Eloko ya motuya oyo ebombamaki, sikawa emonani

Lisoló ya Biblia ya Makarios

NA 1993, kati na bibliotɛkɛ ya Letá na ekólo Russie na etúká ya Saint-Pétersbourg, molukiluki moko akutaki liboke ya bazulunalo Orthodox Review ya kala, ekómá na lángi ya mosaka. Kati na bazulunalo ebimaki kobanda na mobu 1860 kino na mobu 1867, ezalaki na eloko moko ya motuya oyo babombaki ete bato ya ekólo Russie báyeba yango te na boumeli ya koleka ekeke mobimba. Ezalaki libongoli ya Makomami ya Liebele na mobimba na yango, to “Kondimana ya Kala,” ya Biblia na lokótá Russe!

Babongoli ya Makomami yango ezalaki bongo Mikhail Iakovlevich Glukharev, oyo ayebanaki na nkombo ya Archimandrite Makarios, mpe Gerasim Petrovich Pavsky. Bango mibale bazalaki bato ya lokumu ya Lingomba ya Ortodokse na ekólo Russie mpe banganga-mayele na zébi ya nkótá. Ntango mibali yango babandaki mosala na bango na ebandeli ya ekeke 19, Biblia ebongolamaki naino te na mobimba na yango na lokótá Russe.

Ya solo, Biblia ezalaki na lokótá Slave, lokótá oyo ebimisaki lokótá Russe ya lelo. Nzokande, na katikati ya ekeke ya 19, bato bazalaki lisusu koloba lokótá Slave te uta ntango molai, longola bobele na bamísa, epai kuna ezalaki kosalelama na bakonzi ya lingomba. Likambo motindo moko emonanaki na mikili ya Mpótó, epai kuna Lingomba ya Katolike ya Loma emekaki kotika Biblia bobele na Latin ntango molai nsima wana bato bazalaki lisusu koloba yango te.

Makarios na Pavsky basalaki molende mpo ete bato nyonso bázala na Biblia. Yango wana, bokundoli ya mosala na bango oyo bato babosaná uta ntango molai, epesi likoki ya kozongisa eteni ya ntina ya libula ya makomi mpe ya lingomba ya ekólo Russie.

Kasi, Makarios na Pavsky bazalaki mpenza banani? Mpe mpo na nini milende na bango ya kokoma Biblia na lokótá oyo bato nyonso bakoki kotánga ekutanaki na botɛmɛli? Lisoló na bango lizali mpenza kosepelisa mpe kolendisa kondima ya baoyo nyonso balingaka Biblia.

Bosɛnga ya Biblia na lokótá Russe

Makarios na Pavsky bazalaki bato ya liboso te ya kososola bosɛnga ya Biblia na lokótá ya bato nyonso. Mbula nkámá moko na liboso, Tsar Peter I, to Peter le Grand, Mokonzi ya ekólo Russie, asosolaki mpe mposa yango. Ya solo, azalaki na limemya mpo na Makomami Mosantu mpe alobaki ete: “Biblia ezali búku oyo eleki babúku nyonso, mpe ezali na makambo nyonso mabongi mpo na mokumba ya moto epai na Nzambe mpe na mozalani na ye.”

Bongo, na mobu 1716, Peter apesaki etindá na basáli na ndako ya mokonzi ete bábimisa Biblia na engumba Amsterdam, na mbongo na ye moko. Lokasa nyonso esengelaki kozala na molɔngɔ́ moko ya makomi na lokótá Russe mpe molɔngɔ́ mosusu na lokótá Néerlandais. Mbula moko na nsima, na mobu 1717, Makomami ya Greke ya boklisto, to “Kondimana ya Sika,” esilaki kobongisama.

Na mobu 1721, libongoli ya Makomami na Liebele na lokótá Néerlandais ebimisamaki na volimi minei. Molɔngɔ́ moko etikamaki mpamba, esengelaki kotondisama nsima na makomi ya lokótá Russe. Peter apesaki Biblia na “Saint-Synode” ya Lingomba ya Ortodokse ya ekólo Russie​—bokonzi boleki monene ya lingomba​—mpo na kosilisa konyata yango mpe kozwa bibongiseli ya kokabola yango. Nzokande, saint-synode esalaki mpenza bongo te.

Mbula minei ekokaki te na nsima, Peter akufaki. Nini ekómelaki Biblia na ye? Milɔngɔ́ oyo batikaki mpo na makomi ya lokótá Russe mitondisamá ata moke te. Bayanganisaki Biblia na mabondo mpe batyaki yango na eteni ya nsé na ndako moko, epai kuna ebebaki​—ata mokanda moko te ya kitoko ekokaki komonana na nsima! Ekateli ya saint-synode ezalaki ete “bátekisela bato ya mombongo mikanda nyonso oyo mitikalaki.”

Milende ya bobongoli mibandi

Na mobu 1812, John Paterson, mosangani ya société ebéngami British and Foreign Bible, akendaki na ekólo Russie. Paterson alamusaki mposa ya bato ya mayele ya Saint-Pétersbourg mpo na kosala société ya bobimisi Biblia. Na mokolo ya 6 Desɛ́mbɛ 1812​—bobele mbula oyo mampinga ya Russie ebénganaki mampinga ya Napoléon I oyo bayaki kobundisa bango​—Tsar Alexandre I atyaki mabɔkɔ na mokanda mondimaki société ya bobimisi Biblia na ekólo Russie. Na mobu 1815 tsar atindaki Aleksandr Golitsyn, mwana na mokonzi, mokambi ya société yango, koyebisa basangani ya saint-synode ete “Banamboka Russie mpe basengeli kozwa libaku ya kotánga Liloba ya Nzambe na lokótá na bango mpenza.”

Na lolenge mpenza lobongi na kopesamela longonya, bandimaki kobongola Makomami ya Liebele na lokótá Russe uta na Liebele ya ebandeli. Libongoli ya Greke ya Septante esalelamaki lokola moboko mpo na bobongoli Makomami ya Liebele na lokótá Slave. Bayebisaki baoyo baponamaki mpo na kobongola Biblia na lokótá Russe ete libongoli esengelaki kozala sikisiki, polele, mpe pɛto. Milende wana ya ebandeli mpo na kobimisa Biblia na lokótá Russe mibotaki mbuma nini?

Mosala ya bobongoli Biblia esukisami?

Mwa moke na nsima, bato oyo balukaki kobatela makambo ya kala kati na lingomba mpe guvernemá bakómaki kotala na liso mabe bopusi ya lingomba mpe ya politiki ya bapaya. Bakonzi mosusu ya lingomba balobaki ete lokótá Slave​—lokótá ya milulu ya losambo​—ezalaki kolimbola nsango ya Biblia malamu koleka lokótá Russe.

Na yango, na mobu 1826 société ya bobimisi Biblia ya Russie ebomamaki. Bankóto ya mabongoli oyo société ya bobimisi Biblia esalaki etumbamaki. Na ntina yango, Biblia ezongisamaki nsima ya milulu mpe mimeseno ya lingomba. Kolandáká ndakisa ya Lingomba ya Katolike ya Loma, na mobu 1836 saint-synode epesaki mobeko ete: “Moto nyonso oyo azali na bobangi Nzambe akoki koyoka botángi ya Makomami, kasi moto nyonso te asengeli kotánga Makomami, mingimingi Kondimana ya Kala, kozanga litambwisi.” Emonanaki lokola ete mosala ya bobongoli Biblia esukisamaki.

Mosala ya Pavsky

Na eleko yango, Gerasim Pavsky, molakisi ya lokótá Liebele, abandaki mosala ya kobongola Makomami ya Liebele na lokótá Russe. Na mobu 1821 asilisaki kobongola mokanda ya Nzembo. Tsar andimaki yango nokinoki, mpe na Yanuáli ya mobu 1822 mokanda ya Nzembo ebimisamaki mpo na bato nyonso. Bato basepelaki na yango mingi mpe banyataki yango lisusu mbala 12​—babimisaki babúku 100 000!

Molende mpe mayele ya Pavsky ememelaki ye limemya epai na banganga-mayele mosusu mpe bato ya teoloji. Elobami ete azalaki moto oyo asalaka misala polelepolele mpe moto na sembo oyo apusamaki te na bato ya misala mabe ya nkuku oyo bazingaki ye. Atako lingomba etɛmɛlaki société ya bobimisi Biblia na ekólo Russie mpe bamoko bamonaki ete ezalaki mpo na matomba ya bapaya, profesere Pavsky akóbaki kobongola bavɛrsɛ́ ya Biblia na lokótá Russe ntango azalaki kotángisa. Banakelasi oyo bazalaki kosepela na ye bazalaki kokoma na mabɔkɔ mabongoli na ye mpe, na nsima, bakokaki koyanganisa yango esika moko. Na mobu 1839, na mpiko nyonso, banakelasi yango babimisaki bakopi 150 na binyateli ya inivɛrsité​—kozanga ndingisa ya bakonzi.

Libongoli ya Pavsky esalaki bopusi makasi epai na batángi, mpe bazalaki kosɛnga yango mingi. Kasi na mobu 1841 moto moko oyo ayebani te afundaki na saint-synode ete libongoli yango ezalaki “likámá,” kolobaka ete ezalaki na boyokani te na mateya ya Lingomba ya Ortodokse. Mbula mibale na nsima saint synode ebimisaki mobeko ete: “Bóbotola mikanda nyonso ya Kondimana ya Kala ya G. Pavsky oyo mikomami na mabɔkɔ bakisa mpe oyo minyatami mpe bótumba yango.”

Ezali kokumisa nkombo ya Nzambe

Atako bongo, Pavsky alamusaki mposa ya kobongola Biblia. Atikaki mpe ndakisa malamu mpo na babongoli oyo basengelaki koya na nsima ete bátalela likambo mosusu ya ntina​—nkombo ya Nzambe.

Korsunsky, molukiluki moko ya ekólo Russie alimbolaki ete: ‘Nkombo ya solo ya Nzambe, oyo eleki bosantu kati na bankombo na ye, esalemaki na makomi minei ya Liebele יהוה mpe sikawa ezali kobéngama Yehova.’ Kati na bakopi ya kala ya Biblia, bobele na Makomami ya Liebele nkombo ya Nzambe oyo ezali kokesenisa ye ezali komonana mbala nkóto mingi. Nzokande, na libunga mpenza Bayuda bakómaki kokanisa ete nkombo ya Nzambe eleki bosantu ebongi kokoma yango te to kobénga yango te. Na bongo, Korsunsky alobi ete: ‘Na maloba to na kokoma, bazalaki kokitanisa yango na Adonai, liloba oyo mingimingi libongolami na “Nkolo.”’

Emonani polele ete, kotika kosalela nkombo ya Nzambe eutaki na nsɔ́mɔ ya biyambayamba—kasi bobangi Nzambe te. Esika moko te Biblia epekisi kosalela nkombo ya Nzambe. Nzambe ye moko alobaki na Mose ete: “Lobelá bato na Yisalaele boye ete, [Yehova], Nzambe na batata na bino, . . . atindi ngai epai na bino. Oyo ezali nkombo na ngai lobiko na lobiko, mpe nakanisama bongo kino libota na libota.” (Exode 3:15) Mbala na mbala, Makomami mazali kolendisa basambeli ete: “Bótɔnda [Yehova], bóbyanga nkombo na ye.” (Yisaya 12:4) Atako bongo, babongoli mingi ya Biblia baponaki kolanda nzela ya Bayuda mpe baboyaki kosalela nkombo ya Nzambe.

Nzokande, Pavsky, alandaki mimeseno yango te. Na libongoli na ye bobele na mokanda ya Nzembo, nkombo ya Yehova ezali komonana koleka mbala 35. Molende na ye esalaki bopusi makasi likoló na moko ya bato ya eleko na ye.

Archimandrite Makarios

Moto yango ya eleko na ye ezalaki bongo Archimandrite Makarios, misionere ya Lingomba ya Ortodokse ya ekólo Russie oyo azalaki elombe na zébi ya nkótá. Ntango azalaki naino elenge na mbula nsambo, akokaki kobongola mwa makomi mikuse ya lokótá Russe na Latin. Na ntango akómaki na mbula 20, ayebaki lokótá ya Liebele, ya Allemand, mpe ya Lifalansé. Nzokande, komikitisa mpe lolenge malamu ya kotalela mikumba na ye liboso na Nzambe esungaki ye na kopɛngola motambo ya komityela motema koleka. Mbala na mbala azalaki koluka toli epai na bato ya zébi ya nkótá mpe banganga-mayele.

Makarios alingaki kokɔtisa mbongwana na mosala ya misionere na ekólo Russie. Amonaki ete liboso ete boklisto elónga Bamizilimá mpe Bayuda na ekólo Russie, lingomba esengelaki “kongɛngisa bato na kosaláká biteyelo mpe kokabola Biblia na lokótá Russe.” Na Mársi 1839, Makarios akómaki na engumba Saint-Pétersbourg, na elikya ya kozwa ndingisa mpo na kobongola Makomami ya Liebele na lokótá Russe.

Makarios asilaki kobongola mikanda ya Biblia ya Yisaya mpe ya Yobo. Nzokande, “saint-synode” eboyaki kopesa ye ndingisa ya kobongola Makomami ya Liebele na lokótá Russe. Kútu, bayebisaki Makarios ete abosana likambo ya kobongola Makomami ya Liebele na lokótá Russe. Na mokolo ya 11 Apríli 1841, saint-synode ebimisaki mobeko kosɛngisáká Makarios ete “asala ntubela ya pɔ́sɔ misato kino pɔ́sɔ motoba na ndako ya episkɔ́pɔ na engumba Tomsk mpo na kopɛtola lisosoli na ye na nzela ya mabondeli mpe kofukama.”

Makarios atikali ngwi

Uta Desɛ́mbɛ 1841 kino Yanuáli 1842, Makarios asalaki ntubela. Kasi ntango asilisaki, nokinoki azongelaki kobongola Makomami ya Liebele oyo etikalaki. Azwaki kopi ya libongoli ya Makomami ya Liebele oyo Pavsky asalaki mpe asalelaki yango mpo na kokokanisa na oyo azalaki kobongola. Motindo moko na Pavsky, aboyaki kobomba nkombo ya Nzambe. Na yango, nkombo ya Yehova ezwami koleka mbala 3 500 na Biblia ya Makarios!

Makarios atindelaki baninga na ye oyo bazalaki na bizaleli malamu bakopi ya mabongoli na ye. Atako ndambo ya bakopi oyo akomaki na mabɔkɔ ezalaki kokabolama, lingomba ekóbaki kopekisa kokabolama na yango. Makarios abongisaki mwango ya kokende kobimisa Biblia na ye na mikili ya bapaya. Wana amibongisaki mpo na mobembo, abɛlaki mpe na nsima ya ntango mokuse akufaki, na mobu 1847. Libongoli ya Biblia na ye ebimaki te na ntango azalaki na bomoi.

Nsukansuka ebimi!

Na nsuka, mbongwana esalemaki kati na makambo ya politiki mpe ya lingomba. Bonsomi ya sika ya makambo ya politiki epalanganaki na ekólo mobimba ya Russie, mpe na mobu 1856 saint-synode endimaki lisusu kobongolama ya Biblia na lokótá Russe. Lokola makambo mazalaki malamu, Biblia ya Makarios ebimisamaki na biteni mingi kati na bibimeli ya zulunalo Orthodox Review kobanda na mobu 1860 kino 1867, na motó ya likambo ete, An Experiment of Translation Into the Russian Language (Komeka kobongola na lokótá Russe).

Filaret, episkɔ́pɔ-mokonzi ya engumba Chernigov, nganga-mayele na makambo matali mikanda ya losambo ya ekólo Russie, akumisaki Biblia ya Makarios na maloba oyo: “Libongoli na ye ezali sembo na makomi ya Liebele, mpe elobeli ya libongoli ezali pɛto mpe ebongi na masoló.”

Nzokande, Biblia ya Makarios ebimisamaki te epai ya bato nyonso. Kútu, bato babosanaki yango. Na mobu 1876, Biblia mobimba, Makomami ya Liebele mpe Makomami ya Greke, nsukansuka mabongolamaki na lokótá Russe na ndingisa ya saint-synode. Biblia oyo ya mobimba ebéngamaka mbala mingi libongoli ya sinode. Likambo ya kokamwa, libongoli ya Makarios, mpe libongoli ya Pavsky, esalelamaki mpo na kosala libongoli “oyo endimami” na Lingomba ya Ortodokse ya ekólo Russie. Kasi nkombo ya Nzambe esalelamaki bobele na mwa bisika oyo yango ezali komonana na lokótá Liebele.

Biblia ya Makarios lelo oyo

Biblia ya Makarios eyebanaki te kino na mobu 1993. Lolenge emonisami na ebandeli, na ntango wana kopi na yango moko ezalaki kati na bazulunalo ya Orthodox Review ya kala na esika ya mikanda oyo mimonanaka mpenza te kati na Bibliotɛkɛ ya Letá na ekólo Russie. Batatoli ya Yehova basosolaki ntina ya kobimisela bato Biblia yango. Bibliotɛkɛ epesaki Lisangá ya Batatoli ya Yehova na ekólo Russie nzela ya kozwa kopi ya Biblia ya Makarios mpo ete bábongisa yango mpo na kobimisama.

Batatoli ya Yehova batyaki na molɔngɔ́ pene na bakopi 300 000 ya Biblia yango oyo ekonyatama na ekólo Italie mpo na kokabolama na ekólo mobimba ya Russie mpe na mikili mingi epai kuna balobaka lokótá Russe. Biblia yango esangisi libongoli ya Makarios, oyo eteni monene ezali Makomami ya Liebele, mokanda ya Nzembo oyo Pavsky abongolaki mpe Makomami ya Greke ya libongoli ya sinode oyo endimami na Lingomba ya Ortodokse ya ekólo Russie.

Na Yanuáli ya mobu oyo, na boumeli ya likita moko oyo esalemaki na engumba Saint-Pétersbourg, na ekólo Russie, ndingisa epesamaki mpo na kobimisa Biblia yango. (Talá lokasa 26.) Tokanisi ete batángi ya lokótá Russe bakongɛngisama mpe bakolendisama na Biblia oyo ya sika.

Kobima ya Biblia yango ezali mpenza bolóngi na makambo matali lingomba mpe kobimisa mikanda! Ezali lisusu bokundoli oyo ezali kolendisa kondima na bosolo ya maloba oyo ya Yisaya 40:8 ete: “Matiti mazali kokauka, felele izali kolɛmba, nde liloba na Nzambe na biso ekotɛlɛma libela.”

[Etanda/Elilingi na lokasa 26]

Banganga-mayele Bakumisi Biblia Ya Makarios

“MOKANDA mosusu ya lokumu ebimisami: Biblia ya Makarios.” Na maloba wana ya ebandeli, zulunalo Komsomolskaya Pravda elobelaki kobimisama ya Biblia ya Makarios.

Nsima ya komonisa ete Biblia ya liboso na lokótá Russe ebimaki esili koleka soko pene na “mbula 120, zulunalo yango emilelaki na kolobáká ete: “Na boumeli ya bambula mingi lingomba etɛmɛlaki likambo ya kobongola mikanda mosantu na lokótá oyo bato bakoki kotánga kozanga nkaká. Nsima ya koboya ebele ya mabongoli, nsukansuka lingomba eyaki kondima libongoli moko na mobu 1876, mpe eyebanaki na nkombo ya libongoli ya sinode. Nzokande, ezalaki kosalelama te na bandakonzambe. Kino lelo na Lingomba ya Ortodokse ya Russie, Biblia bobele moko oyo eyebani ezali na lokótá Slave.”

Zulunalo St. Petersburg Echo eyebisaki mpe ntina monene ya kobimisama ya Biblia ya Makarios, na kolobáká ete: “Banganga-mayele ya lokumu oyo bautaki na biteyelo minene (Université d’État de Saint-Pétersbourg, Université pédagogique de Herzen, mpe Musée national d’histoire religieuse) bakumisaki mingi Biblia yango ya sika.” Kolobeláká mosala ya kobongola Biblia na lokótá Russe oyo Makarios mpe Pavsky basalaki na nsuka ya ekeke ya 19, zulunalo elobaki ete: “Kino ntango wana, na ekólo Russie, Biblia ekokaki kotángama bobele na lokótá Slave, oyo bobele bakonzi ya lingomba nde bayebaki yango.”

Kobimisama ya Biblia ya Makarios na Batatoli ya Yehova elobelamaki na likita elongo na bapanzi-nsango na engumba Saint-Pétersbourg na ebandeli ya mobu oyo. Zulunalo Nevskoye Vremya oyo ebimaka na engumba yango ekomaki ete: “Banganga-mayele ya lokumu . . . balobaki ete Biblia yango esengelaki kotalelama lokola likabo ya motuya monene kati na makambo ya bomoi ya bato ya ekólo Russie mpe na engumba Saint-Pétersbourg. Atako makanisi nini moto akoki kozala na yango na ntina na misala ya lingomba yango [Batatoli ya Yehova], na ntembe te kobimisama ya libongoli oyo kino sikawa eyebanaki te ezali na litomba monene.”

Ya solo, bato nyonso oyo balingaka Nzambe bazali kosepela ntango Liloba na ye likomami etyami na lokótá oyo bato nyonso bakoki kotánga mpe kososola. Baoyo balingaka Biblia, ezala bazwami wapi bazali kosepela ete libongoli mosusu ya Biblia ebimisami mpo na bamilió ya bato oyo balobaka lokótá Russe na mokili mobimba.

[Elilingi]

Kobima ya Biblia ya Makarios eyebisamaki na likita oyo elongo na bapanzi-nsango

[Elilingi na lokasa 23]

Bibliotɛkɛ ya Letá na ekólo Russie epai eloko ya motuya oyo ebombamaki emonanaki

[Elilingi na lokasa 23]

Peter le Grand amekaki kobimisa Biblia na lokótá ya Russe

[Elilingi na lokasa 24]

Gerasim Pavsky, oyo apesaki mabɔkɔ na kobongola Biblia na lokótá Russe

[Elilingi na lokasa 25]

Archimandrite Makarios, ye oyo Biblia ya sika na lokótá Russe ebéngami na nkombo na ye