete esengeli kokata mpota esika nyoka eswei mpe kobimisa ngɛngɛ na konúnáká litalelami bobele lokola ya kala te kasi mpe ete likoki kosala mabe. Toli oyo epesami na minganga sikawa ezali ete esengeli kotika moto yango nye mpe na kimya mpe kokanga nsinga makasi katikati na esika mpota ezali mpe motema. Na nsima, esengeli kokanga elamba makasi mpe kolalisa enama oyo eswami elongo na nzeté. Nsima na yango, esengeli kokenda na mobɛ́li nokinoki epai ya monganga to na lopitalo.

Funnel-web mpe redback ezali mampulututu oyo emonanaka mpenza na ndako te. Redback ebombanaka na matúmu ya bisika babombaka mituka to na bisika ya nkaka, to na bisika mosusu ya kimya, lokola na motuka ya kala, bisika babwaki bosɔtɔ, na batwalɛti ya libándá. Esengeli kokeba ete mampulututu wana makɔtisama na ndako te.

Likámá ya lolenge nini?

Bafandi mingi na Australie bamoná naino redback to vipère de la mort te mpe bayebi te moto moko oyo aswamaki na moko na yango. Bosolo ezali ete, likámá ya koswama na limpulututu to nyoka ya ngɛngɛ lizali mpenza te soki moto azali na bokɛngi. Bikelamo mingi ya ngɛngɛ bikimaka bato, kasi bikómaka na nkanda bobele ntango batumoli yango.

Nzokande, ezali likambo ya mayele ete osala likebi. Nganga-mayele moko mobotami na Australie mpe ayekolaka banyama ya ngɛngɛ alingaka “kolata gán na mabɔkɔ ntango azali kosala bilanga, kolɔbɔ na sapato babéngi bɔ́ti na makolo mpe asalaka mobembo na likebi.” Mpo na nini alataka bɔ́ti? Mbala mosusu ezali mpo na poisson-pierre mpe lolenge ya pieuvres mpe méduses oyo ezali na ngɛngɛ.

Mbala mosusu tokosala makasi ya kolobela yo na ntina na yango na mbala mosusu.

[Elilingi na lokasa 24]

Redback (ya mwasi)

[Elilingi na lokasa 24]

Vipère de la mort

[Elilingi na lokasa 25]

Agélénidé

[Elilingi na lokasa 25]

Taïpan