Mukanda WamuMbimbiliya Wakusokesa 65—WaYuta
Ausonekele: Yuta
Kuvausonekelele: Palestine (?)
Vakumishile Kuusoneka: Kafwe mu 65 C.E.
VANDUMBWETU vamuYuta vapwile muponde! Kufuma halwola luze afwile Kulishitu Yesu nakusanguka cheka, muchikungulwilo chavaka-Kulishitu mwengilile vyuma vyeka navyeka vyavipi. Ngana muze avahuhumwine lyehi Paulu myaka 14 yahichile kunyima, muka-kole engilile muli vakivo nakufwila kuzeyesa lufwelelo lwavo. (Teso. 2, 2:3) Uno vandumbwetu vatelele kuvakafwa ngachilihi numba valikinge kuponde kana? Mukanda WaYuta uze watwama namijimbu yamwenemwene wakumbulula chihula kanechi. Yuta asolwele ngwenyi ikiye mwakazata mulimo kanou hakulivuluka muvesi 3 na 4 ngwenyi: ‘Ngunachimono kupwa chakutamo kumisonekela mwomwo kuli vatu vamwe vanengila muli etu nakulivembelamo, vaka-kuzamukila Kalunga, likoji lyaKalunga ketu veji kulyalumunanga kupwa nge kuzunguma kaha.’ Vatu vaze vasakile kulama kunangula chamuchano navilinga vitoma vapwile muponde. Ngachize, Yuta evwile hyangu kumuchima nakufwila kukafwa vandumbwenyi mangana vazame nakulwila lufwelelo lwavo.
2 Uno Yuta apwile iya? Mazu akuputukilako amumukanda waYuta atulweza ngwawo ou mukanda vausonekele kuli ‘Yuta, ndungo yaYesu Kulishitu, ndumbwaYakova, kuli enu vasanyika.’ Hakuwana nge hali vaze vaposetolo jaYesu 12 hapwile vaYuta vavali, kutala ou Yuta nayikiye apwile kaposetolo tahi? (Luka 6:16) Yuta kalivuluka ngwenyi apwile kaposetoloko, mwomwo hakuvuluka vaposetolo azachisa lizu lyakwamba ngwenyi “vamilwezele” lize lyasolola nge kapwile kaposetoloko. (Yuta 17, 18) Oloze alivuluka ngwenyi “ngundumbwaYakova,” kulumbununa ndumbwaYesu uze asonekele mukanda waYakova. (Vesi 1) Yuta alipanjika kuli Yakova mukulijimbula chenyi mwomwo Yakova apwile “panda” muchikungulwilo chamuYelusalema kaha nawa vamwijivile chikuma. Visoneka vyasolola nawa nge Yuta apwile ndumbwaYesu. (Ngale. 1:19; 2:9; Mateu 13:55; Mako 6:3) Yuta kahanjika vyausoko wenyi naYesu wakumujimbako, oloze ashindakanya chikuma hausoko wenyi wakushipilitu nakulivuluka ngwenyi apwile “ndungo yaKulishitu.”—Koli. 1, 7:22; Koli. 2, 5:16; Mateu 20:27.
3 Mukanda wamuMbimbiliya waYuta wapwa wamwenemwene mwomwo vauvuluka namuChihanda chaMuratori chamulikulukaji lyamyaka lyamuchivali C.E. Kaha nawa Clement wakuAlekesandelya (wamulikulukaji lyamyaka lyamuchivali C.E.) awitavilile kupwa wamuchano. NaOrigen avulukile ngwenyi mukanda kana “wapwa waundende oloze ukwechi mazu amakangule alikoji lyakufuma mwilu.”a Tertullian nawa aumona kupwa wamwenemwene. Kaha twafwelela ngwetu mukanda kana naukiko watwama hamikanda yize vetavila kupwa yamuMazu-vasoneka vahwima.
4 Yuta kasonekelele chikungulwilo chipwe mutu umweko oloze asonekelele ‘kuli vaze vasanyika,’ ngocho mukanda wenyi watelele kuya kuli vaka-Kulishitu vosena. Numba tuhu kavavuluka kuchihela vausonekeleleko oloze atela ausonekelele kuPalestine. Kaha nawa chapwa chachikalu kwijiva lwola vausonekele, oloze atela vausonekele halwola vapwile nakutunga chikungulwilo chavaka-Kulishitu mwomwo Yuta anungulwile mazu ahali WaPetulu 2, 3:3 nakuvalweza valame “mazu aze vahanjikile hakulivanga kuli vaposetolo jaMwata wetu Yesu Kulishitu.” (Yuta 17, 18) Kaha nawa mazu amumukanda waYuta alifwana nawaze amukapetulu 2 mumukanda waPetulu Wamuchivali. Hakuwana nge Petulu naYuta vasonekele vyaponde yapwile muchikungulwilo halwola luze, ngocho chasoloka nge mikanda yavo vayisonekele halwola lwolumwe. Shikaho, chasoloka nge mikanda kana vayisonekele kafwe mu 65 C.E. Mwaka kanou atela wapwa wakwoloka mwomwo Yuta kavuluka vyaCestius Gallus uze afumbukilile vaYuleya mu 66 C.E., chipwe kuvuluka vyakunongesa Yelusalema mu 70 C.E. Mumukanda wenyi, Yuta avulukile vyuma vize navakasopesela vaka-shili te Yelusalema kanda vayinongese. Oloze nge ausonekele hanyima yakunongesa Yelusalema, kachi ashindakanyine chikuma havyakusopesa kanechi chikumanyi hakuwana nge naYesu ahanjikileho.—Yuta 5-7; Luka 19:41-44.
OVYO WAPWILA WANGANYO
8 Yuta amwene Mazu-vasoneka vahwima kupwa anganyo mwomwo awahila kuhuhumuna, nakulembelela, nakukolezeza, nakunangula ‘venyi azangile.’ Hakusopolola shili yavaka-kuhuka, azachishile vyakutalilaho vyamuMazu-vasoneka achiHepeleu vyakufwana nge vaIsalele vaze vahungumukile, navangelo vaze vavulumwine, navatu vamuSotome naNgomola mangana asolole ngwenyi vosena vaze navalinga vyavipi navakavazangamisa. Afwanyishile nawa vatu vakuhuka kutunyama nakwamba ngwenyi vapwile namuchima ngana waKena, nakukavangiza kuhenga chaMbalame, nakukanonga ngana mwaKola hakulikanga chavo. Azachishile “vyuma atenga Kalunga” mangana avakafwe vahumikize kanawa vyuma anangwile. Mukanda WaYuta wapwile jino ‘muMazu-vasonekosena’ mangana valinangulengawo ngana mwaVisoneka vikwavo. Kaha nawa wakolezeza vatu kupwa navilinga vitoma “mumakumbi ano akukuminyina.”—Yuta 17, 18, 5-7, 11-13; Kula. 14:35-37; Kupu. 6:4; 18:20, 21; 19:4, 5, 24, 25; 4:4, 5, 8; Kula. 22:2-7, 21; 31:8; 16:1-7, 31-35.
9 Vaka-Kulishitu vomikile kuluyanjisa navyeseko vyakuweluka, oloze vapwile muponde mwomwo muchikungulwilo mwapwile vilinga vyavipi. Vilinga kanevi vyatanjile chikuma, kaha kachi vyahungumwishile chikungulwilo chosena. Ngocho Yuta hakumona ngwenyi ukalu kana unatoho, avakafwile ‘valwenga chikuma nakulama lufwelelo.’ Nayetu makumbi ano tunahase kunganyala kukuhuhumuna chamumukanda kana ngana muze vanganyalile vakwetu kunyima. Twatela kulwa numba tulame lufwelelo, nakulihenda kuvilinga vyaupapwoki, nakukafwa muzangi vaka-kuhuhwasana ‘nakuvokola mukakahya’ nge chinahase. Vaka-Kulishitu makumbi ano vatela kulama lufwelelo lwavo numba vatwaleho kupwa vakulonga, nakupwa lika mukwitava chamuchano nakuzata kanawa milimo yakushipilitu. Vatela kulama jishimbi jaKalunga jakwoloka nakupandama kuli ikiye mukulomba. Kaha nawa vatela kumona ‘wata’ kupwa waulemu nakuvumbika vaze ahakako Kalunga muchikungulwilo chavaka-Kulishitu.—Yuta 3, 23, 8.
10 “Vaka-myono yakuhwima kaha, [vaze] kaveshi naShipilituko” kaveshi kukengila muWangana waKalungako, oloze vanahase kuhungumwisa vakwavo vaze vali mujila yakuya kukuyoya chahaya myaka yosena. (Yuta 19; Ngale. 5:19-21) Shikaho, vaka-chikungulwilo vatela kuvahuhumuna valihende kukulikata navatu vavapi. Echi nachilingisa vandumbwetu vapwenga chikuma ‘vaka-kutetela nakuunda, nazangi’ nakutwalaho lika kutambuka muzangi yaKalunga shimbu vali ‘nakutalilila kutetela chaMwata wetu Yesu Kulishitu chakutwala kukuyoya chahaya myaka yosena.’ Kalunga uze apwa Mulwilo mwakalingisa vaka-kuswana Wangana kupwa ‘vakumika kumeso aupahu wenyi mukulisamba, chakuzeneka katenga.’ Enga, vatu kana valinunga hamwe naYuta nakuhana “upahu naukelenga nawata nangolo” kuli Kalunga kuhichila muli Yesu Kulishitu.—Yuta 2, 21, 24, 25.
[Kwinyikila chamwishi]
a Mukanda waThe Canon of the New Testament, 1987, vasonekele kuli B. M. Metzger, lifwo 138.