Mukanda wamuBayibolu Naambala 48—Aŋalija
Nsoneki: Pawulu
Awisonekeleli: kuKorinda hela kuSiriya wakuAntiyoki
Awimanishili Kuwisoneka: Kwakwihi na 50–52 C.E.
YIPOMPELU yamuŊalija yashimunawu kudi Pawulu haAŋalija 1:2 chakubula kujinooka yabombelelumu Antiyoki wamuPesidiya, Ikoniyumu, Lisitira, niDeribi—maluña amunkambi jashiyashana ilaña ejima ekala mukabeta kamuRoma. Yililu kapetulu 13 ni 14 yashimuna halwendu lwatachi lwaPawulu naBaranaba lwawumishonali lwahitiliwu munidi iluña, lwendu lwenilu lwaleñesheli kutuña yipompelu yawaŊalija. Yipompelu yeniyi yatuñiluwu mwadiñi aYudeya niabulili kwikala aYudeya, nawa chakubula nikujinooka mwadiña aCelt, hela aGaul. Chumichi chamwekeni chimwahitili mafuku antesha hanyima yayiliyi Pawulu nakuhempula muYerusalema kwakwihi na 46 C.E.—Yil. 12:25.
2 Mu 49 C.E., Pawulu niSilasi atachikili lwendu lwaPawulu lwawumishonali lwamuchiyedi nakunyeñumuka iluña dawa Aŋalija, nawa chaletesheli ‘yipompelu kukola mukwitiya kwakukuhwelela, akwakwitiya hiyakuya nakusemwañana hefuku hefuku.’ (Yil. 16:5; 15:40, 41; 16:1, 2) Hela chochu, ntañishilu yakutwamba yenjili mukunyakashana, akwakuhemba nshimbi yawaYuda ashinjilili antu amakwawu muyipompelu yamuŊalija kukuhwelela nawu kwalama nikuhemba Nshimbi jamwinkeluwu Mosi jadiña jalema kudi akwaKristu alala. Haniyi mpinji Pawulu wendeli nakuhita muMisita nakuya kuMasidoniya nimuGreece, kufumahu hiyakushika muKorinda, kwamanishililiyi tukweji 18 nawana kwetu. Kulondelahu, mu 52 C.E., wahitilili njila yahita muEfwesesa nakuya kuAntiyoki wakuSiriya, kumukala wawu nawa washikili muchaaka chochimu.—Yil. 16:8, 11, 12; 17:15; 18:1, 11, 18-22.
3 Iluñanyi nawa mpinjinyi yasonekeleliyi Pawulu Aŋalija mukanda? Chakubula nikujinooka wawisonekeli mpinji yatambwililiyi nsañu kutalisha hanzatilu yawaYuda. Mwatela mwadiñi muKorinda, Efwesesa, hela muAntiyoki wakuAshuri. Watela wawisonekeli hampinji yashakaminiyi tukweji 18 muKorinda, mu 50-52 C.E., muloña chakeñekeleña mpinji hakwila nawu yatambwili nsañu kufuma kuŊalija. Chakujinooka neyi wawisonekeleli kuEfwesesa, muloña washakaminuku hohu chantesha halwendu lwindi lwakufunta. Hela chochu, ‘washakamini mafuku’ ashikila hamukala wawu muAntiyoki wakuAshuri, hekwawu mumayinza a 52 C.E., nawa kwadiña kutiyañana hakachi kaniwu musumba niAsia Minor. Chadiñi chaswayi kutambwila chileji kutalisha hadi aYudeya nawa wasonekeleli mukanda waAŋalija kuAntiyoki wakuAshuri haniyi mpinji.—Yil. 18:23.
4 Mukanda weniwu wamulumbulula Pawulu hamu neyi “kapostolu, hichakufuma kudi antuku, hela chakunleja kudi muntuku, ilaña chakunleja kudi Yesu Kristu, nikudi Nzambi, yowu Tata.” Washimuna cheñi yikuma yayivulu kutalisha hachihandilu chaPawulu ninsañu yawupostolu, nakumwekesha nawu, hamu neyi kapostolu, wazatileña hamu nawapostolu adiñi muYerusalema nawa nawu wazatishili niñovu jindi hakufumba kapostolu mukwawu, Petulu.—Ŋal. 1:1, 13-24; 2:1-14.
5 Yikumanyi yaditeja hawalala nikwitejewa kwaAŋalija hamu neyi himukanda wamuBayibolu? Awitena hejina munyikanda yaIrenaeus, Clement wakuAlexandria, Tertullian niOrigen. Cheñi nawa awibombela mumanusikiliputi amuBayibolu alema adi neyi: Sinaitic, Alexandrine, Vatican No. 1209, Codex Ephraemi Syri rescriptus, Codex Bezae, niChester Beatty Papyrus No. 2 (P46). Kubombelahu, mukanda wejima wesekana chikupu nanyikanda yikwawu yaNyikanda yachiGriki niNyikanda yachiHeberu, kuyawutalishañawu kakavulu.
6 Mukanda waPawulu wawuwahi nawa wakubula kuhita mumbadi ‘wasonekeleliyi akwayipompelu yamuŊalija,’ welukishili nindi (1) wadiña kapostolu walala (walala wudi wakwila nawu aYuda akeñeleña kuwukaana) nawa (2) nawu kuloña kwashindamena hakukuhwelela mudi Kristu Yesu, bayi munyidimu yaNshimbuku, nawa nawu kwalama hikwekala kwalema kudi akwaKristuku. Hela chakwila chadiña hichaaku chaPawulu kwikala nansoneki wakumusonekela nyikanda yindi, wayisonekeleli Aŋalija yomwenindi kuhitila mukusoneka ‘nsona jamaneni nachikasa chindi.’ (6:11) Nsañu yamuniwu mukanda yadiña yalema kudi Pawulu nikudi Aŋalija. Mukanda weniwu wakonkomwena hakulema kwakukasunuka kukwetuwu akwaKristu kuhitila mudi Yesu Kristu.
CHIWAWAHILA
14 Mukanda wayisonekeleluwu Aŋalija wamumwekesha Pawulu hamu neyi mukwakuyandishana chikupu wekalili kapostolu kawakamatuña, nawa wadiña wadiloñesha kuhoshelaku ana kwindi. (1:13-16, 23; 5:7-12) Pawulu wachimwekesheli kuhitila mukuhana chakutalilahu nindi nkoñi watela kunyakala kuzatila hakukala, nakukaana yitoñojoka yakutwamba kuhitila mukuzatisha yitoñojoka yaloña niNyikanda yajila.—1:6-9; 3:1-6.
15 Mukanda weniwu wadiña wakuhetesha kuyipompelu yamuŊalija hakumwekesha hatooka kusubuka kwawu mudi Kristu nikubula kulemesha akwakukaana nsañu yayiwahi. Mukanda weniwu washimwini hatooka nawu muntu amutenaña nawu waloña kuhitila muchikuhwelelu nawa nawu kwalama hikunatweshi kuletesha muntu kupulukaku. (2:16; 3:8; 5:6) Kuhitila mukufumisha yaambu yamuchidiwu, chaleñeleli kunuñañesha aYuda nawaJentili muchipompelu chimu. Kusubuka kuNshimbi bayi neyi kwazatikileña hamu neyi hikukoleka kwakudiñija mukufwila kwakumujimbaku, muloña nshimbi yatwalekeluhu kuhosha nawu: “Keñaku mukwenu neyi chiwadikeña eyi aweni.” Yatwalekahu kulombola akwaKristu makonu.—5:14.
16 Mukanda waPawulu wakwashili Aŋalija hayikuma yayivulu yantañishilu, nakuzatisha yakutalilahu yayiwahi yamuNsona yachiHeberu. Wahana kulumbulula kwonenewa kwaIsaya 54:1-6, nakumulumbulula mumbanda waYehova hamu neyi “Yerusalema yakwiwulu.” Walumbulula “chishimu” chaHaga niSara, nakumwekesha nawu answana ayikaninu yaNzambi hiyantu alubulawu kudi Kristu bayi ana ashala muwuduñu waNshimbuku. (Ŋal. 4:21-26; Kutach. 16:1-4, 15; 21:1-3, 8-13) Walumbulula hatooka nawu Nshimbi yachitiyañenu hiyamanisha chitiyañenu chaAbarahamaku, ilaña ayibombeleluku. Mukanda weniwu washimuna cheñi mpinji yadiña hakachi kayitiyañenu yiyedi nawu yadiña yaaka 430, yekala yalema mundonda yamuBayibolu. (Ŋal. 3:17, 18, 23, 24) Nsañu yaniyi yuma ayihemba kulonda kukolesha nachu chikuhwelelu chawakwaKristu makonu.
17 Chuma chasweja kulema nankashi, Aŋalija yamwekesha chiwahi Mbutu yaWanta, yadiñawu nakuhembelela atuprofwetu ejima. ‘Yikaninu yakaninuwu Abarahama nimbutu yindi . . . diyi Kristu.’ Owu ekala anyana kaNzambi kuhitila mukukuhwelela mudi Yesu Kristu ekala amuniyi mbutu. ‘Neyi munekali ambala aKristu, komana munekali dehi mbutu jaAbarahama, muyanswana achikaninu.’ (3:16, 29) Awa answana aWanta ninowu azatilaña hamu atela kwovwahila kukonkomwena kwakuwahi kwekala muAŋalija kwakwila nawu: ‘Shimatenu chakola muwuduñu mwayifumishayi dehi Kristu!’ ‘Bayi muzeyaña nakwila mwamuwahuku, muloña twakamuna hachilaaka chakumuna, neyi tunabuli kuzeya.’ ‘Twilenuña chachiwahi; tubadiki kwilila akwetala dakwitiya kwakukuhwelela.’—5:1; 6:9, 10.
18 Nkumininaku, mumukanda weniwu mudi kusoñamisha kwalema nawu antu akoñaña nyidimu yachisemwa “hiyamba kaswana wanta waNzambuku.” Dichi, antu ejima atela kuleka chikupu yililu yatama yamukaayi nimadombu nakusha nyichima yawu chikupu hakusoña nyikabu yakuspiritu yidi neyi “kukeña, muzañalu, kuwunda, kukaba kabe-e, luwi, kuwaha, kushinshika, kwovwaha, kudihemba.”—5:19-23.