Nakoli elongo na lisanga ya Jéhovah na Afrique du Sud
Lisoló ya Frans Muller
NTANGO ngai mpe ndeko na ngai ya mobali David tobelemaki na engbunduka oyo tomesenaki kokamata na mpokwa na gare centrale ya engumba Cap, tokamwaki na komona makomi “Bobele mpo na Mindele.” Parti nationaliste elongaki na vote na 1948 mpe bakotisaki politike ya apartheid to bokaboli bamposo.
Bokaboli mposo ebandaki kala na Afrique du Sud, lokola ezalaki kosalema na biteni mosusu ya Afrika na eleko ya boyangeli ya bapaya. Kasi, sikawa mibeko etindaki yango, mpe tokokaki lisusu te kosala mobembo elongo na ba Sud-africains ya mposo mosusu. Mibu ntuku minei na mitano na nsima, apartheid to bokaboli ya mposo esili kokwea.
Nasalaki na eleko ya apartheid lokola ministre Témoin de Jéhovah oyo apesi ntango na ye nyonso mpo na mosala ya kosakola, atako tokutanaki na mikakatano mpo na kokokisa mosala na biso lokola tolingaki yango. Lelo oyo, nazali na mibu 65, mpe nakoki kotala nsima mpe komona bokoli ya kokamwa oyo lisanga na Jéhovah esalaki na Afrique du Sud, mpe nazali na botondi ete nazwaki libaku ya kokola elongo na yango.
Libula ya baklisto
Ntango tata na ngai azalaki mwana moke, asengelaki kotangela nkoko na ngai ya mobali Biblia na ntongontongo. Nsima na mwa ntango akolisaki bolingo mpo na Liloba na Nzambe. Ntango nabotamaki na 1928, tata azalaki kosala na conseil de l’Eglise Réformée hollandaise de Potgietersrust. Na mobu yango, ndeko na ye ya mobali apesaki ye mokanda La Harpe de Dieu.
Nzokande, tata alingaki ete mama atumba yango, mpo alobaki ete ezali mokanda ya bato na mangomba mike. Kasi mama abombaki yango. Mokolo moko, tata akamataki mokanda yango oyo efungwamaki na esika ezalaki moto na likambo moke “Nzambe ayokisaka moto mpasi?” Andimisamaki mpenza ete Bayekoli ya Biblia, nkombo oyo ba Témoins de Jéhovah bayebanaki na yango na ntango wana, bazalaki kati na libunga, kasi aokaki mposa makasi ya koyeba yango mpe abandaki kotanga. Akokaki lisusu te kotika kotanga mokanda yango. Na butu makasi, ntango alingaki kolala alobaki ete: “Chérie, nakanisi ete bakoki kozala kati na solo.”
Na mokolo molandaki, tata na ngai atambolaki bakilomitele 50 na velo mpo na koluka mikanda misusu epai na Moyekoli ya Biblia oyo azalaki penepene. Azalaki kotanga ntango nyonso kino na butu makasi. Azalaki komeka kondimisa moteyi na Eglise Réformée Hollandaise na ntina na solo ya Biblia oyo azalaki koyekola, na elikya ete lingomba ekosala mbongwana. Milende na ye esalaki eloko moko te, yango wana amilongolaki na lingomba mpe abandaki kosakola na molende nyonso. Solo ya Biblia ekomaki bomoi na ye mpe eloko ya ntina mingi kati na ndako. Nakolaki kati na ezaleli ya bomoi motindo yango.
Na nsima tata na ngai akomaki pionnier, to mosali ya ntango nyonso, mpe asalaki mibembo milai mpo na kosakola na motoka ya kala Ford T. Nsima na mwa bambula, libota na biso ekomaki monene mpe asengelaki kotika mosala ya pionnier, nzokande abatelaki molende na ye kati na mosala ya kosakola. Mikolo misusu ya lomingo tozalaki kokende elongo na ye na ntaka ya bakilometele 90 mpo na kosakola na engumba Pietersburg.
Mombongo ya matomba mingi
Nsima na mwa ntango, tata na ngai afungolaki magazini moko ya moke, na nsima afungolaki mosusu—mpo ete oyo ya liboso ekomaki monene mingi. Basali bilanga ya mosolo mingi bayokanaki elongo na tata na ngai mpo na kofungola magazini moko ya monene, mpe molongo ya bamagazini motoba ya mike oyo epalangani kati na etúka moko monene.
Bankulutu na ngai mosusu ya mibali basanganaki na mombongo yango mpe bakolisaki mposa ya kokoma bazwi. Na yango, elimo na biso ebandaki kolemba. Tokomaki kondima libyangami ya baninga na biso oyo bazalaki na kondima moko na biso te mpe ya baninga na biso ya pembeni. Liboso na likama wana, tata ayanganisaki libota mpe azwaki ekateli ya koteka biloko na ye mpe ya kokende na Pretoria mpo tokoka kosangana mingi na mosala ya Jéhovah. Atikaki bobele magazini moko, oyo esimbamaki na basali.
Bandeko na ngai ya mibali Koos mpe David babandaki mosala ya pionnier, bakomaki na molongo ya yaya na ngai ya mwasi Lina mpe nkulutu na biso ya mobali, oyo na mawa nyonso ayaki kotika losambo ya solo na nsima. Na boumeli ya sanza moko ya 1942, basangani zomi ya libota na biso balekisaki bango nyonso bangonga 1000 kati na mosala ya kosakola. Na mobu wana namonisaki komipesa na bomoto na ngai epai na Jéhovah na batisimo na mai.
Mpo na nini natikaki kelasi noki
Na 1944, wana Etumba ya Mibale ya mokili mobimba ezalaki makasi, Gert Nel, mokɛngɛ1i moko ya zongazonga ya ba Témoins de Jéhovah atunaki ngai soki nazalaki kokana kokota na molongo ya ba pionniers. Nayanolaki ete: “Ee, ntango nakosilisa kelasi na ngai ya secondaire nsima ya mibu mibale.”
Azalaki na likanisi oyo ba Témoins de Jéhovah mingi ya ntango wana bazalaki na yango, mpo na ntina wana akebisaki ngai ete: “Keba ete Armagedon eya kokuta yo likolo na ebonga ya kelasi te!” Lokola nalingaki te ete ezala bongo, natikaki kelasi mpe nakotaki na mosala ya pionnier le 1er Janvier 1945.
Batindaki ngai liboso na Vereeniging, penepene na Johannesburg, mpe baninga na ngai ya mosala bazalaki Piet Wentzel mpe Danie Otto. Mbala mingi nazalaki kopesa bangonga koleka 200 sanza nyonso na mosala ya kosakola. Na nsima, batindaki Piet na engumba Pretoria, mpe Danie atikaki mosala ya pionnier mpo na kosala na ferme ya tata na ye oyo akomaki mobange. Natikalaki Temwe bobele ngai moko mpo na kosalisa bayekoli ya Biblia 23 na Vereeniging.
Nsima na mwa ntango moke, nazwaki mokanda ya filiale oyo etindaki ngai kosala na Pretoria. Atako na ntango wana nakokaki te kososola ntina ya mbongwana wana, nasosolaki na nsima ete ezalaki likambo ya mayele te kotika elenge mobali ya mibu 17 oyo azangi eksperianse ye moko. Nazalaki naino na mposa ya formation, nakokaki kolemba.
Nsima ya kosakola na Pretoria mpe kozwa eksperianse mingi, nakomaki pionnier special. Ngai mpe Piet Wentzel tomibongisaki mpo na kopesa formation ministérielle na bilenge oyo bayaki kokitana biso na mosala ya pionnier na Pretoria. Ezali na eleko yango nde Piet aponamaki lokola mokɛngeli ya zongazonga na etuka yango. Na nsima abalaki ndeko na ngai ya mwasi Lina, mpe bango nyonso bazali kosala sikawa na filiale ya Afrique du Sud.
Kati na baoyo bayaki kosala lokola ba pionniers na Pretoria, Martie Vos azalaki, elenge mwasi kitoko oyo abokwamaki na libota ya Batemwe. Tolinganaki ngai na ye, kasi tozalaki naino bilenge, bana mpenza mpo tokoka kobalana. Ntango batindaki biso na bisika bikeseni, totikalaki na boyokani na nzela ya mikanda.
Mosala na Bethel mpe Eteyelo ya Galaad
Na 1948, babyangaki ngai mpo na kosala na filiale ya la Société Watch Tower na Cap. Na eleko yango, ezalaki na ndako te mpo na koyanganisa esika moko baoyo bazalaki kosala na babiro misato ya kofutela mpe enyateli ya mikanda oyo ezalaki penepene. Tozalaki bobele bato 17. Kati na biso, ezali na baoyo bazalaki kolala kati na mabota ya bandeko, basusu bazalaki kati na bandako ya kofutela.
Mikolo nyonso ya mosala, basangani 17 ya libota ya Béthel bazalaki koyangana mpo na kotalela texte kati na esika ya kobomba bilamba ya imprimerie ya moke. Mingi kati na biso basengelaki kolamba bango moko bilei ya ntongo. Na nsuka, nsima ya kolekisa mokolo mobimba na mosala mingi, tosengelaki kozonga na bisika na biso ya kolala na ba quartiers ekeseni ya engumba Cap. Ezalaki na libaku ya mibembo ya bozongi wana nde ngai mpe ndeko na ngai David tokamwaki na komona, lokola nalobaki yango, makomi oyo ezalaki koloba ete: “Bobele mpo na Mindele.”
Ntango nakómaki na filiale ya Cap, nasosolaki ete nasengelaki koyekola makambo mingi, yango wana natunaki na ndeko Phillips, mokengeli ya filiale na biso ete: “Nasengeli kosala nini mpo na kokolisa mosala na ngai?”
Ayanolaki ete: “Frans, komitungisa mingi te mpo na yango. Batela bobele lolenge ozali kosala!” Nasalaki ntango nyonso makasi mpo na kokokisa yango, mpe nasili koyeba ete soki tozali komibatela mpo na oyo etali bilei ya elimo mpe etambwiseli epesami na lisanga ya Jéhovah, tokolanda kokola elongo na yango.
Na 1950, nabyangamaki mpo na kolanda mateya na kelasi ya 16 ya Galaad, Eteyelo ya Biblia ya la Société Watchtower mpo na kobongisa bamisionere. Eteyelo yango ezalaki na South Lansing, na etuka ya New York, penepene na bakilometele 400 na nord ya Brooklyn. Wana nazalaki kosala mpo na mwa mikolo na biro monene ya ba Témoins de Jéhovah na Brooklyn, namonaki motindo lisanga ya Jéhovah awa na mabele ezali kotambwisama. Bokangami makasi ya baoyo bazali kokamba yango etondisaki ngai na botondi mpo na yango.
Nakobi mosala na ngai
Na bozongi na ngai na Afrique du Sud, batindaki ngai lokola mokengeli ya zongazonga na nord ya etuka Transvaal, epai nakolaki. Nsima na kokomana mikanda na boumeli ya mibu motoba, ngai na Martie tobalanaki na Decembre 1952, mpe asanganaki na ngai kati na mosala. Botondi oyo bandeko bazalaki komonisa ntango tozalaki kotala bango ezalaki kolendisa biso.
Na ndakisa, mokolo mosusu, wana tokendeki kotala lisanga moko na mboka moke, tolalaki na ndako ya libota moko oyo esengaki ete tolimbisa bango mpo bazangaki miliki mpo na ti to kafe. Mikolo mingi na nsima toyaki koyeba ete batekaki ngombe na bango bobele moko oyo ezalaki kopesa bango miliki mpo na kozwa mbongo ya kosomba essence mpo na komema biso kosakola epai na bafandi ya ba fermes oyo ezali mosika kati na teritware na bango. Tolingaki mpenza bandeko motindo yango!
Mbala mosusu nazalaki komona ete nazali na makoki te, mingi mpenza mpo na kobongisa mikakatano ya mibange. Mokolo moko nalembaki mingi na motema kino nalobaki na Martie ete asengeli kokamwa te soki bazongisi biso na mosala ya pionnier mpo na kozanga eksperianse na ngai. Andimisaki ngai ete akozala na esengo ya kosala ata na lolenge nini ya mosala, soki tokotikala kati na mosala ya pionnier.
Kanisa kokamwa na biso ntango tokomaki na lisanga oyo elandaki, tokutaki mokanda moko oyo ezali koyebisa libyangami na biso mpo na mosala ya district! Penepene na boumeli ya mibu mibale, totambolaki na Afrique du Sud mobimba mpe na Namibie, oyo bazalaki kobyanga Sud-Ouest africain. Nzokande, apartheid ezalaki koyeisa mosala na biso mpasi mingi. Mbala mingi bazalaki koboyisa biso ndingisa ya kokota na ba quartiers ya Baindo, mpe mbala mosusu bazalaki koboya ete tosala ba assemblées.
Na ndakisa, na 1960 tozwaki ndingisa ya kosala assemblée de district na Soweto. Bandeko Baindo ya masanga oyo ezalaki mosika basilaki kosomba batike na bango ya engbunduka mpe ya mituka mpo na kokende kuna, kasi wana bakonzi bayokaki mikano na biso, balongolaki biso ndingisa oyo bapesaki biso. Tokendeki na nkoku kokutana na mokambi moko, moto na boboto, oyo azalaki na engumba moko na ntaka ya bakilomɛtɛle 20 na ngambo mosusu ya Johannesburg. Na boboto nyonso apesaki biso bisika malamu mingi, mpe tosalaki assemblée moko kitoko, oyo bato koleka 12.000 basepelaki na yango.
Oyo nde solo mbongwana na bambula oyo! Lelo oyo, lokola apartheid esili kokwea, tokoki koyangana na bonsomi nyonso ezala na bisika Baindo, Mindele, Milatɛlɛ, to ba Indiens bafandaka. Bato nyonso bakoki kofanda esika moko kozanga kopona lomposo mpe bakoki kokolisa boyokani ya malamu. Bobele bokeseni ya minoko nde ekopusa liponi ya esika moto alingi kofanda.
Liteya ya mpasi mingi
Na 1947, tata na ngai asalaki libunga monene. Magazini na ye, oyo ezalaki na bakilomɛtɛlɛe 200 na esika azalaki kofanda elongo na mama ekomaki kobimisa lisusu mbongo mingi te mpo na kozanga kolongobana ya bakambi na yango; yango wana azongaki kuna mpo na kotambwisa yango ye moko. Bileko molai ya bokabwani elongo na mama na ngai etyaki ye na komekama. Abimisamaki bongo na lisanga.
Likambo yango etindaki ngai na kososola na mpasi mingi na motema, likambo oyo etungisaki ngai mpenza, ete ekoki te bobele kozala na molende mpo na solo. Tosengeli biso nyonso kotosa mitinda ya Biblia. (1 Bakolinti 7:5) Nsima na mibu mingi tata na ngai azongisamaki lisusu kati na lisanga ya boklisto, mpe akufaki sembo na 1970. Mama na ngai molingami atikalaki sembo kino liwa na ye na 1991.
Mapamboli mabakisami
Na 1958, ngai mpe Martie tokendeki na assemblée eleki monene ya ba Témoins de Jéhovah, na Yankee Stadium mpe na Polo Grounds na engumba ya New York. Totondaki na esengo ya kozala basangani ya lisanga ya kokamwa ya Jéhovah. Tokoki kobosana te ete tozalaki kati na ebele ya bato 253.000, baoyo bazalaki wana na mokolo ya lomingo nsima na nzanga. Yango ezalaki mpo na biso bosolo ya ˈebele monene ya bato na mabota nyonsoˈ bayangani na kimya. (Emoniseli 7:9, 10) Martie atikalaki na New York mpo na kokota na Eteyelo ya Galaad, nzokande ngai nazongaki na Afrique du Sud kolanda mosala na ngai na district.
Na 1959, nsima na bozongi ya Martie, oyo akotaki kelasi ya 32 ya Eteyelo ya Galaad, babyangaki biso mpo na kosala na filiale ya Afrique du Sud, oyo ezalaki penepene ya Elandsfontein, na est ya Johannesburg. Na boumeli ya bambula mingi, namónaki bokoli ya lisanga kati na makambo makeseni, mingi mpenza bokoli kati na bolingo mpe kookela mawa. Nayebaki ete Jéhovah azali kotambolisa lisanga na ye na nzela na Yesu Klisto mpe azali kosalela baoyo bandimi ete asalela bango.
Na 1962, nazongaki lisusu na Brooklyn mpo na kolanda mateya matali lolenge ya kotambwisama ya ba filiales. Esalisaki ngai mingi na 1967 ntango naponamaki mokengeli ya filiale ya Afrique du Sud. Na 1976, baponaki basangani ya comite ya filiale; na yango, na Afrique du Sud mokumba ya kozwa bikateli na makambo minene ezali likoló na mapeka ya bankulutu mitano oyo bazali na eksperianse mingi.
Bomoi na eleko ya apartheid to bakaboli mposo
Mibeko mitali bokaboli mposo ezalaki kopesa mpasi mpo na botamboli malamu ya filiale na biso. Na 1952, ntango ndako na kolala ya basali ya Bethel etongamaki na Elandsfontein, mibeko mitindaki ete tobakisa na nsima, ndako mpo na bandeko Baindo mpe Milatɛlɛ. Mibeko misengaki lisusu ete balyaka bango moko na oyo bazalaki kobenga bifandelo ya ba Africains. Na nsima bibongiseli bizwamaki mpo ete bakoka kolya na kuku ya Bethel. Ezalaki kosalema bongo ntango nakomaki na Bethel na 1959. Motema na ngai mobimba ezalaki kosepela te na bokabwani wana etali mposo ya nzoto.
Na nsima, bakonzi balongwelaki bandeko Baindo ndingisa ya kofanda na bandako oyo ezalaki nsima na bifandelo monene ya Bethel. Bandeko wana bakendeki kofanda na quartier moko ya Baindo oyo ezalaki na ntaka ya bakilometele 20. Basusu bazalaki kofanda na bandako ya kofutela, basusu na ndako moko ya mibali minzemba. Ezalela wana ya mpasi eumelaki mibu mingi.
Bokoli ya Bethel
Na eleko wana, Bethel ya Elandsfontein esengelaki koyeisama monene. Nsima na koyeisama monene mbala misato, tokomaki na ndelo ya mabele na biso. Collège central esengaki ete toluka lopango ya sika epai bandeko na biso Baindo bakozala na lotomo ya kofanda. Ntongo nyonso, libota ya Bethel ezalaki kobondela mpo ete na lolenge moko to mosusu, Jéhovah afungola nzela na likambo yango.
Oyo nde esengo tozalaki na yango mokolo tozwaki mabele oyo ebongi penepene na Krugersdorp, na ouest ya Johannesburg! Atako bongo, basengaki lisusu ete totonga ndako mosusu mpo na bandeko na biso Baindo. Tondimaki yango, kasi tozwaki ndingisa ya kofandisa bobele bandeko 20. Tosepelaki mingi ntango, na katikati ya bambula 1980, makambo mabandaki kobongwana. Bakonzi balembisaki mibeko na ntina na bokaboli mposo, mpe bandeko mingi Baindo, Milatɛlɛ, mpe Indiens babyangamaki mpo na kosala elongo na biso na Bethel.
Lelo oyo tozali na libota ya Bethel oyo ezali na bomoko mpe na esengo, oyo basangani na yango nyonso kozanga kotalela mposo to ekolo, bakoki kofanda na ndako oyo balingi. Lisusu, nsima ya mibu mingi ya etumba lisanga na biso esili kondimama na bakonzi na mboka. Lisanga moko esalemaki mpe endimamaki ya bakonzi ya mboka na nkombo ya “Témoins de Jéhovah dˈAfrique du Sud.” Tokoki biso moko kokomisa mabala, mpe kati na ba quartiers ya Baindo ba Salles du Royaume ezali kobima lokola mayebo.
Lisanga na Jéhovah esili solo kokola uta nabandaki kosala na biro ya filiale na engumba Cap! Kobanda libota moke ya bato 17 oyo bazalaki na ndako te, tosili kokola kino libota ya basangani koleka 460 na Bethel ya sika, oyo ezali na ba ordinateurs ya kokamwa, binyateli ya minene mpe ndako kitoko ya Bethel mpo na kolala! Ya solo, nazwaki libaku ya kokola elongo na lisanga ya Jéhovah na Afrique du Sud. Tosili kobakisama longwa na basakoli ya Bokonzi soko 400, ntango nabandaki mosala esili koleka mibu 50 kino lelo tokomi penepene na 55.000!
Nazali kotonda Jéhovah mpo na lisungi ya mwasi lokola Martie na boumeli ya mibu 40 oyo esili koleka. “Kopo na ngai etondi malamu.” (Nzembo 23:5) Ngai mpe Martie tozali kotonda Jéhovah ete tozali basangani ya lisanga oyo etambwisami na elimo na ye mpe tozali na ekateli ya kolanda kosalela ye kati na ndako na ye, na Bethel, mpe kotambola esika moko na lisanga na ye oyo ezali ntango nyonso kokende liboso.
[Karte na lokasa 19]
(Mpo na komona yango, talá mokanda)
ANGOLA
ZAIRE
ZAMBIA
ZIMBABWE
BOTSWANA
NAMIBIA
SWAZILAND
LESOTHO
SOUTH AFRICA
Pretoria
Johannesburg
Cape Town
Port Elizabeth
SOUTH ATLANTIC OCEAN
INDIAN OCEAN
MOZAMBIQUE CHANNEL
[Elilingi na lokasa 20]
Piet Wentzel mpe Frans Muller (na loboko ya mwasi) na mosala ya pionnier na 1945
[Elilingi na lokasa 23]
Frans mpe Martie Muller