Boyekoli ya Makomami mapemami mpe ya mambí manso makangani na yango

Boyekoli nimero 10—Biblia—Ezali na bosikisiki mpe ezali solo

Kolobelama ya istware, ya geografi mpe ya eutelo ya bato kati na Biblia; bosikisiki na yango likoló na siansi, bonkɔ́kɔ mpe mimeseno; kolongobana, boyokani mpe bosembo ya bakomi na yango; bisakweli na yango.

1. (a) Biblia endimami mingi ete ezali eloko nini? (b) Wapi ntina eleki monene oyo esali ete Biblia eleka mikanda nyonso mosusu?

BIBLIA endimami na bato mingi ete ezali búku moko monene kati na mikanda ya ntɔ́ki kitoko oyo misili kobimisama, mpe ezali mosala ya kokamwisa mpo na bato oyo bakomaki yango. Kasi Biblia eleki kútu nyonso wana tolobi. Bakomi na yango bamonisi bango moko ete makambo oyo bakomaki mazalaki kouta epai na Yehova, Nzambe Mozwi-na-Nguya-Nyonso. Wana ezali ntina ya moboko oyo esali ete Biblia ezala na elobeli kitoko mpe, na koleka, etalelama na motuya monene lokola búku ya boyebi mpe ya mayele oyo ekopesaka bomoi. Yesu, Mwana ya Nzambe, amonisaki polele ete maloba oyo azalaki kobimisa ‘mazali elimo mpe mazali bomoi,’ mpe azalaki kolobela mbala mingi Makomami ya kala ya Liebele. “Makomami nyonso mapemami na Nzambe,” wana ezali maloba ya ntoma Paulo, oyo alobelaki Makomami ya Liebele ete mazali “maloba ya bulɛɛ mauti na Nzambe.”​—Yoa. 6:63; 2 Tim. 3:16, NW; Lom. 3:1, 2, NW.

2, 3. Lolenge nini bakomi ya Biblia batatolaki mpo na kopemama na yango?

² Ntoma Petelo ayebisaki polele ete basakoli ya Nzambe bapusamaki na elimo santu. Mokonzi Davidi akomaki ete: “Elimo ya Yehova elobi na nzela na ngai, liloba na ye ezali na lolemo na ngai.” (2 Sam. 23:2, NW) Basakoli batalelaki Yehova ete azali eutelo ya maloba na bango. Mose akebisaki na ntina na kobakisa to kolongola likambo uta na maloba ya bulɛɛ oyo Yehova apesaki ye. Petelo alobelaki makomi ya Paulo ete mazalaki makomi mapemami, mpe emonani ete Yuda atángaki maloba ya Petelo, kosaleláká yango lokola endimiseli epemami mpo na kolóngisa mateya na ye. Na nsuka, Yoane, mokomi ya Emoniseli, akomaki mokanda yango ntango atambwisamaki na elimo ya Nzambe mpe akebisaki ete ye oyo akobakisa to akolongola likambo na emoniseli wana ya esakweli akozala na ngambo, epai na moto te, kasi epai na Nzambe ye moko.​—1 Pet. 1:10-12; 2 Pet. 1:19-21; Det. 4:2; 2 Pet. 3:15, 16; Yuda 17, 18; Emon. 1:1, 10; 21:5; 22:18, 19.

³ Baombo wana ya Nzambe, oyo bamipesaki, batatolaki bango nyonso ete Biblia epemami mpe ezali solo. Ezali na bilembeteli mingi mosusu ya bosolo ya Makomami Mosantu; tokolobela ndambo na yango na mitó ya makambo 12 oyo milandi.

4. Lolenge nini Bayuda bazalaki ntango nyonso kotalela mikanda ya Makomami ya Liebele?

⁴ (1) Bosikisiki na makambo ya istware. Uta ntango ya kala, mikanda ya kanɔ́ ya Makomami ya Liebele mitalelamaki na Bayuda ete mizali mikanda mipemami mpe ete, na mobimba mpenza, yango ebongi kotyelama motema. Boye, na mikolo ya Davidi, makambo oyo makomamaki kobanda na Genese kino na Samwele ya Liboso mandimamaki nyonso ete mazalaki istware ya solo ya libota ya Nzambe mpe ya misala na Ye kati na bango; likambo yango limonisami na Nzembo 78, oyo etángi makambo koleka 35 kati na misala wana.

5. Bakomi ya kala bamonisaki nini na ntina na Mose mpe búku ya mibeko ya Bayuda?

⁵ Batɛmɛli ya Biblia babimisaki ntembe makasi na ntina na Pantatɛ́kɛ, mingimingi mpenza na likambo litali bosolo na yango mpe mokomi na yango. Nzokande, longola likambo oyo ete Bayuda bandimaki Mose lokola mokomi ya Pantatɛ́kɛ, tokobakisa lisusu litatoli liuti na bakomi ya kala, oyo bamoko na bango bazalaki banguna ya Bayuda. Hécatée moto na Abdère, Manéthon, Moezipito mokomi na makambo na kala, Lysimaque moto na Alesandalia, Eupolème, Tacite mpe Juvénal, bango nyonso bamonisi ete Mose asalaki ebongiseli ya búku ya mibeko oyo mizalaki kokesenisa Bayuda mpe mabota mosusu; mingi kati na bango bayebisi polele ete akomaki mibeko na ye kati na mikanda. Numénius, moto na filozofi ya Pythagore, alobeli kútu Yane mpe Yambele ete bazalaki banganga ya Ezipito oyo batɛmɛlaki Mose. (2 Tim. 3:8) Bakomi wana bazalaki kolobela makambo masalemaki na boumeli ya eleko oyo ebandi na mikolo ya Alesandala (ekeke ya minei L.T.B.), ntango Bagreke bakómaki koluka koyeba istware ya Bayuda mpo na mbala ya liboso, kino na eleko ya Amperɛrɛ Aurélien (ekeke ya misato T.B.). Ezali mpe na ebele ya bakomi mosusu ya kala oyo balobi ete Mose azalaki moyangeli, motambwisi, to mopesi na mibeko.a Lokola tosili komona yango na boyekoli oyo euti koleka, mbala mingi biloko oyo bizwamaka na nzela ya arkeoloji bindimisaka bosikisiki ya istware ya makambo malobelami na Biblia, na boyokani na bisika mpe na misala ya libota ya Nzambe elongo na mabota ya zingazinga na yango.

6. Makambo nini mazali kondimisa bosikisiki ya istware ya Makomami ya Greke?

⁶ Kasi ezali boni mpo na Makomami ya Greke ya boklisto? Yango esuki bobele na kondimisa bosolo ya lisoló ya Makomami ya Liebele te kasi emonisami mpe yango moko ete ezali na bosikisiki na makambo ya istware, ezali mpe na bosolo mpe epemamaki motindo moko na Makomami ya Liebele. Bakomi na yango bayebisi biso makambo oyo bayokaki mpe bamonaki, mpamba te, mbala mingi, basanganaki na kosalema ya makambo oyo bakomaki. Bato mingi, oyo bazalaki na bomoi na eleko wana, bandimaki bango. Matatoli na bango mandimisami mpenza na nzela ya mikanda ya bakomi ya kala oyo bazalaki kolobela yango; kati na bakomi yango tokoki kotánga Juvénal, Tacite, Sénèque, Suétone, Pline le Jeune, Lucien, Celse mpe Josèphe, Moyuda mokomi na makambo ya kala.

7. (a) Maloba nini S. A. Allibone alobi na ntina na likambo oyo Biblia ezali komikumisa ete bosolo na yango eleki nyonso? (b) Ye alobi nini mpo na komonisa bolema ya baoyo bazali koboya kondima bilembeteli yango?

⁷ Kati na búku The Union Bible Companion, S. Austin Allibone alobaki ete: “Sir Isaac Newton . . . azalaki mpe mososoli monene ya makomi ya kala, mpe asosolaki Makomami Mosantu na likebi mozindo. Likanisi na ye ezalaki nini na ntina yango? Alobi ete, ‘Nasili komona bilembo mingi oyo bizali komonisa bosolo kati na Testamá ya Sika koleka [mikanda] mosusu nyonso ya istware [ya mokili].’ Dr. Johnson alobi ete tozali na bilembeteli mingi ete Yesu akufaki na Gologota, lokola yango emonisami na Baevanzile, koleka bilembeteli oyo tozali na yango ete Yuli Kaisala akufaki na Capitole. Ya solo, tozali na bilembeteli mingi mpenza. Tuná na moto nyonso oyo azali kotya ntembe na bosolo ya lisoló ya Baevanzile ete ayebisa ntina oyo andimaka ete Kaisala akufaki na Capitole, to ntina oyo andimaka ete Amperɛrɛ Charlemagne atyamaki Amperɛrɛ ya Wɛ́sti na Pápa Léon III na mobu 800 . . . Ndenge nini oyebi ete moto lokola Charles I azalaki na bomoi, akatamaki nkingo, mpe ete Olivier Cromwell akómaki moyangeli na esika na ye? . . . Sir Isaac Newton akumisami ete azali mobimisi ya liteya litali lolenge oyo biloko bibendamaka na nguya moko epai na mosusu (loi de l’attraction universelle) . . . Tondimaka makambo nyonso wana oyo malobami engebene bato wana mpo ete tozali na bilembeteli ya bosolo na yango kati na istware. . . . Soki, nsima na komonisa bilembeteli motindo wana, bamoko bazali sé kotya ntembe, boye tokotalela bango lokola bato na makanisi manyɔngɔtani oyo elikya ya kosalisa bango na ntina na bolema na bango ezali te. Na bongo, tokoloba nini mpo na baoyo, atako bilembeteli mingi oyo bizali kondimisa bosolo ya Makomami Mosantu bisili kozwama lelo, nzokande bazali ntango nyonso koloba ete bandimisami te? . . . Ya solo mpenza, tozali na elónga ya kosukisa ete mbebá ezali nde na mitema na bango kasi na motó te;—yango wana baboyi kondima likambo oyo likokitisa lolendo na bango mpe oyo likopusa bango na kobongola lolenge na bango ya bomoi.”b

8. Na lolenge nini boklisto oyo eteyami na Biblia emonisami ete ekeseni na mangomba nyonso mosusu?

⁸ George Rawlinson amonisi polele ete lingomba ya boklisto, oyo basangani na yango bazali kosambela na bosolo nyonso, lileki mangomba mosusu; mpo na yango akomaki ete: “Boklisto—bakisá mpe mibeko mipesamaki na Testamá ya Kala, oyo ezalaki eteni na yango ya liboso—ekeseni mpenza na mangomba mosusu ya mokili na likambo mosusu te kasi na bosikisiki ya istware na yango mpe bokatikati ya lisoló na yango. Mangomba ya Grèce, ya Loma, ya Ezipito, ya Inde, ya Perse mpe mangomba mingi ya Mokili ya Ngɛlɛ, mazalaki bobele bibongiseli ya bibanzabanza, oyo bimonaki kútu ntina te ya kozala na moboko ya solosolo na makambo ya istware. . . . Kasi mpo na lingomba ya Biblia, makambo mazali ndenge mosusu. Kuna, ata soki totali na Testamá ya Kala to na Testamá ya Sika, na mibeko ya Bayuda to na oyo ya Baklisto, tozali kokuta molɔngɔ́ ya bindimeli oyo bikangami na makambo ya solosolo; oyo bikoki kokabolama te na makambo yango; oyo, soki bizangi makambo yango ya solo, bikómi mpamba mpe ntina na yango ezali lisusu te; mpe oyo bikoki kotalelama ete bityami ngwi, soki makambo yango mamonani ete mabongi kondimama.”c

9. Pesá ndakisa ya bosikisiki ya makambo ya geografi oyo Biblia ezali kolobela.

⁹ (2) Bosikisiki na yango na geografi mpe na geoloji. Bakomi mingi balobelaki bosikisiki ya Biblia ntango yango ezali kolobela Mokili ya Ndaka mpe bitúká ya zingazinga na yango. Na ndakisa, Dr. A. P. Stanley, ye mosali na mibembo na Mokili ya Orient, alobaki boye na ntina na mobembo ya bana ya Yisalaele na mokili mokauki: “Atako nzela na bango ya sikisiki eyebani te, nzokande makambo ya sikisiki ya mokili yango mayokani mingi na lisoló na boye ete istware wana ezali kokóba kozwa bilembeteli oyo bizali kondimisa yango. . . . Maziba oyo mazalaki komonana mingi te, mpe mabulu ya mai, mpe milúká, ezali na boyokani na makambo malobami mpo na ‘mai’ ya Mala; ‘maziba’ ya . . . Elimi; ‘molúká’ ya Holebe; ‘libulu ya mai’ ya bana basi ya Yetelo, elongo na ‘emelelo’ na yango to liziba ya mai mpo na bibwɛlɛ na Midiani. Bitwɛlɛ bizali bobele oyo tokoki kotánga kati na lisoló ya Mose.”d Na lisoló ya Ezipito, bosikisiki emonani bobele na kolobelama ya teritware na yango te—mabelé na yango ya malamu mpo na milóna, Ebale Nil oyo etondi na bisoló pembenipembeni na yango (Gen. 41:47-49; Ex. 2:3), mai na yango oyo mauti na ‘mingálá, nzela ya mai oyo itimolami, maziba oyo matondi na bisoló, mpe bitima ya mai makotíyolaka te (Ex. 7:19), ‘tukia na yango, orge na yango, nganu na yango mpe masango na yango’ (Ex. 9:31, 32)—kasi [bosikisiki yango emonani] lisusu kati na kolobelama ya nkombo mpe ya bisika oyo bingumba bizalaki.

10. Lolenge nini bato ya siansi ya mikolo na biso basili kozwa mbano na kolandáká lisoló ya Biblia?

¹⁰ Bamoko na bato ya siansi ya mikolo na biso bazali mpenza kondimela Biblia na makambo matali geoloji mpe geografi, balandi litambwisi na yango mpe bazwi litomba monene. Esili koleka mwa bambula, Dr. Ben Tor, moyekoli ya makambo matali geoloji, atalaki mokili yango na kolandáká mokapo oyo: “Mpo ete [Yehova] Nzambe na yo akokɔtisa yo na mokili malamu, . . . mokili [oyo] mabanga na yango mazali ebendé.” (Det. 8:7, 9) Na ntango atambolaki mwa ntáká uta na Bele-seba, amonaki bitando ya mabanga oyo bitondi na makɛ́lɛ ya lángi motane-moindo. Ekanisamaki ete ezalaki na milió 15 ya batɔ́ni ya makɛ́lɛ ya ebendé ya motuya moke. Na nsima, ba ingénieurs bamonaki etando ya kilomɛtɛlɛ 1,5 ya makɛ́lɛ kitoko, oyo ebimá likoló na mabelé; yango ezalaki na bibendé malamu kobanda na 60 kino 65 %. Dr. Joseph Weitz, Moyisalaele moto na mayele na makambo matali bozongisi zámba, alobaki ete: “Nzeté ya liboso oyo Abalayama alónaki na mabelé ya Beleseba ezalaki tamalise.” “Na kolandáká litambwisi na ye, mbula minei na nsima, tolónaki milió mibale ya tamalise na etúká moko wana. Abalayama azalaki mpenza na elónga. Tamalise ezali moko na banzeté moke oyo tosili komona ete ezali kobika malamu na súdi, epai kuna mbula enɔkaka mingi te kati na mobu.”e Búku Tree and Shrub in Our Biblical Heritage, ya Nogah Hareuveni, ebakisi ete: “Emonani ete Tata ya libota, Abalayama, atalelaki banzeté ya kolóna ntango akómaki na Beleseba. . . . Aponaki nzeté oyo elili na yango ekopesaka malili koleka banzeté mosusu. Mpe lisusu, [tamalise] ekoki kobika na molungé mpe na bileko milai ya elanga, kotindáká misisa na yango mosika mpo na kozwa mai oyo mazali na nsé na mabelé. Tokoki kokamwa te ete [tamalise] ezali kokóla kino lelo zingazinga ya Beleseba.”f—Gen. 21:33.

11. Lolenge nini Molakisi Wilson atatoli na ntina na bosikisiki ya Biblia?

¹¹ Na ntina na makambo matali kronoloji mpe geografi ya Biblia, Molakisi R. D. Wilson akomi boye kati na búku A Scientific Investigation of the Old Testament, nkasa 213-214: “Maloba oyo mazali komonisa kronoloji mpe geografi mazali na bosikisiki monene mpe mabongi kotyelama motema koleka oyo mayebisami na mokanda mosusu nyonso ya kala; mpe masoló ya bomoi ya bato mpe ya makambo mosusu ya istware mazali na boyokani makasi na bilembeteli oyo bimonisami na mikanda oyo mizali mikanda ya Biblia te.”

12. Lolenge nini makambo ya solosolo mayokani mpenza na lisoló ya Biblia na ntina na eutelo ya moto?

¹² (3) Mposo mpe nkótá ya bato. Kati na búku After Its Kind (Engebene lolenge na yango), Byron C. Nelson alobi ete: “Ezalaki moto nde azalisamaki, kasi Moindo te, Shinwa te, mpe Mondɛlɛ te. Bato mibale oyo Biblia ebéngi bango Adama na Eva bazalisamaki; mpe uta na bango, na nzela ya bokitani mpe bokeseni, mitindo ndenge na ndenge ya bato oyo bafandi awa na mabelé mibimaki. Bato ya mposo ya ndenge nyonso, ata bazali na lángi nini to na molai to mokuse nini, bauti bobele esika moko. Bango banso bazali na makanisi motindo moko, bazali na mayoki motindo moko, liyemi ya nzoto na bango ezali motindo moko, bakoki kobalana kozanga mpasi, mpe bazali na makoki ya kobota bato mosusu oyo bakokani na bango. Bato ya mposo ya ndenge nyonso bauti na bankɔ́kɔ mibale [moko mobali, mosusu mwasi] oyo basalamaki na lobɔkɔ ya Mozalisi.”g Yango ezali elembeteli oyo endimisi Genese 1:27, 28; 2:7, 20-23; 3:20; Misala 17:26; mpe Baloma 5:12.

13. Moto moko ya arkeoloji alobaki nini na ntina na esika ya moboko epai kuna nkótá ya kala ipalanganaki?

¹³ Mpo na lisoló ya Biblia oyo limonisi esika ya moboko uta na yango nkótá ya kala ibandaki kopalangana, moto ya arkeoloji Sir Henry Rawlinson alobaki ete “soki tosengelaki kotambwisama bobele na matakanelo ya banzela ya nkótá, mpe soki tosengelaki kotalela ata mokapo moko te ya lisoló ya Makomami, mbɛlɛ tolingaki sé kotɛlɛma na bisobe ya Sinala, ete ezali esika ya moboko epai banzela ya [nkótá] ndenge na ndenge eutaki.”h—Gen. 11:1-9.

14. (a) Likambo nini, oyo soki lizwami yango moko, likoki komonisa ete Biblia epemami na Nzambe? (b) Likanisi nini lilongobani oyo limonisami bobele kati na Biblia, mpe lolenge nini yango ezali kosimba likambo mokomoko ya bomoi ya mokolo na mokolo?

¹⁴ (4) Mateya mabongi. Mitindá ya sembo mpe ya bizaleli malamu oyo mizali kati na Biblia milingaki komonisa polele ete Biblia euti na makanisi ya Nzambe, ata soki bilembeteli mosusu bizalaki te mpo na komonisa likambo yango. Lisusu, mateya na yango ya malamu mazali komonana na likambo mokomoko ya bomoi ya mokolo na mokolo. Ezali na búku mosusu te oyo ezali kopesa biso likanisi lilongobani likoló na eutelo ya biloko nyonso, ezala eutelo ya bato mpe mokano oyo Mozalisi azali na yango mpo na mabelé mpe moto. (Gen., mok. 1; Yis. 45:18) Biblia ezali koyebisa biso ntina oyo bato bakufaka mpe emonisi biso ntina oyo mabe mazali. (Gen., mok. 3; Lom. 5:12; Yobo, mik. 1, 2; Ex. 9:16) Yango ezali kotombola mitindá ya boyengebene na esika eleki likoló. (Ex. 23:1, 2, 6, 7; Det. 19:15-21) Ezali kopesa toli malamu likoló na makambo ya mombongo (Lev. 19:35, 36; Mas. 20:10; 22:22, 23; Mat. 7:12); etamboli ya bizaleli malamu (Lev. 20:10-16; Gal. 5:19-23; Ebe. 13:4); boyokani malamu elongo na basusu (Lev. 19:18; Mas. 12:15; 15:1; 27:1, 2, 5, 6; 29:11; Mat. 7:12; 1 Tim. 5:1, 2); libala (Gen. 2:22-24; Mat. 19:4, 5, 9; 1 Kol. 7:2, 9, 10, 39); boyokani kati na libota mpe mokumba ya mobali, mokumba ya mwasi mpe mokumba ya bana (Det. 6:4-9; Mas. 13:24; Ef. 5:21-33; 6:1-4; Kols. 3:18-21; 1 Pet. 3:1-6); ezaleli malamu liboso na bakonzi (Lom. 13:1-10; Tito 3:1; 1 Tim. 2:1, 2; 1 Pet. 2:13, 14); kolongobana na mosala kati na nkolo mpe moombo, kati na nkolo-mosala mpe mosáli na ye (Ef. 4:28; Kols. 3:22-24; 4:1; 1 Pet. 2:18-21); baninga ya malamu (Mas. 1:10-16; 5:3-11; 1 Kol. 15:33; 2 Tim. 2:22; Ebe. 10:24, 25); kosilisa matátá (Mat. 18:15-17; Ef. 4:26); mpe makambo mingi mosusu oyo matali bomoi na biso ya mokolo na mokolo.

15. Toli nini ya Biblia esili komonisama ete ezali mpenza toli malamu na likambo litali kolɔngɔ́nɔ́ ya makanisi mpe kolɔngɔ́nɔ́ ya nzoto?

¹⁵ Biblia ezali mpe kopesa toli malamu na ntina na kolɔngɔ́nɔ́ ya nzoto mpe ya makanisi. (Mas. 15:17; 17:22) Na bambula oyo iuti koleka, bolukiluki na makambo ya monganga emonisaki ete kolɔngɔ́nɔ́ ya nzoto ya moto epusamaka mpenza na ezaleli ya makanisi na ye. Na ndakisa, boyekoli ndenge na ndenge emonisaki ete bato oyo bazali na momeseno na koyoka nkanda bamatisaki botamboli ya makila na bango koleka ndelo. Ndambo ya boyekoli yango emonisaki ete nkanda ebimisaka makɔnɔ ya motema, mpasi ya motó, kobima makila na zolo, epesaka kizunguzungu, to kokauka ya mongongo. Nzokande, Biblia esilá kolimbola uta kala ete: “Motema na kimya ekoyeisela mosuni bomoi.”​—Mas. 14:30; kokanisá na Matai 5:9.

16. Wapi mwa ndambo ya makambo ya solo oyo Biblia elobelaki yango liboso ete siansi ekoka koyeba yango?

¹⁶ (5) Bosikisiki na makambo ya siansi. Atako Biblia ezali mokanda ya siansi te, nzokande na bisika oyo yango ezali kolobela makambo ya siansi, Biblia emonani ete ezali na bosikisiki mpe na boyokani na makambo ya solo mpe na boyebi oyo ezwami na nzela ya siansi. Lisoló na yango na ntina na molɔngɔ́ ya bozalisi, sangisá bomoi ya banyama (Gen., mok. 1); likambo oyo ete mabelé mazali libungutulu (Yis. 40:22, NW); mpe likambo oyo ete mabelé matɛlɛmi likoló na ‘eloko te,’ nyonso wana eyebisamaki liboso ete siansi ekoka koyeba bosolo na yango. (Yobo 26:7) Fizioloji ya mikolo na biso emonisaki bosolo ya maloba oyo ya Makomami ete “misuni nyonso ezali na motindo moko te”; lolenge ya baselile ya mosuni ya motindo moko ekeseni na oyo ya mosuni ya motindo mosusu; moto azali na “mosuni” oyo ekokani na oyo ya mitindo mosusu te. (1 Kol. 15:39)i Na oyo etali zooloji, Levitike 11:6 etye simbiliki oyo babéngi lièvre na molɔngɔ́ ya banyama oyo bazongisaka na monɔkɔ bilei oyo basilaki kokitisa na libumu mpo na konyamuta yango lisusu. Na ntango ya kala, likambo yango lizalaki kotyolama, kasi sikawa siansi esili kondima ete simbiliki azongisaka lisusu bilei na ye na monɔkɔ mpo na konyamuta yango.j

17. Lolenge nini Biblia emonani ete eyokani mpenza na makambo ya monganga?

¹⁷ Na mikolo na biso, likambo oyo ete ‘bomoi ya mosuni ezali kati na makila na yango’ esili kondimama lokola solo ya moboko na makambo ya mayele matali monganga. (Lev. 17:11-14) Mibeko ya Mose mimonisaki banyama, bandɛkɛ mpe mbisi oyo izalaki “pɛto” mpo na kolyama na moto, mpe mibeko yango mipekisaki bilei oyo bikokaki kopesa moto maladi. (Lev., mok. 11) Mibeko yango misɛngaki ete na molako, salité ya moto esengelaki komonana te kasi kokundama, kopesáká bongo libateli malamu mpo na makɔnɔ oyo banzinzi bapalanganisaka yango, na ndakisa pulupulu ya makila mpe fiɛ́vɛlɛ tifoide. (Det. 23:9-14) Ata lelo oyo, na mikili mosusu, mikakatano minene ya kolɔngɔ́nɔ́ mizali kouta na kotikama ya bosɔtɔ ya moto epai na epai. Bato oyo bazali kofanda na mikili yango mbɛlɛ bazali na kolɔngɔ́nɔ́ malamu soki balandaki toli wana ya Biblia na makambo matali bopɛto.

18. Ndakisa nini mosusu epesami na ntina na bosikisiki ya Biblia likoló na makambo ya siansi?

¹⁸ Biblia epesi nzela na komela mwa vinyo moke mpo na “libumu na yo” mpe mpo na “maladi.” (1 Tim. 5:23) Dr. Salvatore P. Lucia, molakisi ya makambo matali lolenge ya kosilisa makɔnɔ na Eteyelo monene ya Californie mpo na Minganga, akomi ete: “Vinyo ezali masanga ya kala mpenza oyo mazalaki komelama na ntango ya bolei mpe ezali nkisi ya ntina mingi oyo ezalaki kosalelama ntango nyonso na boumeli ya istware mobimba ya moto.”k

19. Lolenge nini bosikisiki ya makomi ya Luka ekoki komonisama?

¹⁹ (6) Bonkɔ́kɔ mpe mimeseno. Kati na búku Modern Discovery and the Bible, A. Rendle Short akomaki na ntina na mokanda ya Misala ete: “Baloma bazalaki na momeseno ya koyangela bitúká ya bokonzi monene na bango na kosaleláká, na meko oyo kimya epesaki yango nzela, ebongiseli ya eyangeli ya etúká, mpe na yango bakonzi ya bitúká ndenge na ndenge bazalaki kolata nkombo ikeseni. Moto moko te akokaki kopesa nkombo ya solosolo ya bato minene wana nyonso, longola bobele soki moto yango azalaki mosáli-mibembo oyo atondi na bokɛngi mpenza to moyekoli oyo azali kotalela makomi na likebi mozindo. Yango ezali moko ya mikakatano makasi oyo Luka akutanaki na yango na ntina na bosikisiki ya istware oyo ye asalaki milende mpo na kolobela yango. Kati na makambo mingi, ezali bobele bilembeteli bizwami na mosolo ya ebendé, to na likomi moko, nde bipesi biso mayebisi ya ntina mpo na kotala soki makambo alobaki mazalaki solo; kútu bakomi minene ya makambo na kala kati na Loma bamekaka ata kotya mosapi te kati na makambo mikemike wana ya mpasi. Na bongo, Luka abéngi Elode mpe Lysanias na nkombo Tétrarques; Josèphe mpe abéngi bango na nkombo yango. Elode Akalipa, oyo abomaki Yakobo na mopanga mpe oyo atyaki Petelo na bolɔ́kɔ, abéngami roi; Josèphe ayebisi biso lolenge Akalipa akómaki moninga ya Kaisala Gayo (Caligula) kati na Loma mpe bapesaki ye mbano ya nkombo ya lokumu ya bokonzi, ntango Caligula akómaki amperɛrɛ. Guvernere ya Kupulu, Selegi Paulo, abéngami moyangeli ya etúká (proconsul). Mwa ntango moke liboso, Kupulu ezalaki etúká ya ampire, mpe eyangelamaki na propréteur to légat, kasi na eleko ya Paulo, lokola yango emonisami na misolo ya ebendé ya Kupulu, ezala na Greke to na Latin, nkombo mpenza ya lokumu ezali proconsul. Likomi moko ya Greke oyo lizwamaki na Soli, na bokúla ya nɔ́rdi ya Kupulu, ezalaki na dati ya ‘boyangeli ya proconsul Paulo’ . . . Na Tesaloniki, bato minene ya engumba bazwaki nkombo politarque [bayangeli ya engumba, Misala 17:6, NW, maloba na nsé ya lokasa] oyo ezalaki kolobelama mingi te; nkombo yango [politarque] eyebanaki te na bakomi ya kala ya makambo ya Baloma. Soki yango emonanaki te likoló na likomi, mpe soki Luka asalelaki yango te, mbɛlɛ toyebi nkombo wana mpe te. . . . Na boyangeli ya Augusite, Akaya ezalaki etúká ya sénat; na boyangeli ya Tibeli, yango ekómaki mbala moko na nsé na boyangeli ya amperɛrɛ, kasi na boyangeli ya Klaudio, lokola Tacite ayebisi biso yango, ezongisamaki na mabɔkɔ ya sénat, mpe na yango nkombo ya solosolo ya Galio [Mis. 18:12] ezalaki bongo proconsul. . . . Luka azali na bosikisiki mpe na bosolo na makambo na ye ya geografi mpe ya mibembo oyo asalaki.”l

20. Lolenge nini mikanda ya Paulo mizali komonisa na bosikisiki mpenza eleko oyo kati na yango azalaki na bomoi mpe oyo akomaki mikanda yango?

²⁰ Mikanda ya Paulo mizali mpenza komonisa na bosikisiki makambo ya eleko na ye mpe mizali kondimisa ete amonaki mpenza makambo oyo azalaki kokoma. Na ndakisa, Filipi ezalaki libonga ya mampinga ya basodá; bato ya mboka yango bazalaki komikumisa mpo ete bazalaki banamboka Loma. Nzokande, Paulo amonisaki baklisto oyo bazalaki kuna ete mboka na bango ezalaki nde na makoló. (Mis. 16:12, 21, 37; Filp. 3:20) Efese ezalaki mboka oyo eyebanaki mingi mpo na misala na yango ya bondɔki mpe ya bikelákela. Paulo ayebisaki baklisto oyo bazalaki kuna lolenge oyo bakokaki komilatisa molato ya etumba na ntina ete báyeba kotɛmɛla bopusi ya bademó; bobele na ntango yango, alobelaki na bosikisiki mpenza molato ya etumba oyo sodá Moloma azalaki kolata. (Mis. 19:19; Ef. 6:13-17) Na kosaleláká lisese, Paulo alobeli momeseno oyo Baloma baye balóngi etumba bazalaki na yango ya kosala botamboli ya bolóngi oyo kati na yango bakangami batyamaki na molɔngɔ́, bamoko na bango bolumbu. (2 Kol. 2:14; Kols. 2:15) Na 1 Bakolinti 1:22, bokeseni kati na makanisi ya Bagreke mpe ya Bayuda emonisami. Kati na makambo motindo wana, bakomi baklisto bazali komonisa bosikisiki motindo moko na Mose, mokomi ya Pantatɛ́kɛ, oyo elobelamaki na George Rawlinson ete: “Bosikisiki ya etoloji ya Pantatɛ́kɛ na boyokani na bizaleli mpe mimeseno ya Mokili ya Orient mobimba, etyelami ntembe soko moke te.”a

21. (a) Pesá bandakisa oyo emonisi bosembo ya bakomi ya Biblia. (b) Lolenge nini yango ezali kotinda na kondima Biblia ete ezali mpenza solo?

²¹ (7) Bosembo ya bakomi ya Biblia. Kati na Biblia mobimba, ezaleli oyo bakomi bazalaki na yango ya kokoma makambo na bosembo kozanga kobomba ezali elembeteli monene oyo emonisi ete Biblia ebongi kotyelama motema. Na ndakisa, Mose ayebisaki polele mpenza lisumu oyo ye moko asalaki mpe ekateli oyo Nzambe azwaki ete ye mpe ndeko na ye, Alona, basengelaki te kokɔta na Mokili ya Ndaka. (Mit. 20:7-13; Det. 3:23-27) Masumu oyo Davidi asalaki na mabaku mibale, bakisá mpe lipɛngwi ya mwana na ye Salomo emonisami polele. (2 Sam., mik. 11, 12, 24; 1 Mik. 11:1-13) Yona akomaki na ntina na kozanga botosi na ye mpe makambo oyo yango ebimisaki. Kati na makomi wana oyo Bayuda balingaki mingi mpe oyo bandimaki ete ezalaki maloba ya Nzambe mpe ezalaki istware na bango ya solosolo, libota mobimba ya Yisalaele likweisamaki na bakomi pene na nyonso na Makomami ya Liebele mpo na kozanga botosi na bango epai na Nzambe, atako bakomi wana nyonso bazalaki Bayuda. Bakomi baklisto bazalaki mpe komonisa makambo na bosembo nyonso. Baevanzile nyonso minei ezali komonisa polele mpenza lolenge Petelo awanganaki Klisto. Mpe Paulo abendaki likebi likoló na libungá monene ya Petelo na likambo litali kondima, ntango akɔtisaki bokabwani kati na Bayuda mpe baoyo bazalaki Bayuda te kati na lisangá ya boklisto, na mboka Antiokia. Na komonáká ete bakomi babombaki mabe ya moto moko te, ezala ata oyo ya bango moko, mpo na kobimisa makomi ya solo mpe ya sembo, likambo yango lizali kotinda na kondima Biblia ete ezali sembo.​—Mat. 26:69-75; Mko. 14:66-72; Luka 22:54-62; Yoa. 18:15-27; Gal. 2:11-14; Yoa. 17:17.

22. Nini endimisi lisusu ete Biblia ezali mpenza Liloba ya Nzambe, mpe yango ekomamaki na mokano nini?

²² (8) Boyokani kati na bakomi. Biblia ekomamaki na boumeli ya mbula koleka 1 600, na bakomi soko 40, oyo kati na bango bongolabongola ezali te. Yango ekabolami mingi atako ekutanaki na botɛmɛli makasi mpe atako milende makasi misalemaki mpo na kolimwisa yango. Makambo wana mazali kopesa nzela na kondimisa ete Biblia ezali solo Liloba ya Nzambe Mozwi-na-Nguya-Nyonso, mpe ete ezali mpenza “na litomba mpo na koteya, mpo na kopamela, mpo na kosembola makambo, mpo na kopesa disipilini kati na boyengebene.”​—2 Tim. 3:16, NW.b

23. Motó na likambo nini, oyo ezali komonana na Biblia mobimba, endimisi ete Biblia epemamaki na Nzambe? Pesá ndakisa.

²³ Likambo oyo ete Biblia epemami emonisami na boyokani makasi oyo ezali kati na mikanda na yango nyonso likoló na motó na likambo oyo ete: kosantisama ya nkombo ya Yehova na nzela ya Bokonzi oyo etambwisami na Klisto. Ndambo ya makambo minene na yango ezali bongo:

Gen. 3:15 Elaka ya Mombóto oyo akoboma Nyoka

Gen. 22:15-18 Mabota nyonso makopambwama na nzela ya mombóto ya Abalayama

Ex. 3:15; 6:3 Nzambe alobeli makasi nkombo na ye Yehova oyo esengeli kokanisama ntango nyonso

Ex. 9:16; Lom. 9:17 Nzambe amonisi mokano ya komona nkombo na ye esakolami

Ex. 18:11; Yehova aleki banzambe Yis. 36:18-20; 37:20, 36-38; nyonso Yil. 10:10, 11 mosusu

Ex. 20:3-7 Nzambe atalelaka nkombo na ye na motuya, asɛngi bokangami makasi epai na ye

Yobo, mik. 1, 2 Lotómo ya Yehova ya kozala mokonzi mpe etɛlɛmɛlo ya moto mpe bosembo na ye liboso na yango

Yobo 32:2; 35:2; 36:24; 40:8 Kolóngisama ya Nzambe emonisami polele

Yis. 9:7 Nzambe azali kosimba na molende nyonso Bokonzi ya seko ya Mwana na ye

Dan. 2:44; 4: 17, 34; 7:13, 14 Ntina ya Bokonzi ya Nzambe na nsé na litambwisi ya “mwana na moto”

Ezk. 6:10; 38:23, NW Bato “bakoyeba mpe ete ngai nazali Yehova.” Maloba wana mazali komonana mbala koleka 60 kati na esakweli ya Ezekiele

Mki. 1:11 Nkombo ya Nzambe esengeli koyeisama monene kati na mabota

Mat. 6:9, 10, 33 Kosantisama ya nkombo ya Nzambe na nzela ya Bokonzi ezali likambo lileki ntina

Yoa. 17:6, 26 Yesu asakolaki nkombo ya Nzambe

Mis. 2:21; Lom. 10:13 Esengeli kobelela nkombo ya Yehova mpo na kozwa lobiko

Lom. 3:4 Nzambe asengeli kondimama ete alobaka solo, atako moto nyonso azali mokosi

1 Kol. 15:24-28 Bokonzi ekozongisama na mabɔkɔ ya Nzambe; Nzambe asengeli kozala nyonso mpo na bato banso

Ebe. 13:15 Baklisto basengeli kosakola nkombo ya Yehova polele

Emon. 15:4 Nkombo ya Yehova ekokumisama na mabota nyonso

Emon. 19:6 Nkombo ya Yehova ekokumisama nsima ya kobomama ya Babilone Monene

24. (a) Lolenge nini bosembo ya baklisto ya liboso ezali komonisa bosolo ya “Istware ya Boklisto”? (b) Bilembeteli nini mosusu bimonisi ete bakomi ya Biblia bazalaki kokoma makambo ya solosolo, kasi masapo te?

²⁴ (9) Kolongobana ya batatoli. Mpo na kopesa kilo na litatoli ya baklisto ya liboso—bakomi ya Makomami ya boklisto mpe basusu—George Rawlinson alobi ete: “Bandimi ya liboso bayebaki ete, na ntango moko to mosusu, bakokaki kobyangama mpo na kobomama na ntina na lingomba na bango. . . . Mokomi nyonso ya kala oyo akɔtelaki boklisto, atumolaki nkanda ya bakonzi na ntina na bokɔteli na ye, mpe amikabaki ye moko mpo na kozwa etumbu motindo moko. Ntango kondima esɛngi kokufa to kobika, bato bamipesaka mpambampamba te na mayoki ya bindimelá; bamikɔtisaka mpe te na lolenge ya polele kati na lingomba oyo lizali konyokolama, longola bobele soki bataleli malamumalamu mateya ya moboko ya lingomba yango, mpe bandimisami mpenza ete yango ezali solo. Ezali polele ete bandimi ya liboso bazalaki na myango mingi ya koyeba malamu bosikisiki ya lisoló ya boklisto koleka biso; bazalaki na likoki ya kotalela mpe kotunatuna mituna na batatoli—kosaláká bokokanisi kati na masoló ndenge na ndenge—kolukáká koyeba lolenge oyo banguna ya batatoli wana bazalaki kotalela maloba na bango—kotalela na mozindo mpenza mikanda ya bapakano ya eleko wana—kotaleláká na likebi mpenza bilembeteli oyo bipesamaki. . . . Nyonso wana—mpe tóbosana te ete bilembeteli yango biuti na bisika ndenge na ndenge—esali liboke ya bilembeteli oyo bimonisamaka mingi te na oyo etali makambo mosusu oyo masalemaki na ntango ya kala; mpe yango emonisi bosolo ya Istware ya Boklisto na lolenge oyo ekoki kotyelama ntembe ata moke te. Ezali ata na likambo moko te . . . oyo kati na yango istware wana emonani mwa molili. Ezali bobele lisoló moko, oyo liyebisami kozanga bongolabongola; nzokande masapo mabongwanaka mpe mamonisamaka na mitindo mikeseni; kasi [lisoló ya boklisto] eyokani mpenza na istware ya mokili ya ntango wana, oyo yango ezali kolobela na bosikisiki ya kokamwisa; nzokande masapo mabebisaka mpe makɔtisaka lokuta na istware ya mokili; [lisoló ya boklisto] ezali kolobela ata makambo mikemike ya solo, nzokande masapo mazali kobwaka na nkó makambo motindo wana; lisoló yango litondi na mateya malamu oyo mamonisami polelepolele mpe kozanga mindɔndɔ́, kasi masapo mateyaka na nzela na maloba ya masese ya mindɔndɔ́. . . . Maloba ya pɛtɛɛ oyo mauti na motema, bosembo, bosikisiki mozindo, bolingo ya pɛto mpo na solo, nyonso wana ezali bizaleli minene ya bakomi ya Testamá ya Sika, oyo bazalaki kolobela makambo ya solosolo kasi bibanzabanza te . . . Bakomaki ‘mpo ete biso tóyeba na bosikisiki makambo wana’ oyo mazalaki ‘mpenza kondimama’ na mikolo na bango.”c—Kokanisá na Luka 1:1, 4.

25. Nini ezali komonisa bosolo ya Biblia na lolenge ya polele mpenza?

²⁵ Eteni mosusu ya kobenda likebi mpenza kati na Biblia ezali bongo bisakweli biuti na Nzambe. Ezali na lolenge mosusu te oyo bosolo ya Biblia emonisami polele koleka lolenge oyo yango ezali komonisama na nzela ya kokokisama ya ebele ya bisakweli, oyo nyonso bizali komonisa ezaleli ya Yehova ya komona mosika ntango azali kosakola makambo oyo makobima na mikolo mizali koya. Liloba yango ya esakweli lizali mpenza “mwinda oyo ezali kopela na esika na molili,” mpe kotya likebi likoló na yango ekolendisa kondima ya baoyo bazali na mposa ya kobika kino bisakweli nyonso ya Bokonzi bikokokisama na mokili ya sika ya Nzambe oyo mokotonda na boyengebene mpe mokoumela seko. Bitánda misato oyo bilandi bizali kobakisa bilembeteli mosusu mpo na kondimisa ete Biblia euti mpenza na Nzambe, na komonisáká kokokisama ya bisakweli mingi kati na yango, bakisá mpe boyokani oyo ezali kati na Makomami ya Liebele mpe Makomami ya Greke na mobimba na yango. Wana ntango ezali koleka, Biblia ezali komonisa lisusu pole na yango koleka, mpo na kondimisa ete, ya solo mpenza, ‘epemami na Nzambe mpe ezali na litomba.’—2 Pet. 1:19; 2 Tim. 3:16.

[Maloba na nse ya lokasa]

(10) BISAKWELI MINENE NA NTINA NA YESU MPE KOKOKISAMA NA YANGO

Esakweli Likambo Kokokisama

Gen. 49:10 Abotamaki na Mat. 1:2-16; libota ya Yuda Luka 3:23-33; Ebe. 7:14

Nz. 132:11; Yis. 9:7; Uta na libota ya Mat. 1:1, 6-16; Yis. 11:1, 10 Davidi mwana Mat. 9:27; 15:22; na Yisai Mat. 20:30, 31; Mat. 21:9, 15; 22:42; Mko. 10:47, 48; Luka 1:32; 2:4; Luka 3:23-32; Luka 18:38, 39; Mis. 2:29-31; Mis. 13:22, 23; Lom. 1:3; 15:8, 12

Mika 5:2 Abotamaki na Beteleme Luka 2:4-11; Yoa. 7:42

Yis. 7:14 Abotamaki na moseka Mat. 1:18-23; Luka 1:30-35

Yil. 31:15 Bana mike babomamaki Mat. 2:16-18 nsima na kobotama na ye

Hos. 11:1 Abyangami longwa Mat. 2:15 na Ezipito

Mki. 3:1; 4:5; Nzela ebongisami Mat. 3:1-3; Yis. 40:3 liboso na ye Mat. 11:10-14; Mat. 17:10-13; Mko. 1:2-4; Luka 1:17, 76; Luka 3:3-6; 7:27; Yoa. 1:20-23; 3:25-28; Mis. 13:24; 19:4

Dan. 9:25 Amonanaki lokola Akendaki mpo na kozwa Masiya na nsuka batisimo mpe ya “pɔ́sɔ” 69 apakolamaki na dati oyo esengelaki mpenza, na mobu 29 T.B. (Luka 3:1, 21, 22)

Yis. 61:1, 2 Apesamelaki mosala Luka 4:18-21

Yis. 9:1, 2 Bato ya Nafatali Mat. 4:13-16 mpe ya Zebuluna bamoni pole monene na mosala na ye

Nz. 78:2 Azalaki koloba na masese Mat. 13:11-13, 31-35

Yis. 53:4 Akumbaki makɔnɔ na biso Mat. 8:16, 17

Nz. 69:9 Azalaki na molende Mat. 21:12, 13; mpo na ndako Mko. 11:15-18; ya Yehova Luka 19:45, 46; Yoa. 2:13-17

Yis. 42:1-4 Lokola azali mosaleli Mat. 12:14-21 ya Yehova, aswanaki na bato te

Yis. 53:1 Bandimaki ye te Yoa. 12:37, 38; Lom. 10:11, 16

Zek. 9:9; Akɔtaki na Yelusaleme Mat. 21:1-9; Nz. 118:26 likoló na mwana na Mko. 11:7-11; mpunda; akumisamaki Luka 19:28-38; lokola mokonzi mpe Yoa. 12:12-15 lokola oyo ayei na nkombo ya Yehova

Yis. 28:16; Abwakamaki, Mat. 21:42, 45, 46; Yis. 53:3; kasi akómaki Mis. 3:14; 4:11; Nz. 69:8; libanga ya 1 Pet. 2:7 Nz. 118:22, 23 moboko

Yis. 8:14, 15 Akómaki libaku Luka 20:17, 18; Lom. 9:31-33; 1 Pet. 2:8

Nz. 41:9; 109:8 Ntoma moko Mat. 26:47-50; azangaki bosembo; Yoa. 13:18, 26-30; akabi Yesu Yoa. 17:12; 18:2-5; Mis. 1:16-20

Zek. 11:12 Atekamaki na palata 30 Mat. 26:15; Mat. 27:3-10; Mko. 14:10, 11

Zek. 13:7 Bayekoli bapanzanaki Mat. 26:31, 56; Yoa. 16:32

Nz. 2:1, 2 Bakonzi ya Loma mpe Mat. 27:1, 2; mikóló ya Yisalaele Mko. 15:1, 15; basangani mpo na Luka 23:10-12; kotɛmɛla mopakolami Mis. 4:25-28 ya Yehova

Yis. 53:8 Asambisami mpe Mat. 26:57-68; akweisami Mat. 27:1, 2, 11-26; Yoa. 18:12-14, Yoa. 18:19-24, 28-40; Yoa. 19:1-16

Nz. 27:12 Batatoli ya Mat. 26:59-61; lokuta basalelami Mko. 14:56-59

Yis. 53:7 Afandi nyɛɛ Mat. 27:12-14; liboso na Mko. 14:61; bafundi na ye Mko. 15:4, 5; Luka 23:9; Yoa. 19:9

Nz. 69:4 Ayinamaki Luka 23:13-25; kozanga ntina Yoa. 15:24, 25; 1 Pet. 2:22

Yis. 50:6; Abɛtami, Mat. 26:67; 27:26, 30; Mika 5:1 abwakelami nsoi Yoa. 18:22; 19:3

Nz. 22:16, NW, Akakisami Mat. 27:35; maloba na Mko. 15:24, 25; nsé ya lokasa Luka 23:33; Yoa. 19:18, 23; Yoa. 20:25, 27

Nz. 22:18 Babɛti mbese Mat. 27:35; mpo na Yoa. 19:23, 24 bilamba na ye

Yis. 53:12 Atángami kati Mat. 26:55, 56; na bato ya Mat. 27:38; masumu Luka 22:37

Nz. 22:7, 8 Atyolami wana Mat. 27:39-43; akakisamaki Mko. 15:29-32 likoló na nzeté

Nz. 69:21 Apesameli mai-na-ngai Mat. 27:34, 48; mpe ya bololo Mko. 15:23, 36

Nz. 22:1 Nzambe atiki ye Mat. 27:46; na mabɔkɔ ya Mko. 15:34 banguna

Nz. 34:20; Ata mokuwa Yoa. 19:33, 36 Ex. 12:46 moko na ye ebukani te

Yis. 53:5; Atɔbɔlami Mat. 27:49; Zek. 12:10 Yoa. 19:34, 37; Emon. 1:7

Yis. 53:5, 8, Akufi lokola Mat. 20:28; Yis. 53:11, 12 mbeka mpo na Yoa. 1:29; kolongola Lom. 3:24; masumu mpe Lom. 4:25; kofungola nzela 1 Kol. 15:3; ya kozwa etɛlɛmɛlo Ebe. 9:12-15; ya sembo liboso 1 Pet. 2:24; na Nzambe 1 Yoa. 2:2

Yis. 53:9, NW Akundami Mat. 27:57-60; esika moko Yoa. 19:38-42 na bazwi

Yona 1:17; Asalaki mikolo Mat. 12:39, 40; Yona 2:10 misato kati na Mat. 16:21; nkunda, na Mat. 17:23; nsima asekwaki Mat. 20:19; Mat. 27:64; Mat. 28:1-7; Mis. 10:40; 1 Kol. 15:3-8

Nz. 16:8-11, NW, Asekwisami Mis. 2:25-31; maloba na liboso ya Mis. 13:34-37 nsé ya lokasa kopola

Nz. 2:7 Yehova abéngi Mat. 3:16, 17; ye Mwana na Mko. 1:9-11; Ye na kobotáká Luka 3:21, 22; ye na elimo Mis. 13:33; mpe na Lom. 1:4; kosekwisáká ye Ebe. 1:5; 5:5

Mituna likoló na etánda “Bisakweli minene na ntina na Yesu mpe kokokisama na yango”:

(a) Bisakweli nini oyo bitali kobotama ya Yesu bizali kondimisa ete ye azali mpenza Masiya?

(b) Bisakweli nini bikokisamaki na ebandeli ya mosala ya Yesu?

(c) Motindo nini Yesu akokisaki bisakweli na lolenge oyo asalaki mosala na ye?

(d) Bisakweli nini bikokisamaki na boumeli ya mikolo moke oyo milekaki liboso na kosambisama ya Yesu?

(e) Lolenge nini bisakweli bikokisamaki na ntango ya kosambisama na ye?

(f) Bisakweli nini biyebisaki uta kala kokakisama na ye likoló na nzeté, liwa na ye, mpe lisekwa na ye?

[Etanda na lokasa 344-346]

(11) BANDAKISA YA BISAKWELI MOSUSU YA BIBLIA OYO BIKOKISAMAKI

Esakweli Likambo Kokokisama

Gen. 9:25 Bakanana Yos. 9:23, 27; basengelaki Bas. 1:28; kokóma basaleli 1 Mik. 9:20, 21 ya Yisalaele

Gen. 15:13, 14; Yisalaele esengelaki Ex. 12:35, 36; Ex. 3:21, 22 kobima na Ezipito Nz. 105:37 na biloko mingi ntango Nzambe asengelaki kosambisa libota wana oyo lizalaki konyokola bango

Gen. 17:20; Yisamaele asengelaki Gen. 25:13-16; Gen. 21:13, 18 kobota bakonzi 12 1 Nta. 1:29-31 mpe kokóma libota monene

Gen. 25:23; Bato ya Edome Gen. 36:8; Gen. 27:39, 40 basengelaki Det. 2:4, 5; kofanda na 2 Sam. 8:14; esika etangwi na 2 Mik. 8:20; mabelé malamu, 1 Nta. 18:13; basengelaki kosalela 2 Nta. 21:8-10 bana ya Yisalaele, mpe kotomboka na bantango mosusu

Gen. 48:19, 22 Efelaima asengelaki Mit. 1:33-35; koleka Manase, Det. 33:17; mpe libota mokomoko Yos. 16:4-9; esengelaki kozwa Yos. 17:1-4 libula na yango

Gen. 49:7 Simeona mpe Levi Yos. 19:1-9; basengelaki Yos. 21:41, 42 kopalangana na Yisalaele

Gen. 49:10 Molɔngɔ́ ya bokonzi 2 Sam. 2:4; esengelaki 1 Nta. 5:2; kouta na Yuda Mat. 1:1-16; Luka 3:23-33; Ebe. 7:14

Det. 17:14 Yisalaele 1 Sam. 8:4, 5, 19, 20 esengelaki kosɛnga mokonzi

Det. 28:52, Yisalaele Ekokisamaki Det. 28:53, esengelaki likoló na Samalia Det. 28:64-66, kozwa etumbu na 740 L.T.B. Det. 28:68 mpo na kozanga (2 Mik. 17:5-23), bosembo; bingumba na Yelusaleme bisengelaki na 607 L.T.B. kozingelama mpe (Yil. 52:1-27), mpe komemama na Yelusaleme lisusu na boombo na 70 T.B.

Yos. 6:26 Etumbu ekopesama 1 Mik. 16:34 epai na ye oyo akotonga lisusu Yeliko

1 Sam. 2:31, Libota ya Eli 1 Sam. 4:11, 17, 18; 1 Sam. 2:34; lilakelami mabe 1 Mik. 2:26, 27, 35 1 Sam. 3:12-14

1 Mik. 9:7, 8; 2 Nta. 7:20, Tempelo esengelaki 2 Mik. 25:9; 2 Nta. 7:21 kobebisama soki 2 Nta. 36:19; Yisalaele epɛngwi Yil. 52:13; Bil. 2:6, 7

1 Mik. 13:1-3 Etumbelo ya 2 Mik. 23:16-18 Yelobama esengelaki kobebisama

1 Mik. 14:15 Kokwea ya 2 Mik. 17:6-23; bokonzi ya 2 Mik. 18:11, 12 mabota zomi ya Yisalaele

Yis. 13:17-22; Kobomama ya Dan. 5:22-31; Yis. 45:1, 2; Babilone; istware ya mokili Yil. 50:35-46; bikuke ya Babilone endimisi yango. Yil. 51:37-43 bisengelaki kotikala Siruse polele; Bamede na akamataki Baperse basengelaki Babilone kobɔtɔla yango ntango bikuke na litambwisi bitikalaki ya Siruse poleled

Yis. 23:1, 8, Engumba ya Istware ya mokili Yis. 23:13, Tulo esengelaki emonisi ete eteni Yis. 23:14; kobomama na monene ya engumba Ezek. 26:4, Bakaladi na yango ebebisamaki Ezek. 26:7-12 litambwisi ya mpe eteni na yango Nebukadanesala oyo ezalaki esanga ezwamaki na Nebukadanesala nsima ya kozingela yango mbula 13e

Yis. 44:26-28 Kotongama lisusu 2 Nta. 36:22, 23; ya Yelusaleme Ezl. 1:1-4 mpe ya tempelo na Bayuda oyo bautaki na boombo; Mokumba ya Siruse kati na likambo yango

Yil. 25:11; Yil. 29:10 Kozongisama ya Dan. 9:1, 2; batikali kati na Zek. 7:5; Bayuda esengelaki 2 Nta. 36:21-23 kosalema nsima na mbula 70 ya libebi

Yil. 48:15-24; Moaba esengelaki Lelo oyo, Ezek. 25:8-11; kobebisama libota ya Moaba Sef. 2:8, 9 lizali lisusu tef

Yil. 49:2; Bingumba ya Baamona Lelo oyo, Ezek. 25:1-7; bisengelaki kokóma libota ya Amona Sef. 2:8, 9 mputulu na libebi lizali lisusu teg

Yil. 49:17, 18; Edome esengelaki Libota ya Edome Ezek. 25:12-14; kobebisama nyɛɛ lisilaki nyɛɛ Ezek. 35:7, 15; lokola nde ezalaki nsima ya kobomama Oba. 16, 18 soko moke te ya Yelusaleme na mobu 70 T.B.h

Dan. 2:31-40; Kolobelama ya Istware ya mokili Dan. 7:2-7 bikonzi minei: endimisi kokokisama Babilone, Perse, na yango na Grèce, mpe Loma. kobima mpe Ebele na bisakweli kokwea ya bisakolamaki bikonzi yangoi

Dan. 8:1-8, Nsima na bokonzi Alesandala Monene Dan. 8:20-22; ya Perse, bokonzi abɔtɔlaki Ampire ya Dan. 11:1-19 mosusu ya nguya, Baperse. Nsima ya Grèce, esengelaki liwa na ye bakonzi koyangela. Bokonzi minei ya basodá yango esengelaki balandaki koyangela. kokabwana na biteni Na nsima, boyangeli minei, uta na yango ya ba Séleucos bikonzi mibale mpe boyangeli ya bisengelaki kobima: Ptolémée ekólaki bokonzi ya nɔ́rdi mpe ezalaki ntango mpe bokonzi ya súdi nyonso kobunda moko na mosusuj

Dan. 11:20-24 Mokonzi moko Mobeko ya kotánga asengelaki kopesa motuya ya bato na mobeko ete motuya Palestine mopesamaki ya bato etángama. na boyangeli ya Na mikolo ya mokitani Kaisala Augusite; na ye, “mokonzi na Yesu abomamaki na kondimana” eleko ya boyangeli ya asengelaki kobukana mokitani na ye, Kaisala Tibelik

Sef. 2:13-15; Ninive esengelaki Ekómaki maboke Nah. 3:1-7 kobebisama nyɛɛ ya bosɔtɔl

Zek. 9:3, 4 Engumba-esanga Tulo Yango ekokisamaki na esengelaki kobomama Alesandala na 332 L.T.B.a

Mat. 24:2, Yelusaleme esengelaki Yango ekokisamaki Mat. 24:16-18; kozingelama na na Baloma na Luka 19:41-44 lopango makasi mobu 70 T.B.b mpe kobebisama

Mat. 24:7-14; Ntango ya mpasi Eleko ya yikiyiki Mko. 13:8; monene esakolamaki ete monene na mabelé Luka 21:10, 11; ekobima liboso ya uta etumba ya 2 Tim. 3:1-5 nsuka ya ebongiseli liboso ya mokili mobimba ya biloko mobimba na 1914. ya ntango oyo; Kosakolama ya yango esengelaki Bokonzi ezali lelo komonana na bitumba, kosalema na bozangi bilei, koningana mikili koleka 200 ya mabelé, makɔnɔ mabe, kotyola mibeko, kosakolama ya nsango malamu ya Bokonzi na mabota nyonso

[Maloba na nse ya lokasa]

(a) Makambo nini masakolamaki oyo mabimaki nsima wana Yisalaele ekɔtaki na mokili ya Kanana?

(b) Bisakweli nini ya lisambisi likoló na Yisalaele mpe Yuda bikokisamaki, mpe ntango nini?

(c) Nini esakolamaki na ntina na kozongisama? Yango ekokisamaki?

(d) Mabota nini matángami, oyo nsango ya sikisiki ya lisambisi ya kobebisama eyebisamelaki bango, mpe lolenge nini masambisi yango ya esakweli makokisamaki?

(e) Wapi mwa ndambo ya makambo minene ya istware oyo masakolamaki na Danyele? na Yesu?

(12) NDAMBO YA MIKAPO YA MAKOMAMI YA LIEBELE OYO MITÁNGAMI MPE MISALELAMI NA BAKOMI YA MAKOMAMI YA GREKE

(LIYEBISI: Liste oyo ezongeli te mikapo oyo misili kotángama na etánda “Bisakweli minene na ntina na Yesu,” oyo ezwami na nkasa ileki.)

Mokapo Maloba Kosalelama

Gen. 1:3 Nzambe apesi etindá 2 Kol. 4:6 ete pole engɛnga

Gen. 1:26, 27 Moto asalamaki na Yak. 3:9; elilingi ya Nzambe, Mko. 10:6 asalaki bango mobali mpe mwasi

Gen. 2:2 Nzambe apemi longwa Ebe. 4:4 na mosala ya bozalisi mabelé

Gen. 2:7 Adama asalamaki 1 Kol. 15:45 molimo na bomoi

Gen. 2:24 Moto asengeli kotika Mat. 19:5; baboti na ye mpe Mko. 10:7, 8; kokangama na mwasi 1 Kol. 6:16; na ye; bango mibale Ef. 5:31 bakómi mosuni moko

Gen. 12:3; Mabota nyonso Gal. 3:8 Gen. 18:18 masengeli kopambwama na nzela ya Abalayama

Gen. 15:5 Mombóto ya Abalayama Lom. 4:18 mosengeli kokóma mingi

Gen. 15:6 Kondima ya Abalayama Lom. 4:3; esalaki ete atángama Gal. 3:6; moyengebene Yak. 2:23

Gen. 17:5 Abalayama tata ya Lom. 4:16, 17 bato nyonso ya kondima oyo bauti na ‘mabota ndenge na ndenge’

Gen. 18:10, 14 Sala azwi elaka ete Lom. 9:9 akobota mwana

Gen. 18:12 Sala abéngi 1 Pet. 3:6 Abalayama “nkolo”

Gen. 21:10 Matáta ya elilingi oyo Gal. 4:30 mabimaki kati na Sala, Agala, Yisaka, mpe Yisamaele

Gen. 21:12 Mombóto ya Abalayama Lom. 9:7; mosengelaki kobima Ebe. 11:18 na nzela ya Yisaka

Gen. 22:16, 17 Nzambe alapi ndai na Ebe. 6:13, 14 nkombo na ye moko ete akopambola Abalayama

Gen. 25:23 Ngɔlu ya Nzambe Lom. 9:12 epai na Yakobo, kasi epai na Esau te, esakolami

Ex. 3:6 Nzambe azali Nzambe Mat. 22:32; ya bakufi te, kasi ya Mko. 12:26; bato na bomoi Luka 20:37

Ex. 9:16 Ntina oyo Nzambe Lom. 9:17 aumisaki Falo

Ex. 13:2, 12 Bana ya liboso Luka 2:23 bapesami lokola likabo mpo na Yehova

Ex. 16:18 Nzambe asali ete 2 Kol. 8:15 bokokani ezala kati na bolɔkɔti mana

Ex. 19:5, 6 Yisalaele ebongisami 1 Pet. 2:9 mpo na kokóma bokonzi ya banganga

Ex. 19:12, 13 Nsɔ́mɔ oyo Yehova Ebe. 12:18-20 amonisaki na Ngomba Sinai

Ex. 20:12-17 Mobeko ya mitano, Mat. 5:21, 27; ya motoba, ya nsambo, Mat. 15:4; ya mwambe, ya libwa, Mat. 19:18, 19; mpe ya zomi Mko. 10:19; Luka 18:20; Lom. 13:9; Ef. 6:2, 3; Yak. 2:11

Ex. 21:17 Etumbu epai na baoyo Mat. 15:4; bakobuka mobeko Mko. 7:10 ya mitano

Ex. 21:24 Liso mpo na liso Mat. 5:38 mpe lino mpo na lino

Ex. 22:28 “Okofinga mokonzi na Mis. 23:5 bato na yo mpe te”

Ex. 24:8 Kosalama ya kondimana Ebe. 9:20; ya mibeko—“makila Mat. 26:28; na kondimana” Mko. 14:24

Ex. 25:40 Mose apesameli malako Ebe. 8:5 likoló na lolenge ya hema mpe na biloko oyo bisengelaki kosalelama

Ex. 32:6 Bayisalaele batɛlɛmi mpo 1 Kol. 10:7 na komisepelisa mpe kosakana

Ex. 33:19 Nzambe amonisaka mawa Lom. 9:15 epai na moto nyonso oyo ye asepeli kosalela ye bongo

Lev. 11:44 “Bózala bulɛɛ mpo ete 1 Pet. 1:16 ngai nazali bulɛɛ”

Lev. 12:8 Likabo oyo mobólá Luka 2:24 asengeli kopesa nsima na kobota mwana mobali

Lev. 18:5 Ye oyo azali kobatela Gal. 3:12 mibeko akobika na yango

Lev. 19:18 Lingá mozalani na yo Mat. 19:19; lokola yo moko Mat. 22:39; Mko. 12:31; Lom. 13:9; Gal. 5:14; Yak. 2:8

Lev. 26:12 Yehova amimonisaki 2 Kol. 6:16 Nzambe ya Yisalaele

Mit. 16:5 Yehova ayebi baoyo 2 Tim. 2:19 bazali bato na ye

Det. 6:4, 5 Lingá Yehova na motema Mat. 22:37; na yo mobimba mpe Mko. 12:29, 30; na molimo na yo Luka 10:27 mobimba

Det. 6:13, NW “Ezali Yehova Nzambe Mat. 4:10; na yo nde osengeli Luka 4:8 kosambela”

Det. 6:16 “Bokomeka [Yehova] Mat. 4:7; Nzambe na bino te” Luka 4:12

Det. 8:3 Moto akobika bobele Mat. 4:4; na limpa te Luka 4:4

Det. 18:15-19 Nzambe asengelaki Mis. 3:22, 23 kobimisa mosakoli lokola Mose

Det. 19:15 Likambo mokomoko Yoa. 8:17; lisengeli kondimisama 2 Kol. 13:1 na batatoli mibale to misato

Det. 23:21, NW “Osengeli kofuta ndai Mat. 5:33 na yo epai na Yehova”

Det. 24:1 Bibongiseli ya koboma Mat. 5:31 libala kati na Mibeko ya Mose

Det. 25:4 “Okokanga monɔkɔ na 1 Kol. 9:9; ngɔmbɛ te, wana 1 Tim. 5:18 ezali yango kopapola masango”

Det. 27:26 Bayisalaele oyo batosaki Gal. 3:10 mibeko te balakelamaki mabe

Det. 29:4 Bobele Bayuda moke Lom. 11:8 nde bandimaki nsango malamu

Det. 30:11-14 Ntina ya kozala na Lom. 10:6-8 “Liloba na kondima” kati na motema mpe kosakola yango

Det. 31:6, 8 Nzambe akotika libota Ebe. 13:5 na ye soko moke te

Det. 32:17, 21 Nzambe atumolaki zúwa Lom. 10:19; ya Bayuda na 1 Kol. 10:20-22 kobyangáká bapakano. Yisalaele etumolaki zúwa ya Yehova na nzela ya losambo ya bikeko

Det. 32:35, 36 Bobekoli ezali likambo Ebe. 10:30 ya Yehova

Det. 32:43, NW “Bósepela, bino mabota, Lom. 15:10 elongo na bato na ye”

1 Sam. 13:14; Davidi, azalaki moto Mis. 13:22 1 Sam. 16:1 oyo asepelisaki motema ya Yehova

1 Sam. 21:6 Davidi mpe bato na Mat. 12:3, 4; ye balei mampa ya Mko. 2:25, 26; kolakisama Luka 6:3, 4

1 Mik. 19:14, 18 Bobele mwa batikali Lom. 11:3, 4 moke ya Bayuda nde batikalaki sembo epai na Nzambe

2 Nta. 20:7 Abalayama abéngamaki Yak. 2:23 “moninga” ya Nzambe (“oyo ye alingaki”)

Yobo 41:11, NW “Nani apesi [Nzambe] Lom. 11:35 eloko liboso?”

Nz. 5:9 “Nkingo na bango Lom. 3:13 lokola nkunda izipwi”

Nz. 8:2 Nzambe azali kobimisa Mat. 21:16 masanzoli “na minɔkɔ na bana mike”

Nz. 8:4-6 “Moto azali nani ete Ebe. 2:6, 7; okanisa ye?” 1 Kol. 15:27 Nzambe atyaki biloko nyonso na nsé na makolo ya Klisto

Nz. 10:7 “Monɔkɔ na ye etondi Lom. 3:14 na kofinga [“maloba na kolakela mabe,” NW]”

Nz. 14:1-3, NW “Moyengebene Lom. 3:10-12 azali te”

Nz. 18:49 Bato ya mabota ya Lom. 15:9 bapakano bakokumisa Nzambe

Nz. 19:4, NW, Libaku lizangi te Lom. 10:18 maloba na nsé mpo na koyoka solo ya lokasa na ntina na kozala ya Nzambe lokola yango emonisami epai na bato nyonso na nzela ya bozalisi

Nz. 22:22 “Nakolakisa nkombo Ebe. 2:12 na yo epai na bandeko na ngai”

Nz. 24:1 Mabelé ezali ya Yehova 1 Kol. 10:26

Nz. 32:1, 2 “Esengo na ye oyo Lom. 4:7, 8 [Yehova] atángeli ye mabe [“lisumu na ye,” NW] te”

Nz. 34:12-16 “Miso na [Yehova] 1 Pet. 3:10-12 ikotalaka bato na boyengebene”

Nz. 36:1 “[Bobángi, NW] Nzambe ezali liboso Lom. 3:18 na miso na bango te”

Nz. 40:6-8 Nzambe azalaki lisusu Ebe. 10:6-10 te kosepela na mbeka oyo ezalaki kopesama na nsé na mibeko; mbeka bobele moko ya nzoto ya Yesu, na boyokani na mokano ya Nzambe, ezali kopesa kosantisama

Nz. 44:22 “Totángami lokola mpate Lom. 8:36 na kobomama”

Nz. 45:6, 7 “Nzambe azali kiti ya Ebe. 1:8, 9, NW bokonzi [ya Klisto] libela na libela”

Nz. 51:4 Nzambe amonani sembo Lom. 3:4 kati na maloba na ye mpe kati na kosambisa na ye

Nz. 68:18 Ntango Klisto abutaki Ef. 4:8 na likoló, apesaki makabo na mitindo na mibali

Nz. 69:22, 23 Mesa ya kimya ya Lom. 11:9, 10 Bayisalaele ekómi motambo

Nz. 78:24 Limpa euti na likoló Yoa. 6:31-33

Nz. 82:6 “Bino bozali banzambe” Yoa. 10:34

Nz. 94:11 “[Yehova] ayebi makanisi 1 Kol. 3:20 na bato [na mayele] ete izali eloko mpamba”

Nz. 95:7-11 Bayisalaele oyo bazangaki Ebe. 3:7-11; botosi bakɔtaki te na Ebe. 4:3, 5, 7 epemelo ya Nzambe

Nz. 102:25-27, NW “Yo . . . , Ɛ Ebe. 1:10-12 Nkolo, otongaki miboko ya mabelé”

Nz. 104:4, NW “Ye asalaki Ebe. 1:7 baanzelu na ye na nzoto ya elimo”

Nz. 110:1 Nkolo asengeli Mat. 22:43-45; kofanda na lobɔkɔ Mko. 12:36, 37; ya mobali ya Yehova Luka 20: 42-44; Ebe. 1:13

Nz. 110:4 Klisto azali nganga Ebe. 7:17 libela na motindo na Melikisedeke

Nz. 112:9 “Ye akaboli [mingi, NW] 2 Kol. 9:9 . . . boyengebene na Ye ekoumelaka seko na seko”

Nz. 116:10 “Nandimi, na ntina 2 Kol. 4:13 yango nalobi”

Nz. 117:1 “Bósanzola [Yehova], Lom. 15:11 bino mabota nyonso”

Nz. 118:6, NW “Yehova azali mosungi Ebe. 13:6 na ngai; nakobanga te”

Nz. 140:3 “Basebi ndemo na Lom. 3:13 bango pelamoko yango na nyoka”

Mas. 26:11 “Mbwa akobutwa 2 Pet. 2:22 na bilei bisanzi ye”

Yis. 1:9 Soki mpo na batikali Lom. 9:29 moke te, Yisalaele mobimba elingaki kokóma lokola Sodomo

Yis. 6:9, 10 Bayisalaele batyaki Mat. 13:13-15; likebi na nsango Mko. 4:12; malamu te Luka 8:10; Mis. 28:25-27

Yis. 8:17, “Talá! ngai mpe Ebe. 2:13 Yis. 8:18, NW bana mike, oyo Yehova apesi ngai”

Yis. 10:22, 23 Bobele ndambo moke Lom. 9:27, 28 ya Yisalaele nde ekobika

Yis. 22:13 “Tólya mpe tómela 1 Kol. 15:32 zambi lobi tokokufa”

Yis. 25:8 “Akosilisa kufa libela” 1 Kol. 15:54

Yis. 28:11, 12 Bato bandimaki te 1 Kol. 14:21 atako makambo mayebisamelaki bango “na [nkótá, NW] na bapaya”

Yis. 28:16 Baoyo bazali kotya 1 Pet. 2:6; kondima na bango Lom. 10:11 likoló na Klisto, moboko ya Siona, bakoyokisama mawa te

Yis. 29:13 Bokosi ya bakomeli Mat. 15:7-9; mpe Bafalisai etɔndɔlami Mko. 7:6-8

Yis. 29:14 Nzambe abebisi mayele 1 Kol. 1:19 ya bato na mayele

Yis. 40:6-8 Liloba oyo Yehova 1 Pet. 1:24, 25 abimisi likoumela seko

Yis. 40:13 ‘Nani asili kopesa Lom. 11:34 Yehova toli?’

Yis. 42:6, NW; “Naponi bino Mis. 13:47 Yis. 49:6 lokola pole epai na mabota”

Yis. 45:23 Mabɔngɔ nyonso Lom. 14:11 masengeli kongumbama liboso na Yehova

Yis. 49:8 Ntango ebongi mpo 2 Kol. 6:2 na koyokama, na “mokolo na kobikisama”

Yis. 52:7 Makolo ya bamemi Lom. 10:15 na nsango malamu mazali kitoko

Yis. 52:11, NW “Bóbima kati na 2 Kol. 6:17 bango, mpe bókabwana [na bango]”

Yis. 52:15 Nsango malamu esakolami Lom. 15:21 epai na bapakano

Yis. 54:1 “Yembá nzembo, ɛ Gal. 4:27 yo ekomba, yo oyo obotaki liboso te”

Yis. 54:13 “Bana na yo Yoa. 6:45 nyonso bakolakisama na [Yehova]”

Yis. 56:7 Ndako ya Yehova Mat. 21:13; ekozala ndako ya Mko. 11:17; losambo mpo na Luka 19:46 mabota nyonso

Yis. 59:7, 8 Mabe ya bato Lom. 3:15-17 elobelami

Yis. 65:1, 2 Yehova amimonisaki Lom. 10:20, 21 polele epai na mabota ya bapakano

Yis. 66:1,  “Likoló ezali kiti Mis. 7:49, 50 Yis. 66:2, NW ya bokonzi na ngai, mpe mabelé ezali etyelo na makolo na ngai”

Yil. 5:21 Bazali na miso, Mko. 8:18 kasi bakomonaka te

Yil. 9:24, “Tiká ete ye oyo 1 Kol. 1:31;  NW azali komikumisa, amikumisa kati 2 Kol. 10:17 na Yehova”

Yil. 31:31-34 Nzambe akosala Ebe. 8:8-12; kondimana ya sika Ebe. 10:16, 17

Dan. 9:27; “Eloko na mbindo Mat. 24:15 Dan. 11:31, NW oyo ekoyeisaka libebi”

Hos. 1:10; Bapakano mpe Lom. 9:24-26 Hos. 2:23 bakokóma libota ya Nzambe

Hos. 6:6 “Nalingi boboto, Mat. 9:13; mbeka te” Mat. 12:7

Hos. 13:14 “Ɛ kufa, maladi 1 Kol. 15:54, 55 [“eswɛli,” NW] na yo wapi?”

Yoe. 2:28-32 “Moto na moto Mis. 2:17-21; oyo akobelela nkombo Lom. 10:13 na [Yehova] akobika”

Amo. 9:11, 12 Nzambe akotonga Mis. 15:16-18 lisusu mongombo ya Davidi

Hab. 1:5, “Bótala yango, bino Mis. 13:40, 41  NW batyoli, mpe bókamwa na yango”

Hab. 2:4 “Moyengebene na Ebe. 10:38; ngai akobika Lom. 1:17 mpo na kondima”

Hag. 2:6 Makoló mpe mabelé Ebe. 12:26, 27 makoningana

Mki. 1:2, 3 Yakobo alingami, Lom. 9:13 Esau ayinami

Mituna likoló na etánda “Ndambo ya mikapo ya Makomami ya Liebele oyo mitángami mpe misalelami na bakomi ya Makomami ya Greke”:

(a) Lolenge nini kolobelama ya Genese kati na Makomami ya Greke ezali kolóngisa lisoló na yango ya bozalisi?

(b) Lolenge nini kolobelama ya makambo ya Genese esalelami epai na Abalayama mpe na mombóto ya Abalayama?

(c) Maloba nini ya mokanda ya Exode matángami na ntina na Mibeko Zomi mpe na makambo mosusu ya Mibeko ya Mose?

(d) Epai wapi tozali kokuta maloba ya eutelo mpenza ya mibeko mibale ya minene: kolinga Yehova na motema mobimba mpe na molimo mobimba mpe kolinga mozalani na yo lokola yo moko?

(e) Tángá mwa mitindá ya moboko oyo mizali kati na Pantatɛ́kɛ mpe milobelami kati na Makomami ya Greke. Lolenge nini yango esalelami?

(f) Kati na mokanda ya Nzembo, mikapo nini milobelami na Makomami ya Greke oyo mizali kokumisa Yehova ⁽¹⁾ ete azali Mozalisi mpe Nkolo ya mabelé? ⁽²⁾ ete atyaka likebi likoló na bayengebene mpe abatelaka bango?

(g) Lolenge nini Makomami ya Greke ya boklisto mazali kosalela mikapo ya Yisaya mpe ya basakoli mosusu likoló na ⁽¹⁾ kosakolama ya nsango malamu? ⁽²⁾ koboyama ya nsango malamu na bato mosusu ⁽³⁾ bato ya mabota oyo bakómaki bandimi, mpe babakisamaki likoló na batikali ya Yisalaele? ⁽⁴⁾ matomba ya komonisa kondima kati na nsango malamu?