• Bisakweli nyonso ya Biblia ekokisamaka
    Linɔ́ngi ya Mosɛnzɛli—2012 | Juin 1
    • Alezandre Monene

      Bisakweli nyonso ya Biblia ekokisamaka

      “Na maloba nyonso ya malamu oyo Yehova Nzambe na bino alobaki na bino, ata liloba moko te ezangaki kokokisama.”​—YOSUA 23:14.

      NA NDENGE NINI BIBLIA EKESENI NA BABUKU MOSUSU? Makambo oyo bato ya kala bazalaki kosakola mpo na avenire ezalaki polele te mpe ezalaki ya kotyela motema te; ezali mpe bongo mpo na bato oyo batalaka bilembo ya horoscope lelo oyo. Ata mayele ya siansi oyo babengi futurologie, oyo eyekolaka makambo ekoya na kotalela ndenge makambo ezali kosalema sikoyo, elongaka te kosakola basiɛklɛ mingi liboso makambo mpenza oyo ekosalema. Nzokande, bisakweli ya Biblia eyebisaka likambo mokomoko mpe yango nyonso ekokisamaka, ata ntango eyebisaka “banda kala makambo oyo esalemi naino te.”​—Yisaya 46:10.

      NA NDAKISA: Na siɛklɛ ya motoba liboso ya ntango na biso, mosakoli Danyele amonaki emonaneli moko oyo elobelaki ndenge Grɛsi ekokweisa Bamede ná Baperse noki mpenza. Esakweli yango elobaki mpe ete ntango kaka mokonzi ya Grɛsi ‘akokóma makasi,’ bokonzi na ye ‘ekobukana.’ Nani asengelaki kozwa esika na ye? Danyele akomaki ete: “Makonzi minei ekobima, euti na ekólo na ye, kasi ekozala na nguya na ye te.”​—Danyele 8:5-8, 20-22.

      BATO YA MAYELE NA ISTWARE BALOBI NINI? Mbula koleka 200 nsima ya eleko ya Danyele, Alezandre Monene akómaki mokonzi ya Grɛsi. Na mbula zomi ya boyangeli na ye, Alezandre akweisaki ampire ya Bamede ná Baperse, mpe akómisaki ampire ya Grɛsi monene tii na Ebale Indus (oyo ezali lelo na ekólo Pakistan). Kasi, akufaki na mbalakaka, ntango azalaki na mbula 32. Nsukansuka, nsima ya etumba oyo esalemaki pene na mboka Ipsus, na Azia Moke, ampire na ye epanzanaki. Na nsima, bato minei oyo balongaki etumba yango bakabolaki ampire ya Grɛsi na biteni minei mpe moto na moto azwaki eteni moko. Kasi, ata moko na bango te akómaki na nguya mingi lokola Alezandre.

      OKANISI NINI? Buku nini mosusu ezali na bisakweli oyo ekokisamaka ndenge wana? Omoni te ete Biblia ekeseni na babuku mosusu nyonso?

      “Biblia ezali na bisakweli . . . mingi mpenza mpe ekoki kosalema te ete bisakweli yango ekokisamaka kaka na mbalakaka.”​—A LAWYER EXAMINES THE BIBLE, YA IRWIN H. LINTON

  • Biblia elobeli makambo oyo esalemaki mpenza
    Linɔ́ngi ya Mosɛnzɛli—2012 | Juin 1

    • Biblia elobeli makambo oyo esalemaki mpenza

      “Nalandelaki makambo nyonso malamumalamu uta ebandeli.”​—LUKA 1:3.

      NA NDENGE NINI BIBLIA EKESENI NA BABUKU MOSUSU? Masapo elobelaka masolo ya kokamwa, kasi etángaka te bamboka, badati mpe bankombo ya bato oyo masolo yango elobeli. Nzokande, na kati ya Biblia tokokuta ata makambo ya mikemike ya masolo mingi ya kala, oyo ezali kondimisa batángi ete maloba na yango “mobimba ezali ya solo.”​—Nzembo 119:160.

      NA NDAKISA: Biblia elobi ete “Nebukadenezare mokonzi ya Babilone . . . amemaki Yehoyakine [mokonzi ya Yuda] na mboka mopaya, na Babilone.” Na nsima, “Evile-merodake mokonzi ya Babilone, na mbula oyo akómaki mokonzi, atombolaki motó ya Yehoyakine mokonzi ya Yuda mpe abimisaki ye na ndako ya bolɔkɔ.” Lisusu, “bazalaki kopesa ye [Yehoyakine] ntango nyonso pɔsɔ oyo ezalaki kouta epai ya mokonzi, mokolo na mokolo, ndenge esengeli, mikolo nyonso ya bomoi na ye.”​—2 Bakonzi 24:11, 15; 25:27-30.

      BILOKO OYO BATO YA ARKEOLOJI BAMONI: Na kati ya biloko ya kala ya Babilone, bato ya arkeoloji bamonaki mikanda ya Leta ya ntango oyo Nebukadenezare II azalaki mokonzi. Mikanda yango etángi pɔsɔ to biloko oyo bazalaki kopesa basali mpe baombo oyo bazalaki na Babilone. Na kati ya bato yango, batángi mpe “Yaukin [Yehoyakine],” oyo azalaki “mokonzi ya mokili ya Yahud (Yuda),” mpe bato ya ndako na ye. Bongo Evile-merodake, mokonzi oyo ayangelaki nsima ya Nebukadenezare? Mbɛki moko oyo bakutaki pene na engumba Susa ezalaki na makomi oyo: “Ndako ya Amil-Marduk [Evile-merodake], mokonzi ya Babilone, mwana ya Nebukadenezare, mokonzi ya Babilone.”

      OKANISI NINI? Ezali nde na buku mosantu mosusu oyo elobeli makambo ya solosolo mpe ya sikisiki oyo etali masolo ya kala? Omoni te ete Biblia ekeseni na babuku mosusu nyonso?

      [Likanisi ya paragrafe na lokasa 5]

      “Biblia elobeli badati mpe bisika na bosikisiki mpenza mpe ebongi kotyelama motema koleka oyo elobelami na mikanda mosusu nyonso ya kala.”​—A SCIENTIFIC INVESTIGATION OF THE OLD TESTAMENT, YA ROBERT D. WILSON

      [Elilingi na lokasa 5]

      Mokanda ya Babilone oyo elobeli Yehoyakine mokonzi ya Yuda

      [Eutelo ya bafɔtɔ]

      © bpk, Berlin/​Vorderasiatisches Museum, SMB/​Olaf M. Tessmer/​Art Resource, NY

  • Siansi endimi makambo oyo Biblia elobi
    Linɔ́ngi ya Mosɛnzɛli—2012 | Juin 1
    • Moto azali kosukola mabɔkɔ

      Siansi endimi makambo oyo Biblia elobi

      “Kala nakomelaki yo te na batoli mpe na boyebi, mpo nalakisa yo bosolo ya maloba ya solo, mpo na kozongisa maloba oyo ezali solo?”​—MASESE 22:20, 21.

      NA NDENGE NINI BIBLIA EKESENI NA BABUKU MOSUSU? Mbala mingi, babuku ya kala ezalaka na makanisi oyo tokoki kotyela motema te mpe ya mabe, oyo siansi ya mikolo na biso emonaka ete ezali solo ata moke te. Ata lelo oyo, esɛngaka ete bakomi bábongisa lisusu makambo oyo ezali na babuku oyo bakomá, mpo eyokana na makambo ya sika oyo ezali kobima. Nzokande, Biblia elobi ete nkolo na yango azali Mozalisi mpe Liloba na ye “ezali koumela libela na libela.”​—1 Petro 1:25.

      NA NDAKISA: Mibeko ya Moize ezalaki kosɛnga Bayisraele bákundaka bosɔtɔ na libulu “libándá ya kaa” mpe bázipa yango. (Kolimbola Mibeko 23:12, 13) Soki Moyisraele moko asimbi nyama oyo ekufi to moto oyo akufi, asengelaki kosukola na mai. (Balevi 11:27, 28; Mitángo 19:14-16) Soki moto azali na maladi ya maba, esengelaki kotya ye mosika na bato, tii ntango ekomonana ete maladi na ye ekoki lisusu kozwa bato mosusu te.​—Balevi 13:1-8.

      LELO OYO MINGANGA BALOBI NINI? Tii lelo, koyeba kolongola bosɔtɔ, kosukola mabɔkɔ, mpe kotya mosika moto oyo azali na maladi oyo ekoki kozwa bato mosusu ezali lolenge eleki malamu ya kobengana bamaladi. Na bisika oyo batwalɛti ezali te, ebongiseli moko ya Amerika oyo etalelaka bamaladi oyo ezwaka bato mingi na mbala moko epesi malako oyo: “Soki oyoki mposa ya kokɔta twalɛti, kende na ntaka ya mɛtrɛ 30, mosika mpenza na esika oyo mai ezali, na nsima kundá bosɔtɔ na yo.” Ebongiseli ya ONU oyo etalelaka bokolɔngɔnɔ ya nzoto (OMS) elobi ete soki na esika bofandi bato bazali na batwalɛti ya malamu, yango ekoki kosala ete bato moke kaka (36%) bábɛla maladi ya pulupulu. Eleki sikoyo mbula pene na 200, minganga bayaki koyeba ete bazalaki kopesa bato mingi maladi mpo bazalaki kosukola mabɔkɔ te nsima ya kosimba ebembe. Tii lelo, ebongiseli yango ya Amerika ebengaka kosukola mabɔkɔ “lolenge eleki malamu ya kopekisa ete maladi epalangana.” Kasi, tokoloba nini mpo na ebongiseli ya kotya bato ya maba mpe bato oyo bazali kobɛla bamaladi mosusu mosika na bato? Kala mingi te, zulunalo moko (Saudi Medical Journal) elobaki boye: “Ntango maladi oyo ezwaka bato mingi na mbala moko ezali naino na ebandeli, kotya moto oyo azwi yango mosika na bato ezali lolenge kaka moko eleki malamu ya kobatela bato mosusu mpo bázwa yango te.”

      OKANISI NINI? Okanisi ete ezali na babuku mosantu mosusu ya kala oyo siansi endimi makambo oyo yango elobi? Omoni te ete Biblia ekeseni na babuku mosusu nyonso?

      “Ndenge oyo Bayisraele na ntango ya Moize bazalaki komibatela pɛto mpo bázwa bamaladi te ekamwisaka moto nyonso.”​—MANUAL OF TROPICAL MEDICINE, YA DR. ALDO CASTELLANI MPE DR. ALBERT J. CHALMERS

  • Mikanda na yango nyonso ezali na boyokani
    Linɔ́ngi ya Mosɛnzɛli—2012 | Juin 1
    • Mokomi ya Biblia

      Mikanda na yango nyonso ezali na boyokani

      “Esakweli eyá ata mbala moko te na mokano ya moto, kasi bato balobaki makambo oyo euti na Nzambe ndenge elimo santu ezalaki kotinda bango.”​—2 PETRO 1:21.

      NA NDENGE NINI BIBLIA EKESENI NA BABUKU MOSUSU? Mbala mingi, mikanda mosusu ya ntango ya kala ezalaka na boyokani te, ata soki ekomamaki na eleko moko. Ezalaka mwa mpasi mpo babuku oyo ekomami na bato ndenge na ndenge, na bisika mpe na ntango ekeseni, ezala na boyokani na makambo nyonso. Nzokande, Biblia elobaka ete mikanda na yango nyonso 66 ezali kaka ya moto moko, yango wana, nsango na yango ezali na bomoko mpe na boyokani.​—2 Timote 3:16.

      NA NDAKISA: Moize, oyo azalaki mobateli ya mpate na siɛklɛ ya 16 liboso ya ntango na biso, akomaki na mokanda ya liboso ya Biblia ete “momboto” moko akoya kobikisa bato. Na nsima, mokanda yango elobaki ete momboto yango akozala mokitani ya Abrahame, Yisaka mpe Yakobo. (Ebandeli 3:15; 22:17, 18; 26:24; 28:14) Mbula soki 500 na nsima, mosakoli Natane alobaki ete momboto yango akobima na libota ya Mokonzi Davidi. (2 Samwele 7:12) Mbula 1 000 na nsima, ntoma Paulo alimbolaki ete Yesu ná bayekoli na ye oyo baponami nde bakozala momboto yango. (Baroma 1:1-4; Bagalatia 3:16, 29) Na nsuka ya siɛklɛ ya liboso ya ntango na biso, mokanda ya Emoniseli esakolaki ete bayekoli yango bakopesa litatoli mpo na Yesu awa na mabele, bakosekwa mpo na kokende likoló, mpe bakoyangela elongo na ye na boumeli ya mbula 1 000. Momboto yango akoboma Zabolo mpe akobikisa bato.​—Emoniseli 12:17; 20:6-10.

      BATO OYO BALIMBOLAKA MALOBA YA BIBLIA BALOBI NINI? Nsima ya koyekola malamumalamu mikanda 66 ya Biblia, Louis Gaussen akomaki ete akamwaki ndenge “Biblia ezali na bomoko, atako ekomamaki na boumeli ya mbula 1 500, mpe na bato ebele, . . . oyo bazalaki na mokano kaka moko, mpe bakobaki mosala yango, atako bakangaki ntina ya makambo nyonso te, elingi koloba lisolo ya kosikolama ya mokili na nzela ya Mwana ya Nzambe.”​—Theopneusty—​The Plenary Inspiration of the Holy Scriptures.

      OKANISI NINI? Ekoki kosalema ete buku oyo ekomamaki na boumeli ya bambula koleka 1 500, na bato soki 40, ezala mpenza na boyokani? Omoni te ete Biblia ekeseni na babuku mosusu nyonso?

      “Ntango batye makomi yango esika moko, esali kaka buku moko . . . Na babuku nyonso oyo bato bakomá, ata moko te ekokani na Biblia.”​—THE PROBLEM OF THE OLD TESTAMENT, YA JAMES ORR

  • Biblia esalisaka bato tii lelo
    Linɔ́ngi ya Mosɛnzɛli—2012 | Juin 1

    • Biblia esalisaka bato tii lelo

      “Liloba na yo ezali mwinda na lokolo na ngai, mpe pole na nzela na ngai.”​—NZEMBO 119:105.

      NA NDENGE NINI BIBLIA EKESENI NA BABUKU MOSUSU? Babuku mosusu ekoki komonana ete ekomami malamu mpenza, kasi ebongi te mpo na kolakisa bato nzela oyo basengeli kolanda. Esɛngaka ntango nyonso kobongisa ata babuku ya malako ya mikolo oyo. Nzokande, Biblia elobaka ete “makambo nyonso oyo ekomamaki kala ekomamaki mpo eteya biso.”​—Baroma 15:4.

      NA NDAKISA: Atako Biblia ezali buku ya makambo ya minganga te, ezali na malako oyo ebongi mpo na kosalisa moto azala na nzoto mpe na makanisi malamu. Na ndakisa, elobi ete “motema ya kimya ezali bomoi ya nzoto ya mosuni.” (Masese 14:30) Biblia epesi mpe toli oyo: “Ye oyo azali komitangola na bamosusu akoluka mposa na ye ya lokoso; akotombokela makambo nyonso ya bwanya.” (Masese 18:1) Elobi mpe ete: “Esengo ya kopesa eleki oyo ya kozwa.”​—Misala 20:35.

      BOLUKILUKI OYO ESALEMI EMONISI NINI? Kozala na kimya, na baninga ya solosolo mpe kokaba, ekoki kosala ete moto azala nzoto malamu. Zulunalo moko (The Journal of the American Medical Association) elobi boye: “Bato oyo basilikaka noki bazali na likama ya kozwa mpasi makasi na bɔɔngɔ mbala mibale koleka bato oyo basilikaka noki te.” Ankɛtɛ moko oyo esalemaki na Australie na boumeli ya mbula zomi emonisaki ete mibange oyo “bazali na baninga oyo bayokanaka na bango malamu mpe na bato oyo bakoki koyebisa makambo na bango ya sekele,” baumelaka mingi na bomoi koleka mibange mosusu. Na 2008, ankɛtɛ moko oyo esalemaki na Canada mpe na États-Unis emonisaki ete “kobimisa mbongo mpo na kosalisa basusu epesaka esengo koleka kobimisa mbongo mpo na yo moko.”

      OKANISI NINI? Okondima ete buku moko, oyo mbula 2 000 eleki bandá basilisá kokóma yango, epesa yo toli na makambo etali bokɔlɔngɔnɔ ya nzoto? Omoni te ete Biblia ekeseni na babuku mosusu nyonso?

      [Likanisi ya paragrafe na lokasa 8]

      “Biblia esepelisaka ngai mingi . . . mpo ezali na toli malamu mpenza na makambo etali bokɔlɔngɔnɔ ya nzoto.”​—HOWARD KELLY, MOKO YA BATO OYO BASALÁ THE JOHNS HOPKINS UNIVERSITY SCHOOL OF MEDICINE