Bozalisi

Lokola mayele ya siansi ekoli mingi na mokili ya lelo, esengeli mpenza kondima bozalisi?

“Mibeko ya molɔ́ngɔ́ ezali na bosikisiki, yango wana ezali mpasi te ete bato básala bafize oyo ekendaka tii na sanza mpe bato bayebaka ata ngonga oyo yango ekosala na nzela. Yango emonisi ete ezali na moto oyo asalaki mibeko yango.”​—Maloba ya Wernher von Braun, oyo asalaki mingi mpo na kotinda bafize ya Amerika na sanza.

Molɔ́ngɔ́: Soki omoni montre moko, okoloba nde ete biloko mikemike esanganaki yango moko kaka boye mpe ebimisi montre yango? Emonani polele ete moto moko ya mayele nde asalaki montre yango, boye te? Kutu, ezali na “montre” moko oyo ekamwisaka koleka. Moi ná baplanɛti nyonso oyo ebalukaka zingazinga na yango, ata mpe minzoto oyo ezali na molɔ́ngɔ́ mobimba, etambolaka na bosikisiki koleka bamontre oyo bato basalá. Galaksi na biso ezali na minzoto koleka miliare 100, mpe bato ya astronomi [bato oyo bayekolaka minzoto] balobaka ete bagalaksi ya ndenge wana ezali soki miliare 100 na molɔ́ngɔ́ mobimba. Soki moto ya mayele nde asalaki montre, bongo tokoloba ete molɔ́ngɔ́ monene oyo ebimaki kaka yango moko? Biblia elobi ete Moto oyo asalaki yango ezali “Nzambe ya solo, Yehova, . . . ye Mozalisi ya likoló mpe Nzambe Monene oyo atandá yango.”​—Yis. 42:5; 40:26; Nz. 19:1.

Mabele: Ntango ozali kokatisa esobe moko monene, mpe omoni ndako moko kitoko oyo ezali na biloko ndenge na ndenge mpe etondi na bilei, okoloba ete ndako yango ebimaki kaka yango moko? Te; okomona ete moto moko ya bwanya mpenza nde atongaki yango, boye te? Ya solo, bato ya siansi bamoná biloko ya bomoi na baplanɛti mosusu te oyo ezali zingazinga na moi, longola kaka na mabele; yango ezali elembeteli oyo emonisi ete bomoi ezalaka na baplanɛti mosusu te. Buku moko (The Earth) elobi ete planɛti yango ezali “eloko moko ya kitoko na molɔ́ngɔ́, oyo ekeseni na baplanɛti mosusu nyonso.” (New York, 1963, Arthur Beiser, lok. 10) Mabele ekabwani na moi na ntaka oyo ebongi na bomoi ya moto, mpe ebalukaka na mbangu oyo ebongi mpo elanda kaka nzela na yango. Mopɛpɛ oyo ezali kaka zingazinga na mabele ebongi mpo na kobatela bomoi. Likambo ya kokamwa, kongɛnga ya moi, gaze karbonike oyo ezali na mopɛpɛ, mai mpe makɛlɛ (minéraux) oyo ezalaka na mabele ya malamu esanganaka mpo na kobimisela moto bilei. Biloko nyonso wana ebimaki kaka pwasa boye na molɔ́ngɔ́? Zulunalo moko (Science News) elobi ete: “Emonani ete ezali mpasi ete makambo oyo ebongisami malamu boye ebima kaka yango moko.” (24 mpe 31 Augusto 1974, lok. 124) Biblia elobi mpenza solo ete: “Ya solo, ndako nyonso etongamaka na moto, kasi oyo atongá biloko nyonso ezali Nzambe.”​—Ebr. 3:4.

Bɔɔngɔ ya moto: Baordinatɛrɛ ya lelo ezali mbuma ya bolukiluki mpe ya mosala makasi ya bato. Ebimaki “kaka boye” te. Bongo bɔɔngɔ ya moto ebimaki kaka yango moko? Bɔɔngɔ ya mwana ya moto ekeseni na oyo ya nyama; na mbula ya liboso, bɔɔngɔ ya mwana ya moto ebakisaka monene na yango mbala misato. Bato ya siansi bayebi naino te ndenge yango esalaka. Bato babotamaka na likoki ya koyekola minɔkɔ ndenge na ndenge, ya kosepela na biloko ya kitoko, ya kosala nzembo, ya kokanisa esika oyo bomoi eutá mpe ntina na yango. Monganga Robert White (neurochirurgien) alobaki ete: “Nazali na likambo mosusu ya kosala te, kaka kondima ete ezali na moto moko ya mayele mingi mpenza, oyo asalaki bɔɔngɔ mpe atyaki boyokani oyo ezali kati na yango ná makanisi​—moto akoki kokanga ntina ya likambo yango te.” (The Reader’s Digest, Sɛtɛmbɛ 1978, lok. 99) Eloko yango ya kokamwa ebandaka kaka na selile moko ya moke mpenza oyo ekolaka na libumu ya mama. Lokola Davidi, moko ya bakomi ya Biblia, azalaki na mayele ya kososola, alobaki ete: “Nakokumisa yo mpo nasalami na ndenge moko ya kokamwa, na ndenge moko ya nsɔmɔ. Misala na yo ezali ya kokamwa, mpe molimo na ngai eyebi yango malamu.”​—Nz. 139:14.

Selile: Mbala mosusu bato bamonaka ete selile ezali “eloko moke” na kati ya biloko oyo ezali na bomoi. Kasi nyama oyo ezali na selile kaka moko ekoki kolya bilei, kotafuna yango, kosumba, komitongela ndako mpe kosangisa nzoto. Selile mokomoko ya moto ezali lokola engumba oyo ezali na efelo, ezali na guvɛrnema mpo na kotya molɔngɔ, motɛrɛ ya kura, baizine ya kobimisa proteini, mituka ya kokumba biloko, mpe bakɛngɛli. Mpe nzoto ya moto moko ezali na selile miliare 1 000. Yango wana, Nzembo 104:24 ezali na maloba oyo ebongi mpenza, elobi: “Ee Yehova, misala na yo ezali mpenza ebele! Osalá yango nyonso na bwanya”!

Biblia endimi ete Nzambe asalelaki evolisyo mpo na kobimisa biloko ndenge na ndenge ya bomoi?

Ebandeli 1:11, 12 elobi ete matiti ná nzete esalemaki mpo ebotaka mokomoko “na motindo na yango.” Vɛrsɛ 21, 24, 25 ebakisi ete Nzambe akelaki bikelamu ya mbu, bikelamu oyo epumbwaka ná banyama ya mabele, mokomoko “na motindo na yango.” Vɛrsɛ oyo epesi nzela te ya kondima ete biloko esalemaki na evolisyo to ebongwanaki motindo mosusu.

Ebandeli 1:26 elobi ete ntango Nzambe alingaki kosala moto, alobaki: “Tósala moto na elilingi na biso, azala lokola biso.” Na yango, moto asengelaki kozala na bizaleli ya Nzambe, kasi ya nyama te. Ebandeli 2:7 ebakisi ete: “Yehova Nzambe asalaki moto na putulu ya mabele mpe apemaki na kati ya zolo na ye mpema ya bomoi, mpe moto akómaki molimo ya bomoi.” Vɛrsɛ oyo epesi likanisi ya evolisyo te, elobeli nde eloko ya sika oyo Nzambe asali.

Nzambe akelaki bamilio ya bikelamu ndenge na ndenge oyo ezali na mabele lelo oyo?

Ebandeli mokapo 1 elobi ete Nzambe akelaki eloko mokomoko “na motindo na yango.” (Eba. 1:12, 21, 24, 25) Liboso ya Mpela ya ntango ya Noa, Nzambe alobaki na Noa ete, na “motindo” mokomoko ya nyama ná ndɛkɛ ya mabele, azwa banyama ná bandɛkɛ mpe akɔtisa yango na masuwa. (Eba. 7:2, 3, 14) “Motindo” mokomoko ezali na likoki ya kobimisa banyama ya ndenge mingi. Yango wana, bambwa ezali ndenge koleka 400, mpe bampunda ezali ndenge koleka 250. Lolenge nyonso ya banyama euti na “motindo” kaka moko oyo Ebandeli elobeli. Ndenge moko mpe, bato ya mitindo ndenge na ndenge​—bato ya Orient, ya Afrika, ya Caucase, bato ya milai lokola Badinka oyo bazali na Soudan, to bato ya mikuse lokola Batwa​—bautá bango nyonso na mwasi ná mobali ya liboso, Adama ná Eva.​—Eba. 1:27, 28; 3:20.

Mpo na nini bikelamu ya bomoi ekokanaka na makambo mosusu?

“Nzambe . . . azalisaki biloko nyonso.” (Ef. 3:9) Na yango, Moto moko nde akelaki biloko nyonso.

“Biloko nyonso esalemaki na nzela na ye [Mwana ya Nzambe se moko oyo abotamaki, oyo akómaki Yesu Kristo ntango azalaki awa na mabele], mpe eloko moko te esalemaki soki na nzela na ye te.” (Yoa. 1:3) Na yango, Yehova asalelaki Mosali ya mayele kaka moko mpo na kokela biloko nyonso.​—Mas. 8:22, 30, 31.

Biloko oyo Nzambe asalá na yango molɔ́ngɔ́ eutá wapi?

Bato ya siansi bamoná ete biloko ezali nguya oyo esangani esika moko. Yango emonanaka ntango babɔmbi atomike epanzanaka. Josip Kleczek, moto ya mayele (astrophysicien) alobi ete: “Biloko mingi, mpe mbala mosusu, biloko nyonso euti na nguya moko boye.”​—The Universe (Boston, 1976), Vol. 11, lok. 17.

Nguya yango eutá wapi? Nsima ya kotuna, “Nani azalisaki biloko oyo nyonso [minzoto ná baplanɛti]?,” Biblia elobi mpo na Yehova Nzambe ete: “Mpo na makasi mingi oyo azali na yango, mpo azali na makasi na kati ya nguya, ata moko te kati na yango ezali kozanga.” (Yis. 40:26) Na yango, Nzambe ye moko nde azali Liziba ya “makasi mingi” oyo esengelaki mpo na kokela molɔ́ngɔ́.

Biloko nyonso oyo emonanaka esalemaki kaka na mikolo motoba mpamba, esili koleka mbula 6 000 tii 10 000?

Bilembeteli oyo ezali komonana endimi makambo wana te: (1) Na nɔrdi ya mokili, na butu oyo ezali na molili makasi te, galaksi oyo babengi Andromede ebimisaka kongɛnga. Kongɛnga yango esalaka mbula soki milio 2 mpo ekóma na mabele, yango emonisi ete molɔ́ngɔ́ esalemaki esili koleka bamilio ya bambula. (2) Ntango mabanga mineneminene oyo ezali na mabele ezali kobeba, ebimisaka pumbulu oyo ezali na nguya (radioactivité) oyo emonisaka ete mabanga mosusu na kati na yango eumeli bamiliare ya bambula.

Ebandeli 1:3-31 ezali kolobela te ebandeli ya kozalisama ya biloko (matière) to biloko ya likoló. Ezali kolobela nde kobongisama ya mabele oyo Nzambe asilaki kozalisa mpo bato báfanda. Yango wana, Nzambe asalaki banzete, mbisi, bandɛkɛ, banyama ya mabele ndenge na ndenge mpe bato ya liboso. Biblia elobi ete nyonso wana esalemaki na boumeli ya “mikolo” motoba. Nzokande, liloba ya Ebre oyo ebongolami na “mokolo” ezalaka na ndimbola ebele, ekoki mpe kolimbola ‘ntango molai; ntango oyo likambo moko ya monene esalemaki.’ (Old Testament Word Studies, Grand Rapids, Mich.; 1978, W. Wilson, lok. 109) Liloba yango epesi likanisi ete “mokolo” mokomoko ya bozalisi eumelaki bankóto ya bambula.