Bililingi ya Mokili na ndaká

Yaká kotala libéké ya Galilai!

BATANGI ya Biblia bamikundolaka nokinoki te bisika mingi oyo bilobelami na Biblia lokola basalaka yango mpo na libéké ya Galilai. Kasi, soki okangi miso, okoki komona libéké wana ya mai ezangi mongwa kati na makanisi na yo, koyeba kolakisa bisika na yango oyo bizali na ntina mingi, lokola esika ebale ya Yaladene ekoti mpe esika yango ebimi, to esika ezali engumba Kapernaume mpe engumba Tibɛlia?

Zwa mwa ntango ya koyekola fɔtɔ́ oyo ezali awa na nse ya lokasa, oyo bakangaki uta na mpepo, mpe salela karte oyo basili kotyela banimero. Okoki kotya nkombo oyo ekokani na nimero mokomoko? Wana okoyeba bisika yango malamu, makambo oyo mazali kati na Biblia makomonana lokola mazali kosalema sika, makosepelisa yo mingi. Mpo na yango, yaka elongo na biso mpo na mobembo moko moke, oyo ekozanga te koteya yo.

Bakangaki fɔtɔ́ oyo uta na mpepo wana bazali kotala epai ya nord-est. Tobanda na No. 1. Tozali na esika nini ya libéké? Na ntembe te, tozali na sud, esika ebale ya Yaladene ebimi, mpo na koleka katikati na Samaria mpe Galaad kino komibwaka na la mer Morte. Awa na likoló, ozali komona fɔtɔ́ ya eteni wana ya libéké, fɔtɔ́ oyo ezali kati na Calendrier des Témoins de Jéhovah 1993.

Libéké ya Galilai ezali kongenga na nse kati na lobwaku ya Rift, na bamɛtɛlɛ soko 200 na nse ya nivo ya mai monene Méditerranée. Wana ozali kotala fɔ́tɔ oyo bakangaki uta na mpepo, tala bangomba oyo ezali komonana na ngámbo na yango ya est (zingazinga ya No. 7). Bankeka mpe bangomba ezali mpe komonana longwa na ngámbo na yango ya penepene, oyo ya ouest, komonisáká bongo lolenge libéké yango ekoti mozindo kati na lobwaku. Libéké ya Galilai ezali na bolai ya bakilomɛtɛlɛ 21; bonene na yango esika oyo yango efungwami mingi, ezali na bakilomɛtɛlɛ 12. Na libongo, ezalaki na bisika mpo na bamboka mike mpe bingumba minene lokola Tibɛlia (No. 2). Omikundola ete bibele na bato bakatisaki libéké na masuwa mike longwa na Tibɛlia kino esika Yesu asalaki ekamwiseli mpo na koleisa bato 5 000.​—Yoane 6:1, 10, 17, 23.

Soki oleki Tibɛlia, wana omati epai na nord, okokatisa Genezarete, etúká ya kobota mbuma mingi (No. 3).a Ezali kuna nde Yesu asalaki Lisoló likoló na Ngomba, mpe mbala mosusu ezalaki penepene wana nde abyangaki Petelo mpe mibali mosusu misato baoyo bazalaki pembeni na mai, na kokóma “balɔbi ya bato,” lokola ezali komonana na elilingi oyo ezali awa pembeni. (Matai 4:18-22) Soki olandi kotambola, okokóma na Kapernaume (No. 4), engumba epai Yesu azalaki kofanda mpe esika azalaki kouta mpo na kosala misala na ye; babyangaki yango ete “mboka na ye mpenza.” (Matai 4:13-17; 9:1, 9-11; Luka 4:16, 23, 31, 38-41) Kende epai na est wana ozali kolanda libúnu ya libéké, mpe katisa (No. 5) esika Yaladene ya likoló ekoti kati na libéké ya Galilai (awa na nsé). Bongo okokóma na etúká ya Betesaida (No. 6).

Tomonisa lolenge nini, koyeba bobele mwa bisika wana ya Libéké ya Galilai ekoki kosalisa na kolanda malamu mpe na koyeba epai masoló ya Biblia masalemaki: Nsima wana Yesu asilisaki koleisa bato 5 000 kati na etúká ya Betesaida mpe wana ebele balingaki kotya ye mokonzi, atindaki bantoma na Kapernaume na masuwa. Ntango bazalaki kokatisa, mopepe makasi oyo eutaki na ngomba epepaki pwasa likoló na libéké, etombolaki mbonge minene mpe epesaki bantoma nsomo makasi. Kasi Yesu ayaki epai na bango, kotamboláká likoló ya libéké; akitisaki mopepe mpe asalisaki bayekoli na ye ete baséma penepene ya Genesarete kozanga likámá. (Matai 14:13-34) Bato oyo bazalaki kouta na Tibɛlia bakatisaki lisusu mpo na kokende na Kapernaume.​—Yoane 6:15, 23, 24.

Landa penepene na ngámbo ya Est ya libéké mpe okoleka na oyo mbala mosusu ezalaki “mokili na Bagadala [to Bagelasa].” Omikundola ete ezali kuna nde Yesu abimisaki bilimu mabe oyo bizalaki kati na mibali mibale. Bilimu wana, na nkanda makasi bikotaki kati na etongá moko monene ya bangulu, oyo emibwakaki kati na libéké longwa na ngomba. Moko na mibali yango mibale apesaki litatoli moko malamu kati na bamboka ya pembeni oyo ezalaki koloba lokóta ya Greke, na Dekapoli. Yesu akómi na etúká wana mpe alongwi na masuwa likoló na libéké ya Galilai.​—Matai 8:28 kino 9:1; Malako 5:1-21.

Okosilisa mobembo na yo na eteni na nsuka ya libéké, na kolekáká penepene ya esika oyo ebale moko mwa monene (Yarmouk) ezali kopesa mai mingi na ngɛlɛ ya Yordani.

Biblia elobi mpenza sikisiki te na bisika nini ya libéké ya Galilai makambo mosusu masalemaki, lokola komonana na Yesu, nsima ya lisekwa na ye, wana Petelo mpe bantoma mosusu bazalaki kolɔba mbisi (awa na nsé). Okanisi ete ezalaki penepene ya Kapernaume? Ya solo, ozali na likoki ya kokanisa makambo yango na nzela ya boyebi oyo ozali na yango ya libéké wana ya ntina.

[Maloba na nse ya lokasa]

[Bililingi na lokasa 24]

1

2

3

4

5

6

7

N

S

E

W

[Maloba mpo na kolimbola eutelo ya bafɔtɔ na lokasa 24]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Maloba mpo na kolimbola eutelo ya bafɔtɔ na lokasa 24]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Maloba mpo na kolimbola eutelo ya bafɔtɔ na lokasa 24, 25]

Garo Nalbandian

[Maloba mpo na kolimbola eutelo ya bafɔtɔ na lokasa 25]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.