Jerusalema Ye Swanelwa ki Libizo la Yona
“Mu ka . . . wabelwa kamita kabakala ze ni eza; kakuli, a mu bone, ni se ni eza Jerusalema i be munzi wa tabo.”—ISAYA 65:18.
1. Ezira n’a ikutwile cwañi ka za munzi o ne u ketilwe ki Mulimu?
EZIRA muprisita wa Mujuda, ka ku ba muituti wa Linzwi la Mulimu ya na ni cisehelo, n’a lata hahulu swalisano ye ne i kile ya ba teñi mwahal’a Jerusalema ni bulapeli bwa Jehova bo bu kenile. (Deuteronoma 12:5; Ezira 7:27) Lilato la hae la munzi wa Mulimu li bonahala mwa kalulo ya Bibele yeo n’a buyelezwi ku ñola—Makolonika ya Pili ni ya Bubeli ni Ezira. Ku zona ze ñozwi za litaba za kale zeo, libizo la Jerusalema li fumaneha ibata iba 25 pesenti ya ku ñolwa kwa yona h’a 800 mwa Bibele mutumbi.
2. Ki taluso mañi ya bupolofita ye lu kona ku bona ku seo libizo la Jerusalema li si yemela?
2 Mwa Siheberu sa mwa Bibele, “Jerusalema” hañata i konwa ku utwisiswa ku ba ye yemela nto i liñwi. Kono, fokuñwi, Ezira n’a i ñolanga ka muñolelo wa Siheberu wa ku yemela lika ze peli. Muñolelo wa ku yemela lika ze peli hañata u itusiswanga kwa lika ze cwale ka meto, mazebe, mazoho, ni mautu. Ku ona muñolelo wa lika ze peli wo, libizo la Jerusalema li kona ku ngiwa ka bupolofita ku ba le li yemela kozo ye ne ba ka ikola batu ba Mulimu ka linzila ze peli—kwa moya ni kwa mubili. Mañolo h’a bonisi haiba Ezira n’a utwisisize nto yeo hande. Kono ka ku ba muprisita, na ezize mwa n’a konela kaufela ku tusa Majuda ku ikola kozo ni Mulimu. Mi n’a ezize ka t’ata luli kuli Jerusalema i swanelwe ki taluso ya libizo la yona, ili “Liluwo [kamba, Mutomo] la kozo ya maneku a mabeli.”—Ezira 7:6.
3. Ki hamulaho wa lilimo ze kai fo lu talusezwa hape za misebezi ya Ezira, mi lu mu fumana a li mwa miinelo mañi?
3 Bibele ha i talusi kwa n’a inzi Ezira mwahal’a lilimo ze 12 ze n’e fitile ku zwa fa ku pota kwa hae kwa Jerusalema ku to fita fa n’a tezi Nehemia mwa munzi. Muinelo o ne u fokozi wa kwa moya wa sicaba ka nako yeo u bonisa kuli Ezira n’a siyo. Kono lu fumana Ezira hape inge a li muprisita ya sepahala mwa Jerusalema limota la munzi li sa fela fela ku yahiwa.
Lizazi Le li Nde la Mukopano
4. Kiñi se ne si lemuseha fa lizazi la pili mwa kweli ya bu 7 ya Isilaele?
4 Limota la Jerusalema ne li felizwe ku yahiwa mwa kweli ya butokwa ya Tishri mo ne ku eziwanga mukiti, ili kweli ya bu 7 fa kalenda ya bulapeli bwa Isilaele. Lizazi la pili la Tishri ne li lizazi le li ipitezi la mukiti wa kweli ye nca o ne u bizwa Mukiti wa ku Liza Litolombita. Ka lona lizazi leo, baprisita ne ba liza litolombita matabelo inze a tahiswa ku Jehova. (Numere 10:10; 29:1) Lona lizazi leo ne li lukiseza Maisilaele Lizazi la Swalelo ya Libi la ka silimo fa lizazi la bu 10 la kweli ya Tishri ni Mukiti wa Kutulo wa ka tabo ku zwa la 15 ku ya la 21 mwa kweli ye swana.
5. (a) Ezira ni Nehemia ne ba sebelisize hande cwañi “lizazi la pili, mwa kweli ya bu 7”? (b) Kiñi Maisilaele ha ne ba lilile?
5 Ka “lizazi la pili, mwa kweli ya bu 7,” “sicaba kaufela” sa kopana, mi i kana ya ba kuli ne ba susuelizwe ku eza cwalo ki Nehemia ni Ezira. Banna, basali, ni “ba ba se ba kona ku utwisisa kaufela” ne ba bile teñi. Kacwalo, banana ne ba li teñi mi ne ba teeleza Ezira ha n’a yemi fa ikalunda ni ku bala Mulao ku “kala nako ya kakusasana luli, mane kwa ba musihali.” (Nehemia 8:1-4) Ka linako ze ñwi, Malivi ne ba tusa batu ku utwisisa ze n’e balwa. Zona zeo ne li lilisize Maisilaele ha ne ba lemuhile kuli bona ni bokukw’a bona ne ba si ka utwa Mulao wa Mulimu.—Nehemia 8:5-9.
6, 7. Bakreste ba kona ku itutañi ku sa n’a ezize Nehemia ili ku tuhelisa Majuda ku lila?
6 Kono ye ne si nako ya malilo. Ne li nako ya mukiti, mi batu kihona ha ne ba sa zo feza musebezi wa ku yaha limota la Jerusalema. Kacwalo, Nehemia a ba tusa ku nahana ka nzila ye nde ka ku bulela kuli: “A mu zamaye, mu y’o ca ze nunile, mu y’o nwa ze munati, mi mu ikabele ni ba ba si ka lukisezwa se siñwi; kakuli lizazi le, ki le li ketezwi Mulen’a luna; hape mu si ke mwa lila; kakuli tabo ya [Jehova, NW] ki ona mata a mina.” Ka ku utwa, “sicaba kaufela sa zwa, sa ya kwa ku y’o ca ni ku nwa, ni ku abela ba bañwi lisuma, ni ku eza munyaka o mutuna; kakuli ne ba utwisisize manzwi a ne ba bulelezwi.”—Nehemia 8:10-12.
7 Batu ba Mulimu kacenu ba kona ku ituta ze ñata ku zwelela ku yona taba yeo. Ba ba na ni tohonolo ya ku fa lingambolo kwa mikopano ya puteho kamba kwa mikopano ye mituna ba swanela ku beya taba yeo mwa munahano. Kwand’a ku fa kelezo ya butokwa fokuñwi, likezahalo ze cwalo li koñomeka lituso ni limbuyoti ze zwa mwa ku eza z’a tokwa Mulimu. Misebezi ye minde ye ezizwe ya babazwa mi sususezo ya ku tiya ya fiwa. Batu ba Mulimu ba lukela ku zwa fa mikopano ye cwalo ka tabo kabakala tuto ye yahisa ye ba amuhezi ku zwelela mwa Linzwi la Mulimu.—Maheberu 10:24, 25.
Mukopano o Muñwi wa ka Tabo
8, 9. Ki mukopano mañi o ipitezi o ne u ezahezi fa lizazi la bubeli mwa kweli ya bu 7, mi nto yeo ne i tahisizeñi kwa batu ba Mulimu?
8 Fa lizazi la bubeli la yona kweli ye ipitezi yeo, “litoho za masika a’ simuluhile ku bokuku a sicaba kaufela, ni baprisita ni Malivi, ba kopanela ku muñoli Ezira, ku t’o teeleza taluso ya manzwi a mulao.” (Nehemia 8:13) Ezira n’a fitile hande ku ze konisa za ku zamaisa ona mukopano wo, ka ku ba kuli “n’a isize pilu ya hae kwa ku bata mulao wa [Jehova, NW], ni ku sebeza ka ona, ni ku luta mwa Isilaele milao ni likatulo.” (Ezira 7:10) Ku sina kakanyo, ona mukopano wo ne u bonisize likalulo m’o batu ba Mulimu ne ba tokwa ku latelela hahulu bulikani bwa Mulao. Ku eza litukiso ze swanela za Mukiti wa Minganda o ne u taha ne i li yona nto ye ne i swanelwa ku isezwa mamelelo honaf’o.
9 Ona mukiti wo o ne u ngile viki mukatumbi ne u ezizwe ka nzila ye lukile, batu kaufela inge ba pila mwa mapapela a n’a yahilwe fa mitai ni matali a likota ze fapana-fapana. Batu ba yaha ona mapapela ao fahalimw’a lituwa za bona, ni mwa malapa a bona, mwa malapa a tempele, ni fa lipatelo za Jerusalema. (Nehemia 8:15, 16) Yeo ne li nako ye nde luli ya ku puta batu ni ku ba balela Mulao wa Mulimu! (Mu bapanye Deuteronoma 31:10-13.) Nto yeo ne i eziwa ka zazi ni zazi, “ku kala ka lizazi la pili, ku isa ku la ku feleleza” la mukiti, ili nto ye n’e tahisize ‘tabo ye tuna’ kwa batu ba Mulimu.—Nehemia 8:17, 18.
Lu Si Ke Lwa Libala Ndu ya Mulimu
10. Ki kabakalañi mukopano o ipitezi ha ne u lukisizwe fa lizazi la bu 24 la kweli ya bu 7?
10 Ku na ni nako ni sibaka se si swanela sa ku lukisa bufosi mwahal’a batu ba Mulimu. Ka mo ku bonahalela, ka ku lemuha kuli ye ne li yona nako ye swanela, Ezira ni Nehemia ba lukisa lizazi la ku itima lico, ili lizazi la bu 24 la kweli ya Tishri. Mulao wa Mulimu ne u balilwe hape, mi batu ba itumelela libi za bona. Mi Malivi ba lundulula likezo za sishemo zeo Mulimu n’a ezelize batu ba hae ba ba keluhile, ba lumbeka Jehova h’a munati, mi ba eza “tumelelano” ye n’e tiisizwe ka tiiso ya manduna, Malivi, ni baprisita ba bona.—Nehemia 9:1-38.
11. Majuda ne ba itamile ku peta “tumelelano” mañi?
11 Batu ka nañungelele ba itama ku buluka “tumelelano” ye n’e ñozwi. Ne ba ka “ya ka mulao wa Mulimu.” Mi ba lumela ku sa nyalana ni “macaba a naha.” (Nehemia 10:28-30) Fahalimw’a seo, Majuda ba itama ku buluka Sabata, ku fa linubu za mali ka silimo ni silimo ili ku tusa kwa bulapeli bwa niti, ku tisa likota za ku ezisa matabelo a ku cisa, ku tisa za maizibulo za likomu ni lingu za bona za ku ezisa matabelo, ni ku tisa mitamuno ya mibu ya bona mwa mandunyana a tempele. Ku si na kakanyo, ne ba cisehezi ‘ku sa libala za Ndu ya Mulimu wa bona.’—Nehemia 10:32-39.
12. Ki lifi ze amiwa mwa ku sa libala ndu ya Mulimu kacenu?
12 Kacenu, batu ba Jehova ba lukela ku tokomela kuli ba si ke ba libala tohonolo ya bona ya ku ‘sebeza’ mwa malapa a tempele ya Jehova ye tuna ya kwa moya. (Sinulo 7:15) Seo si ama ku lapela h’a buniti kamita kuli bulapeli bwa Jehova bu hule. Ku pila ka ku lumelelana ni litapelo ze cwalo ku tokwa ku itukiseza mikopano ya Sikreste ni ku abana ku yona, ku abana mwa litukiso za ku kutaza taba ye nde, ni ku tusa ba ba tabela ka ku kuta mi, haiba ku konahala, ni ku zamaisa lituto za Bibele ku bona. Ba bañata ba ba sa lati ku libala ndu ya Mulimu ba fanga linubu za mali kwa musebezi wa ku kutaza ni ku babalelwa kwa libaka za bulapeli bwa niti. Lu kana lwa kona ku tusa kwa ku yaha libaka za makopanelo ze tokwahala ka bubebe hamohocwalo ni ku li buluka li nze li kenile. Nzila ya butokwa ya ku bonisa lilato kwa ndu ya Mulimu ya kwa moya ki ku pilisana ka kozo sina luna ni ku tusa ba ba tokwa tuso ya kwa mubili kamba ya kwa moya.—Mateu 24:14; 28:19, 20; Maheberu 13:15, 16.
Kakulo ya ka Tabo
13. Ki taba mañi ya butokwa ye ne i tokwa ku isezwa mamelelo pili limota la Jerusalema li si ka kakulwa kale, mi ba bañata ne ba file mutala mañi o munde?
13 “Tumelelano” ye ne i tiisizwe mwa lizazi la Nehemia ne i bakanyeza batu ba Mulimu ba kwaikale lizazi la kakulo ya limota la Jerusalema. Kono taba ye ñwi ya butokwa ne i sa tokwa ku isezwa mamelelo. Jerusalema ka ku ba ye ne i kwalezwi ka limota le lituna ni minyako y’e 12, ne i tokwa batu ba bañata. Nihaike Maisilaele ba bañwi ne ba pila teñi, “munzi n’o atami, u li o mutuna, kono sicaba sa mwateñi ne si sa kumi ko kuñwi.” (Nehemia 7:4) Ka ku tatulula butata b’o, kwa “laulwa ka loto kuli kwa batu ba lishumi, a li muñwi a t’o yaha mwa Jerusalema mwa munzi o kenile.” Kamuhelo ye nde ya yona tukiso yeo ya ezisa batu ku fuyaula “batu kamukana ba ba latile ka lipilu za bona ku yaha mwa Jerusalema.” (Nehemia 11:1, 2) Wo ki mutala o munde luli kwa balapeli ba niti kacenu bao miinelo ya bona i ba lumeleza ku tutela kwa libaka ko ku na ni tokwahalo ye tuna ya tuso ye tiile ya Sikreste!
14. Ki sifi se ne si ezahezi fa lizazi la kakulo ya limota la Jerusalema?
14 Hañihañi litukiso za butokwa za lizazi le lituna la kakulo ya limota la Jerusalema za kala. Balizi ba lipina ni baopeli ba ne ba zwelela mwa minzi ye fakaufi ya Juda ne ba kopani. Bona bao ba beiwa mwa likwata ze peli ze tuna ze opela milumbeko, se siñwi ni se siñwi si latelezwi ki likwata za batu. (Nehemia 12:27-31, 36, 38) Likwata za baopeli ni ba ne ba ba latelela ba kalela kwa sibaka se ne si li kwahule ka ku fitisisa ni tempele, mwendi kwa Munyako wa Musindi, mi ba ya mwa linzila ze kauhani ku fitela ba to kopanela fa ndu ya Mulimu. “Ka lizazi leo, Maisilaele ba taba matabelo a mañata, mi ba wabelwa; kakuli Mulimu n’a ba tabisize ka tabo ye tuna; mane ni basali ni bana ba taba; mi misholoko ya tabo ya mwa Jerusalema ya utwahalela kwahule.”—Nehemia 12:43.
15. Ki kabakalañi kakulo ya limota la Jerusalema ha ne i si ka tisa tabo ya kamita?
15 Bibele ha i bonisi lizazi le ne u ezizwe ona mukiti wa tabo wo. Ku si na kakanyo, haiba ona mukiti wo ne si yona kezahalo ye tuna ka ku fitisisa, u zibe ne u zwile mubano mwa ku kutiswa sinca kwa Jerusalema. Ka mo ku inezi fela, ne ku na ni miyaho ye miñata ye ne i lukela ku yahiwa mwahal’a munzi. Nako ha i nze i ya, ba ne ba yahile mwa Jerusalema ba latehelwa ki mayemo a bona a mande a kwa moya. Sina ka mutala, Nehemia ha n’a potile mwa munzi lwa bubeli, n’a fumani kuli ndu ya Mulimu hape ne i tuhezwi ni kuli Maisilaele hape ne ba kalile ku nyala basali ba sihedeni. (Nehemia 13:6-11, 15, 23) Yona miinelo ye maswe yeo i pakilwe ku ze ñozwi za mupolofita Malaki. (Malaki 1:6-8; 2:11; 3:8) Kacwalo ku kakulwa kwa limota la Jerusalema ne ku si ka tisa tabo ya kamita.
Se si Tisa Tabo ye Sa Feli
16. Ki likezahalo mañi ze tuna ze ba libelezi batu ba Mulimu?
16 Kacenu batu ba Jehova ba nyolelwa nako yeo Mulimu a ka tula lila za hae kaufela. Kona ku tula ko ku ka kala ka ku sinyiwa kwa “Babilona yo mutuna,” ona munzi wa swanisezo o ama likalulo kaufela za bulapeli bwa buhata. (Sinulo 18:2, 8) Ku sinyiwa kwa bulapeli bwa buhata ku ka ba yona kalulo ya pili ya ku taha kwa ñalelwa ye tuna. (Mateu 24:21, 22) Hape ku na ni kezahalo ye tuna ye taha, ili linyalo la kwa lihalimu la Mulena Jesu Kreste ku munyaliwa wa hae ya li bayahi b’a 144,000 ba “Jerusalema yo munca.” (Sinulo 19:7; 21:2) Ha lu koni ku talusa kuli linyalo le lituna leo li ka felelezwa lili luli, kono kaniti luli ikaba kezahalo ya tabo.—Mu bone The Watchtower, ya August 15, 1990, makepe 30-1.
17. Lu zibañi ka za ku feziwa kwa Jerusalema yo munca?
17 Lwa ziba kuli ku feziwa kwa Jerusalema yo munca ku fakaufi hahulu. (Mateu 24:3, 7-14; Sinulo 12:12) Ka ku fapana ni munzi wa Jerusalema wa fa lifasi-mubu, yona ha i na ku tiseza maswabi. Seo si ezahala kabakala kuli ba ba yahile ku yona kaufela ki balateleli ba Jesu Kreste ba ba tozizwe ka moya, ba ba likilwe, ni ku keniswa. Ha se ba shwile ka busepahali, mañi ni mañi wa bona u ka be a bonisize ku sepahala ku ya ku ile ku Jehova Mulimu, yena Mubusi wa Pupo Kamukana. Nto yeo i na ni taluso ye tuna kwa mufuta wa mutu kaufela—ba ba pila ni ba ba shwile!
18. Kiñi ha lu swanela ku ‘taba ni ku wabelwa kamita’?
18 Mu nyakisise se si ka ezahala Jerusalema yo munca ha ka isa mamelelo kwa batu ba ba na ni tumelo mwa sitabelo sa Jesu sa tiululo. Muapositola Joani n’a ñozi kuli: “Mu bone Tabernakele ya Mulimu, i inzi ni batu; U ka yaha ni bona, ba be macaba a hae; mi Mulimu u ka ba ni bona, Yena luli, ibe Mulimu wa bona; mi u ka takula miyoko kaufela kwa meto a bona; mi lifu ha li sa na ku ba teñi; nihaiba ku tahelwa ki maswabi ni ku lila, ni ku utwa butuku; kakuli za pili li felile.” (Sinulo 21:2-4) Fahalimw’a seo, Mulimu u ka itusisa yona tukiso yeo ya munzi kwa ku ezisa batu ku ba ba ba petahalile. (Sinulo 22:1, 2) Ao ki mabaka a mande luli a ku ‘taba ni ku wabelwa kamita kabakala za eza Mulimu’!—Isaya 65:18.
19. Paradaisi ya kwa moya yeo Bakreste ba kubukanyelizwe ku yona ki nto mañi?
19 Nihakulicwalo, batu ba ba bakile ha ba tokwi ku litela ku fitela f’o kuli ba amuhele tuso ye zwa ku Mulimu. Ka 1919, Jehova n’a kalile ku kubukanyeza mwa paradaisi ya kwa moya ba mafelelezo ku b’a 144,000, ili m’o miselo ya moya wa Mulimu—ye cwale ka lilato, tabo ni kozo—i atile. (Magalata 5:22, 23) Nto ye zwile mubano ku yona paradaisi ya kwa moya yeo ki tumelo ya ba ba yahile ku yona ba ba tozizwe, ili ba ba sebelize hande hahulu mwa ku etelela ku kutaziwa kwa taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu mwa lifasi kaufela. (Mateu 21:43; 24:14) Kabakala seo, “lingu ze ñwi” ba ba bat’o ba bolule ba ba silezi, ba ba na ni sepo ya ku pila fa lifasi-mubu, ni bona ba lumelelizwe ku kena mwa paradaisi ya kwa moya ni ku ikola misebezi ye tahisa miselo. (Joani 10:16) Ba konile ku eza cwalo ka ku ineela ku Jehova Mulimu kabakala tumelo ya bona mwa sitabelo sa tiululo sa Mwan’a hae, Jesu Kreste. Swalisano ya bona ni ba ba ka ba lilama za Jerusalema yo munca i bile mbuyoti luli. Kacwalo, ka ku sebelisana ni Bakreste ba ba tozizwe, Jehova u tomile mutomo o tiile wa “lifasi le linca,” ili kopano ya batu ba ba saba Mulimu ba ba ka pila mwa kalulo ya lifasi ya Mubuso wa lihalimu.—Isaya 65:17; 2 Pitrosi 3:13.
20. Jerusalema yo munca u ka swanelwa cwañi ki taluso ya libizo la hae?
20 Miinelo ya kozo ye ba ikola batu ba Jehova cwale mwa paradaisi ya kwa moya i ka tuha i ba teñi mwa paradaisi ya fa lifasi-mubu. Seo si ka ezahala Jerusalema yo munca ha ka taha ku zwa kwa lihalimu ku to fuyaula mufuta wa mutu. Ka linzila ze peli, batu ba Mulimu ba ka ikola miinelo ya kozo ye sepisizwe kwa Isaya 65:21-25. Ka ku ba balapeli ba Jehova ba ba swalisani mwa paradaisi ya kwa moya, ba ba tozizwe ba ba sa na ni ku yo ina mwa libaka za bona mwa Jerusalema yo munca wa lihalimu ni ba ba li “lingu ze ñwi” ba na ni kozo ye ba fiwa ki Mulimu cwale. Mi kozo ye cwalo i ka zwelapili mwa paradaisi ya luli, ‘se si latwa ki Mulimu ha si ka ezwa mwa lifasi, mo si ezezwa kwa lihalimu.’ (Mateu 6:10) Ee, munzi wa Mulimu wa kwa lihalimu o kanya u ka swanelwa ki libizo la Jerusalema ka ku ba ‘Mutomo wa Kozo ya Maneku a Mabeli.’ Ku ya ku ile, i ka ba nto ye lumbeka Mubupi wa yona yo Mutuna, Jehova Mulimu, ni Mulena wa yona ya li Munyali, yena Jesu Kreste.
Kana Mwa Hupula?
◻ Ki lifi ze n’e petilwe Nehemia ha n’a kopanyize batu mwa Jerusalema?
◻ Majuda ba kwaikale ne ba na ni ku ezañi kuli ba si ke ba libala ndu ya Mulimu, mi luna lu tokwiwa ku eza nto mañi?
◻ “Jerusalema” i amiwa cwañi mwa ku tisa tabo ni kozo ya kamita?
[Mapa ye fa likepe 17]
(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)
MINYAKO YA JERUSALEMA
Linombolo li yemela butelele ka limita bwa mwa mazazi a cwale
MUNYAKO WA LITAPI
MUNYAKO WA KALE
MUNYAKO WA EFRAIMI
MUNYAKO WA SIKUTWANA
Lukwakwa lo lu kima
Patelo
MUNYAKO WA MUSINDI
NEKU LA BUBELI LA MUNZI
Lukwakwa lwa kwa Mutulo lwa Makalelo
MUNZI WA DAVIDA
MUNYAKO WA SILOKO
Musindi wa Hinomu
Munzi wa muleneñi
MUNYAKO WA LINGU
MUNYAKO WA BALIBELELI
Sibaka sa Tempele
MUNYAKO WA HAMIFIKADI
MUNYAKO WA LIPIZI
OFELE
Patelo
MUNYAKO WA MEZI
Simbule sa Gihoni
MUNYAKO WA SILIBA
Simu ya Mulena
Eni-rogeli
Libala la Tyropoeon (La fahali)
Mulapo wa Kedroni
740
730
730
750
770
770
750
730
710
690
670
620
640
660
680
700
720
740
730
710
690
670
Fo ne li kana li fitile limota la Jerusalema munzi ha ne u sinyiwa ni muta Nehemia n’a etelezi ku yahiwa sinca kwa limota