Weche Ma Tayo Kaka Dna Tiyo Nowuok Kanye?

En ang’o ma josayans mang’eny wacho? Josayans mang’eny neno ni DNA kod weche mondik kuome nobiro bang’ ka ne gik mang’eny otimore apoya kendgi kuom higni milionde. Giwacho ni yo molosgo DNA, kaka okowo weche kod kaka otiyo, ok nyis kata matin ni nitie ng’a mariek ma nolose.¹⁷

Ang’o ma Muma wacho? Muma wacho ni nitie buk mar ranyisi ma Nyasaye e ma nondiko ma chiko kaka fuonni mag dendwa losore kod kinde monego gilosree. Ruoth Daudi nowacho kama kowuoyo e wi Nyasaye: “Ne inena ka pod ichueya e ich. E ndalo ma ne iloso fuondena, ne ondikgi duto e kitapi, kata ka ne pok gichako betie.”—Zaburi 139:16.

Nonro mosetim osekonyo e fwenyo wach mane? Ka en adier ni gik moko nosieko asieka kendgi, to kare onego nenre maler ni DNA bende nosieko asieka nikech gik ma notimore apoya. To ka gima Muma wacho e ma en adier, to kare DNA onego onyis e yo maler ni ne olose gi ng’at mariek.

Kolerni e mayot gima DNA en kod kaka otiyo, ibiro yudo ka wechego ok tek winjo. Omiyo, wachak wadog ane e wuoth machielo ei cell. Koro to wadwa dhi ei cell mar dhano. Wawach ni idhi limo musiam molos mondo okonyi ng’eyo kaka cell mar dhano tiyo. Oger musiamno duto machalre gi cell mar dhano, kata kamano, oyare maduong’ nyadi 13,000,000. Orom gi paw tugo maduong’ nyalo ting’o ji 70,000.

Idonjo ei musiamno kendo ineno gik manie iye kod kaka olosgi. Gik minenogo kawi gi wuoro ahinya. E chunye nitie nucleus, ma en gima ong’inore ma borne dirom gi bor mar gorofa ma nigi ute 20 kadhi malo. Iwuotho kichomo kuno.

Idonjo e dhoot moro manie nuclues gi oko (membrane), kae to ichako ng’icho. Ifwenyo ni gik mang’eny e iye kanyo gin chromosome ma romo 46. Gipangore ariyo ariyo machalre, to borgi opogore opogre, ariyo mopangore machiegni kodi borgi nyalo romo gi gorofa moger ute 12 kadhi malo (1). Chromosome duto nigi kamoro modwa dolore gi ka chunye ma miyo gichalo gi sosej ariyo moriwore, en mana ni gichwe ka kor yien maduong’. Ineno gik moko ma chalo gi tonde konalore e kor chromosome-go. Sama isudo machiegni, ineno ka nitie lain moko mochung’ tir e kind tonde mopielorego. E kind lainde mochung’ tirgo nitiere lainde moko machieko mopielore (2). To be gin buge moluowore oluowore? Ooyo; mago gin kuonde manenore gi oko mag tonde monaloreka, tondego oridore motegno. Iywayo tol achiel, to ololore mana mayom. Iwuoro kaka tolno pod ong’inore gi ka iye, (3) kendo opangore maber. Ei kuonde mong’inorego e ma nitie gima duong’ moriwo gigi te kendo ochal gi tol marabora ahinya. Gino en ang’o?

KAKA OCHAN DNA

We waluong gima yudore e chromosome-ni ni tol. Ochwe ma dirom inj achiel kama. Onal tolno e tok gimoro mong’inore diriyo (4), mano e momiyo tolno wuok ka moro ong’inore ei wadgi. Nitie gimoro ma siro tondego ma miyo moro ka moro bedo kare. Nitie ranyisi moro mondik e bao ma nyiso ni tondego omin e yo mochanore maber. Ka inyalo ywayo moro ka moro kuom tonde mag chromosome-go, kae to ichanogi moriere piny tung’ nyaka tung’, borgi nyalo kwako chiegni nus mar piny ngima!a

Bug sayans moro lero yo mopanggo tondego kaka “tij injinia mang’ula.”¹⁸ Be inyalo yie gi ng’at ma wacho ni onge injinia ma ne otimo tijni? Ka dabed ni ei musiam kanyo nitie sto moro moting’o milionde mag gik miuso kendo ochan-gi e yo maber ma inyalo yudo gimoro amora ma idwaro e yo mayot, be inyalo wacho ni gigo nochanore kendgi? Ooyo! Kata kamano, chano gigo e yo ma kamano pod tin ahinya kopim gi kaka tonde ma wawuoyeka ochanore.

Sama pod in e musiam kanyo, nitie bao moro mondik ma nyisi ni ikaw tondego mondo ing’igi maber kiketogi e lweti (5). Sama itemo mule gi lith lweteni, ifwenyo ni ok en aena tol kaka mijanenoga. Okade gi tonde ariyo mominore. Lainde ma tudo tondego tindo tindo kendo thuolo manie kindgi romre. Tolno chal gi ngas modol ma idho malo kolworore (6). Koro eka ifwenyo ni iting’o gima chalo gi DNA ma en achiel kuom gik miwuoro ahinya e ngima!

DNA achiel mopang maber gi tondene kod gik monalore kuome e ma loso chromosome achiel. Nitiere gik machal gi kuonde ma ng’ato nyono moriwo kor ngas (7). Tij gigo en ang’o? Gik ma inenogo duto tijgi en ang’o? Nitie weche mondik e bao moro ma lero e yo mayot tij gigi duto.

LAIBRARI MOTING’O WECHE MATHOTH

Weche moko mondik e bao nyisi ni mondo ichop e DNA, nyaka ikal e kind gik moriwo kor ngas. Wawach ni ngasno koro obarore mopogore diere. Gik ma ne riwo kor ngasno koro ochikore oko e ngas mobaroreno. Gichikore e yore ang’wen mopogore opogore. Josayans omiyogi nyinge ni A, T, G kod C. Josayans nohum ka ne gifwenyo ni yo ma nyuktago pangorego oting’o ote ei code moro.

Samoro isewinjo ni e higni mag 1800 e ma ji nochako tiyoe gi code mar Morse mondo gitudre ka gindiko otego gi telegraf. Morse ni mana gi “nyukta” ariyo kende ma gin dot kod dash. To e ma ninyalo ti gi nyuktago e ndiko weche kata sentens mang’eny. DNA bende en code ma nigi nyukta ang’wen. Nyukta ang’wen-go ma gin A, T, G, kod C pangore e yo miluongo ni codon mondo gilos weche. Codon bedo gi “weche mathoth” to ikanogi e gik ma iluongo ni gene. Gene achiel oting’o nyukta madirom 27,000. Koriw gene-go kod thuolo malach manie kindgi, giloso sula achiel e yor ranyisi ma en chromosome achiel. Choromosome 23 loso e yor ranyisi “buk” mangima. Bugno iluongo ni genome kendo en e ma oting’o weche duto motudore gi ng’ato.b

Genome chalo kaka buk maduong’ ahinya. Onyalo ting’o weche maromo nade? Genome mar dhano nigi gik ma chalo gi mariwoga kor ngas¹⁹ ma kwan-gi dirom bilion adek. Wakaw kuom ranyisi ni nitiere buge moko madongo ma moro ka moro nigi ite mokalo aluf achiel. Weche ma yudore e genome nyalo pong’o buge maromo kamano 428. To ka wamedo gi kopi mar ariyo ma yudore e cell ka cell, wechego biro pong’o buge ma kwan-gi romo 856. Ka dine omiyi tich mar ndiko weche ma yudore e genome, to itimo tijno ma onge yueyo odiechieng’ kodiechieng’, biro kawi higni 80 mondo itiek ndiko wechego duto!

En adier ni bang’ tieko ndiko wechego duto, onge gima gibiro konyigo. Ere kaka ibiro soyo buge mang’eny madongo ei cell ka cell matindo tindo ma kwan-gi dirom trilion 100? Mano en gima ok wanyal timo.

Profesa moro mar molecular biology and computer science nowacho kama: “Gram achiel mar DNA motwo ma romo mililita achiel, nyalo ting’o weche mang’eny marom gi ma CD [compact disc] trilion achiel nyalo ting’o.”²⁰ Mano tiende ang’o? Par ni DNA oting’o gik miluongo ni gene ma nigi weche duto ma nyiso kaka dend ng’ato biro chalo. Moro ka moro kuom cell nigi weche moko makende. DNA oting’oga weche mang’eny ahinya ma kikawo ojiko achiel mopong’ gi DNA, weche man kuome oromo loso dhano mang’eny ma kwan-gi okalo kwan mar dhano duto mangima sani, nyadi 350! DNA ma nyalo dwarore e loso ji bilion abiriyo mangima sani, tin ahinya ma ok nyal kata nenore e ojikono.²¹

BE NITIE NG’AT MA NONDIKO BUGNO?

Kata obedo ni sani dhano oselony ahinya e loso gik matindo ma kano weche mang’eny, pod lony ma gin-go ok nyal loso gima tiyo kaka DNA. Kata kamano, wanyalo tiyo gi CD ma giseloso mondo walergo kaka DNA ting’o weche mathoth. Parie wachni: Wamorga neno kaka CD olos e yo molworore maber kendo oleny e yo ma moro wang’. Wabedo gadier ma onge kiawa ni ng’at ma ne olose ne riek ahinya. To nade sama okan weche moko e iye ma nyiso kaka inyalo los masin moro makende kod kaka inyalo lose sama okethore? Weche mang’eny ma okan e iyego ok mi obed maduong’ kata mapek. Kata kamano, gima duong’ e CD-no en wechego. Donge wechego nyiso maler ni nitie ng’at mariek ma ne oketogi kanyo? Donge gima ondik nyaka bedga gi ng’at ma ne ondike?

Ok rach wacho ni DNA chalo gi CD kata buk. Buk moro nowacho kama kowuoyo e wi genome: “Sama iwacho ni genome chalo gi buk, ok wach kamano e yor ranyisi. Nikech kuom adier, genome en buk. Buk en-ga gima oting’o weche mondik . . . .Genome be en mana kamano.” Bugno dhi nyime wacho kama: “Genome en buk mariek ahinya nikech onyalo loso kopi mage owuon kendo onyalo somore owuon e kinde mowinjore.”²² Wechego fwenyonwa gimoro machielo makende e wi DNA.

MASINDE MA RINGO MATEK

Sama pod ichung’ kanyo, ichako penjori ka be nucleus mar cell bende ochung’ kar tiende ma ok osudi kaka musiam. Kae to ineno gimoro machielo minyiso ji e musiam kanyo. Nitiere kama olos gi kio to DNA ni e iye kanyo. Bende, en gi weche ma wacho ni: “Di Kae Mondo Olerni.” Idiyo kanyo kae to ichako winjo dwond ng’at moro ka lero niya: “DNA timo tije ariyo madongo. Mokwongo en ni oloso kopi machal kode. Weche ma yudore e DNA nyaka losnegi kopi mondo cell duto manyien obed gi weche machalre. Ne ane kaka mano timore e ranyisini.”

Ineno ka masin moro molos e yo miwuoro donjo e dhot moro. Masindno en robot mang’eny moriw kanyachiel. Masindno dhi kama DNA nitie, opadore kuome, kae to ochako ringo kaachiel gi DNA mana ka gach reru ringo e wi reru. Oringo matek ma ok inyal kata neno maber gik motimo, kata kamano, ifwenyo ni e toke, koro nitie tonde ariyo mag DNA to ok achiel.

Iwinjo ka dwolno dhi nyime lero niya: “Ma en aena ranyisi molos mayot ma nyiso gima timorega sama iloso kopi mar DNA. Nitiega grup mar molecule miluongo ni enzyme ma ringo kanyachiel gi DNA, gichakoga gi pogo DNA nyadiriyo, kae to gitiyo gi tonde mopog mag DNA-go e loso tonde manyien mag DNA. Ok wanyal nyisi gik moko duto ma timorega, kuom ranyisi, ok wanyal tang’oni gimoro kanyo matin ringoga e nyim masindcha kae to ongweso bath DNA konchiel mondo odolre e yo mayom ma ok ominore matek. Bende, ok wanyal nyisi kaka irangoga DNA nyading’eny mondo one ka be weche duto ondikore e yo makare. Ifwenyoga mapiyo gima ok ondik e yo maber kae to irieye mobed mong’ith.”—Ne picha manie ite mar 16 kod 17.

Dwolno dhi nyime lero kama: “Gima wanyalo tang’oni maler en spid. Ne ineno kaka robotni ringo matek, donge? Enzyme ma chalo gi masindni, ringoga e ngas mar DNA ka okalo e gik mariwo kor ngas 100 e sekond achiel.²³ Ka dine ndarano rom gi ndara sie ma gach reru ringoega, enzyme dine oringo kanyo e spid mar kilomita 80 e sa achiel. Masinde kaka magi mantiere e bakteria to ringo matek moloyo mano nyadipar! To ei cell mar dhano, nitiere masindego miche mang’eny ringo e ndara mar DNA achiel to gidhi kama opogore opogore. Gikopo weche duto manie genome mana gi seche aboro kende.”²⁴ (Ne sanduk ma wacho ni “Inyalo Som Kendo Kop Weche Manie DNA” e ite mar 20.)

“SOMO” DNA

Masinde mag robot ma ne loso kopi mag DNA koro wuok dhi kamachielo. Masin machielo nenore. En bende oringo kanyachiel gi DNA, en mana ni en to odhi mos. Ineno ka tond DNA kadho ei masindno to owuok gi komachielo ka onge gima olokore kuome. Kata kamano, nitie tol achiel manyien mineno ka wuok ei masindno machal gi yip mabor ma pod dongo. Ang’o ma timore?

Dwolcha lero gima timore kowacho kama: “Tich mar ariyo ma DNA timoga en somo kondiko weche. DNA ok wuogga oko mar nucleus. Omiyo, ere kaka inyalo som kendo ti gi gik ma yudore e gene mag DNA nikech gin e ma giting’o weche ma nyiso kaka iloso protin duto manie dendi? Masind enzyme yudo kamoro e DNA ma nigi gene moro ma yudo weche kowuok kuom kemikol man oko mar nucleus. Kae to masindno loso kopi mar gene ma chalo kamano kotiyo gi molecule moro miluongo ni RNA (ribonucleic acid). RNA chalo gi tol achiel mar DNA, kata kamano, gipogore. Tije en kawo weche mokan gi code ei gene. RNA kawo wechego sama pod en ei masind enzyme, kae to owuok oko mar nucleus kodhi ir achiel kuom ribosome ma biro tiyo gi wechego e loso protin.”

Iwuoro ahinya sama ileroni wechego kendo neno kaka gitimore. Yo mogergo musiamno kod masinde manie iye miyo iwuoro kaka joma nolosogi riek matamre gi nono. To nade ka ne inyalo nyis ei musiam kanyo tije alufe gi alufe ma timorega ei cell mar dhano? Mano nyalo bedo gima iwuoro ahinya!

Ifwenyo ni tije mang’enygi mitimo gi masinde moko matindo ahinya kara dhi nyime timore sani e cell trilion 100 manie dendi! Sama wawuoyoni, nitie gima somo DNA mari koyudo weche mitiyogo e loso protin alufe mag dendi. Sani ikopo DNA mari kendo inono ka nitie gik ma ok kare kuome mondo oik weche mibiro som ei cell ka cell manyien.

ANG’O MOMIYO BER NONO WECHEGI?

Wachak wapenjre ane penjocha, “Weche ma chiko kaka gik moko timore nowuok kanye?” Muma wacho ni “bugno” kod weche mondik kuome ne ondik gi ng’ato ma riekone ohewo mar dhano. Be ineno ka mano en paro nono kata ma josayans ok nyal yiego?

Par ane wachni: Be dhano nyalo loso musiam ma ne wawuoyo kuomecha? Mano gima ka gitemo to ok gibi nyalo. Bende, pok ong’e e yo maber chuth weche duto e wi genome mar dhano kod kaka otiyo. Josayans pod temo nono ni gene duto ni kure to gitimo ang’o. To gene-go okwako mana mana kamoro matin e tonde mag DNA. To nade kuonde mag tolno ma ok oting’o gene? Josayans luongo kuondego ni DNA ma onge tich, kata kamano, machiegnini giseloko paro ma gin-go e wi kuondego. Oseyudore ni kuondego e ma nyalo bedo ni chiko ni gin gene adi matiyo to itiyo kodgi e okang’ maromo nade. To kata ka dabed ni josayans ne nyalo loso DNA mar ranyisi kod masinde ma kopo kendo nono gik manie iye, be gima gilosono nyalo tiyo kaka DNA sie manie dhano?

Jasayans mong’ere ni Richard Feynman ne ondiko kama kinde matin ka pok otho: “Ka ok anyal loso gimoro, mano nyiso ni ok ang’eyo gino.” ²⁵ Bolruok ma ne onyiso morowa, kendo weche ma ne owachogo gin adier to moloyo sama iwuoyo kuom DNA. Josayans ok nyal loso DNA gi yo ma olosogo kopi meke owuon kendo somore owuon, omiyo josayans ok nyal ng’eyo weche duto e wi DNA. To e ma pod josayans moko wacho gi chir ni ging’eyo gadier ni DNA ne ochakore kende nikech gik ma ne otimore apoya kendgi. Be weche ma wasenonogi nyalo miyo iyie gi paro ma kamano?

Nitie jomoko ma bende osomo to neno ni weche ma wasenonogi nyiso gima opogore. Kuom ranyisi, jasayans miluongo ni Francis Crick, ma bende ne okonyo e fwenyo ni DNA nigi tonde nyadiriyo ma chalo ngas, nowacho ni molecule mar DNA en gima ogajore ma timo gik mang’eny ma ok nyal bedo ni nochakore achaka kende. En noneno ni nitie jomoko mariek ma nodak oko mar pinyni ma ne ooro DNA e pinyka mondo ngima obedie.²⁶

To machiegnini, jal mong’ere kaka Antony Flew, ma kuom higni 50 ne osiro kendo nyiso ji ni Nyasaye onge, ne otimo gimoro mopogore ahinya. Ka ne ochopo higni 81, ne ochako wacho ni nyaka bedie ni nitie ng’at mariek ma ne ochueyo ngima e piny. Ang’o momiyo nochako bedo gi paro ma kamano? Nonono DNA. Ka ne openje ka be gima ne owachono biro miyo opogre gi josayans mang’eny, Flew nodwoko kama: “Mano gima ok chanda. E ngimana duto, nitie chik moro matayaga . . . . [tiende ni] luwo nonro, kamoro amora ma nonrono ochomo.”²⁷

Iparo nade? Nonro mosetimgo ochomo kanye? Temie paro ni iyudo ot moro ma oting’o kompyuta e chuny faktori. Kompyutano nigi program moro kuome ma chiko kaka masinde duto manie faktorino tiyo. Bende, programno oro sa ka sa weche ma nyiso kaka inyalo los kendo rit masinde manie faktorino, to bende programno loso kopi meke owuon, kae to ononogi ka be gin kare. Nono gigo kaka timore biro miyo ing’ad paro mane? Iparo ni kompyutano kod pragramno ne olosore kendgi koso nitie ng’at mariek ma ne olosogi? Kuom adier, sama otim nonro, adiera mar wach elore aela kende.