Moto moko ya mpiko “oyo azalaki kotambolatambola mpo na kosakola Evanzile”

BALOBAKA ete ntango George Borrow azalaki naino na mbula 18 ayebaki minɔkɔ 12. Mbula mibale na nsima, azalaki na likoki ya kobongola “kozanga nkaka mpe na elobeli ya kitoko” na minɔkɔ 20.

Na mobu 1883, société oyo ebimisaka Babiblia (British and Foreign Bible Society) ebengaki moto yango ya mayele mingi na Londres mpo na kosolola na ye. Lokola azalaki na mbongo ya tike te, kasi alingaki mpe te kolekisa libaku oyo bapesaki ye, Borrow oyo, na ntango wana akómaki na mbula 30, atambolaki na makolo ngonga 28, na ntaka ya kilomɛtrɛ 180 banda na Norwich, mboka na ye, tii na Londres.

Kuna, société yango ya Biblia epesaki ye mokumba moko ya makasi​—basɛngaki ye ete na boumeli ya sanza motoba, ayekola Mandchou, monɔkɔ oyo bazalaki koloba na bisika mosusu na Chine. Asɛngaki bápesa ye buku ya mibeko ya lokota yango, kasi bapesaki ye kaka evanzile ya Matai na monɔkɔ yango, mpe diksionɛrɛ ya Mandchou-Lifalanse. Atako bongo, nsima ya pɔsɔ 19 akomelaki bato ya société wana boye: “Na lisalisi ya Nzambe nayebi sikoyo koloba Mandchou malamu.” Ezalaki mpenza likambo ya kokamwa mpamba te, balobaka ete ntango azalaki koyekola monɔkɔ wana, azalaki mpe kobongisa Evanzile ya Luka na Nahuatl, monɔkɔ moko ya Mexique.

Biblia na monɔkɔ ya Mandchou

Na ekeke ya 17, ntango bakómaki kokoma monɔkɔ ya Mandchou na alfabɛ ya Ouïgour ya ekólo Mongolie, yango ekómaki monɔkɔ ya Leta na Chine. Atako na nsima monɔkɔ yango ezalaki lisusu kolobama mingi te, bakambi ya société ya Biblia bazalaki na mposa makasi ya kobimisa Biblia na monɔkɔ yango. Na mobu 1822, babimisaki babuku 550 ya Evanzile ya Matai oyo Stepan Lipoftsoff abongolaki. Azalaki kosala na departema ya Russie oyo etalelaka boyokani na bikólo mosusu, mpe afandaki mbula 20 na Chine. Babimisaki mikanda yango na Saint-Pétersbourg, kasi nsima ya kokabola kaka mwa ndambo na yango, mpela ebebisaki nyonso oyo etikalaki.

Mwa moke na nsima, babongolaki Makomami ya Grɛki mobimba. Na mobu 1834, bakundolaki maniskri moko ya kala mpenza oyo ezalaki na mikanda mingi ya Makomami ya Liebele, yango epesaki lisusu bato mposa ya koyeba Biblia. Nani akokaki kokamba mosala ya kobongisa lisusu Biblia na monɔkɔ ya Mandchou mpe kosilisa kobongola mikanda oyo etikalaki? Société wana ya Biblia esɛngaki George Borrow asalela bango mosala wana.

Na Russie

Nsima ya kokóma na Saint-Pétersbourg, Borrow ayekolaki lisusu malamu monɔkɔ ya Mandchou mpo bábongola mpe bábimisa Biblia moko oyo ezali na maloba ya sikisiki. Atako bongo, ezalaki mosala ya makasi, esɛngaki ye asala ngonga 13 na mokolo mpo na kobongisa makomi ya imprimeri mpo na Kondimana ya Sika, oyo nsima balobaki ete ezali “mokanda moko ya kitoko kati na mikanda ya minɔkɔ ya Azia.” Na mobu 1835, babimisaki Babiblia nkóto moko. Kasi, mposa makasi oyo Borrow azalaki na yango ya komema Babiblia yango na Chine mpo na kokabola yango kuna ekokisamaki te. Bakonzi ya Russie bamonaki ete Chine ekoki kotalela yango lokola nde mokano ya kokɔtisa nsango malamu na Chine mpe yango ekoki kobebisa boyokani malamu oyo ezalaki kati na bikólo yango; yango wana, balobaki na Borrow ete akatisa na Chine “ata na Biblia moko ya Mandchou” te.

Mbula soki zomi na nsima, bakabolaki mwa ndambo ya Babiblia yango, mpe na mobu 1859, babimisaki Baevanzile ya Matai mpe ya Malako na buku moko oyo ezalaki, na ngámbo mosusu Mandchou, mpe na ngámbo mosusu Chinois. Kasi, na ntango wana, bato mingi oyo bakokaki kotánga Biblia na monɔkɔ ya Mandchou bakómaki nde kosepela kotánga monɔkɔ ya Chinois, mpe makanisi ya kobongola Biblia mobimba na Mandchou ebandaki kosila mokemoke. Mandchou ekómaki kolimwa, mpe Chinois ebandaki kozwa esika na yango. Mandchou elimwaki mobimba mpenza ntango Chine ekómaki repiblike na 1912.

Péninsule Ibérique

George Borrow azongaki na Londres nsima ya koyekola makambo ebele oyo ebakiselaki ye mposa ya kosala mosala na ye. Na mobu 1835, batindaki ye na Espagne mpe na Portugal “mpo na kotala soki bato mingi bakokaki koyamba mateya ya boklisto.” Na ntango wana, société ya Biblia etindaki naino bato na bikólo yango te mpo mobulu na makambo ya politiki mpe yikiyiki ezalaki mingi kuna. Borrow azalaki kosepela koteya Biblia epai ya bato ya bamboka mikemike ya Portugal, kasi nsima ya mwa ntango, lokola amonaki ete bato yango bazalaki kosepela na nsango na ye te, akendaki na Espagne.

Na Espagne akutanaki na mokakatano ya ndenge mosusu, mingimingi epai ya Ba-Gitan oyo, lokola azalaki koloba monɔkɔ na bango, asalaki na bango boninga makasi. Mwa moke nsima ya kokóma kuna, abandaki kobongola “Kondimana ya Sika” na Gitan, monɔkɔ moko ya Espagne. Mpo na kosala mosala yango, azwaki lisalisi ya basi mibale Ba-Gitan. Azalaki kotángela bango na Espagnol mpe kosɛnga bango bábongolaka mpo na ye. Lolenge wana esalisaki ye ayekola malamumalamu monɔkɔ ya Gitan. Milende na ye esalaki ete Evanzile ya Luka ebima na mobu 1838; yango etindaki episkɔpɔ moko aloba boye: “Akobongola bato ya Espagne mobimba na lisalisi ya monɔkɔ ya Gitan.”

George Borrow azwaki ndingisa ya koluka “moto moko ya makoki mpenza oyo akokaki kobongola Makomami na monɔkɔ ya Basque.” Mokumba yango epesamaki epai ya Oteiza, monganga moko oyo Borrow akomaki mpo na ye ete “ayebaki mpenza monɔkɔ yango, oyo ngai moko nayebaki koloba kaka mwa moke.” Na mobu 1838, Evanzile ya Luka ezalaki mokanda ya liboso ya Biblia oyo ebimaki na monɔkɔ ya Basque oyo balobaka na Espagne.

Lokola azalaki na mposa makasi ya kosalisa bato mpamba, Borrow azalaki kosala mibembo ya milai mpe ya makama mpo na kokabola Babiblia epai ya babola na bamboka ya mikemike. Azalaki na mposa makasi ya kobimisa bango na molili ya mangomba mpe na biyambayamba. Na ndakisa, mpo na komonisa bato ete kopesa mbongo mpo masumu na bango elimbisama ezali na ntina te, azalaki kotuna bango boye: “Ekoki mpenza kosalema ete Nzambe, oyo azali malamu, andima ete bátɛkelaka bato bolimbisi ya masumu?” Kasi, lokola société ya Biblia ebangaki ete lolenge wana ya kolobela bindimeli ya mangomba mosusu ekosala ete bápekisa misala na bango, bayebisaki ye ete asuka kaka na kokabola Babiblia.

Bapesaki Borrow ndingisa na maloba mpo abimisa El Nuevo Testamento, elingi koloba Kondimana ya Sika na monɔkɔ ya Espagnol, kasi atya te banɔti oyo ezali kolimbola makambo na kolanda bindimeli ya Lingomba ya Katolike. Azwaki ndingisa wana atako na ebandeli, ministre-mokonzi aboyaki likambo yango mpe azalaki koloba ete libongoli yango ezali “buku oyo ebongi te” mpe ezali mabe. Borrow afungolaki magazini moko na Madrid mpo na kotɛka Kondimana ya Sika na monɔkɔ ya Espagnol, likambo yango ememelaki ye mindɔndɔ, ezala epai ya bakonzi ya lingomba to bakonzi ya mboka. Batyaki ye na bolɔkɔ mikolo 12. Lokola Borrow andimaki ekateli yango te, basɛngaki na ye alongwa na malɛmbɛ na mboka na bango. Lokola ayebaki ete bakangi ye kaka mpamba, atángaki maloba ya ntoma Paulo mpe aboyaki kolongwa wana tii ntango bango moko balobaki ete asali mabe moko te.​—Misala 16:37.

Ntango Borrow, moto ya molende oyo batindaki na Espagne, alongwaki kuna na mobu 1840, société ya Biblia elobaki boye: “Babiblia pene na 14  000 ekabolami na Espagne na boumeli ya mbula mitano oyo eleki.” Lokola asalaki mingi na mosala yango ya kobongola mpe kokabola Biblia, Borrow alobelaki bambula oyo asalaki na Espagne ete ezalaki “bambula oyo elekaki malamu na bomoi na ngai.”

Buku Biblia na Espagne (na Lingelesi), oyo ebimaki liboso na mobu 1842​—mpe ebimisamaka tii lelo oyo​—ezali lisolo ya bomoi mpe mibembo ya George Borrow oyo ye moko akomá. Na buku yango, oyo bato mingi basepelaki na yango, amibengaki moto moko ya mpiko “oyo azalaki kotambolatambola mpo na kosakola Evanzile.” Akomaki boye: “Nazalaki na likanisi ya kokɔta tii na bisika oyo ebombaná mpe na bangomba ya mike mpe ya minene, mpo na koyebisa bato, na ndenge na ngai, makambo ya Klisto.”

Mosala ya kobongola mpe kokabola Biblia oyo George Borrow asalaki na esengo, efungwelaki bato mosusu nzela mpo na mosala yango​—ezali mpenza lokumu mpo na ye!

[Karte na lokasa 29]

(Mpo na komona yango, talá mokanda)

Milende oyo George Borrow asalaki mpo na kobongola Biblia mpe kokabola yango ememaki ye longwa na 1. Angleterre tii 2. na Russie 3. na Portugal mpe 4. na Espagne

[Eutelo ya bafɔtɔ]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Elilingi na lokasa 28]

Maloba ya ebandeli ya Evanzile ya Yoane na monɔkɔ ya Mandchou, ebimaki na 1835, ezalaki kotángama na kokita, banda na lobɔkɔ ya mwasi

[Eutelo ya bafɔtɔ]

Euti na buku The Bible of Every Land, 1860

[Maloba mpo na kolimbola eutelo ya bafɔtɔ na lokasa 27]

Euti na buku The Life of George Borrow, ekomami na Clement K. Shorter, 1919