CIPANDE 12
Mungacimvya Intazi Izikaonona Ulupwa
1. I ntazi ci zino tutange tumanye izyaya umu ndupwa zimwi?
ELENGANYINI ukuti motoka iyamufula nu kumuzifya ningo sana icakuti akuyengesa nu kuyengesa. Ku yapita nzila angaloleka sile kwati u mupya. Lelo fwandi mwisika ale ilata likuliika ni ngalawa. Vikwene i vikacitika nu mu ndupwa zimwi. Insita zimwi amu lupwa yangaaloleka kwati yaya ni nsansa, fwandi ale yakweti intazi. Ivintu viili ivingalenga ulupwa luye ni ntazi a ucakolwa nu unkalwe.
VINO UCAKOLWA UKAONONA ULUPWA
2. (a) Uzye Baibo yalanda uli pa kumwa uwengwa? (b) Uzye ya cakolwa yamwi yaya uli?
2 Baibo isilesya ukumwa uwengwa unono, lelo yakaanya ucakolwa. (Mapinda 23:20, 21; 1 Kolinto 6:9, 10; 1 Timoti 5:23; Tito 2:2, 3) Lelo kwaya ya cakolwa yamwi apitilile akuti lyonsi sile yakalondesya ukumwa, napya yakamwa uwengwa uwingi cuze. Aingi aakaya vii a ikolo. Lelo ku ca ulanda kwaya na acance yamwi aya vikwene.
3, 4. Londololini intazi izingaya mu lupwa ndi cakuti iya nanti umuci akukoleka.
3 Kufuma mpiti Baibo yalanda ukuti uwengwa ungonona umutende umu lupwa. (Malango 21:18-21) Ulupwa lonsi lukaculilamo ngi cakuti muli cakolwa. Umwi angaezya na maka pakuti uwakwe aleke ukukoleka, nanti ukuzizimizyanga sile ivipe ivikacitika pa mulandu na ucakolwa.a Ndi cakuti iya aali cakolwa, insita zimwi umuci angaezya ukufisa nanti ukusumba uwengwa, ukufisa impiya, nanti ukwezya ukumupapata ukuti asumbako mano ku lupwa, nu kusakamala umi wakwe, alino nu kutemwa Leza—lelo icikacitika limwi i cakuti cakolwa asilonda ukuta. Ngi cakuti umuci akwezya ukucita vyonsi vii, nomba iya watwalilila sile ukukoleka, umuci akaumvwa uyi sana napya akaumvwa kwati pasi vino ali. Angatandika ukuvwa intete, kuipeela imilandu, kusoka, alino nu kusakamikwa sana.
4 Ana aapa ng’anda nayo kwene yakaculilamo ndi cakuti umuvyazi a cakolwa. Ana yamwi yakayuma icakuti limwi iyayacisa nu kuyacisa. Alino avyazi yamwi ya cakolwa yakafika nu ku kuulungana na ana ya pa ng’anda. Ana yamwi yangaipeela nu mulandu ukuti aakulenga kuti avyazi yao yakoleka. Napya ilingi ana yakafilwa ukutaila aikolo pa mulandu na ucakolwa wa yavyazi yao. Pa mulandu wakuti limwi ana yakufilwa ukulanda ku yavyazi pali vino yakuyuvwa pa vikucitika pa ng’anda, cingalenga kuti yatandike ukucita vimwi pa kuti yataelenganya sana pali vino vikuyacitikila, nomba ilingi vikaya ivintu ivipisye ivingayaletelela. (Mapinda 17:22) Ana ya musango uu yangakula sile vivyo kwene kwaula ukuitaila, napya yangailola ukuti yatacindama.
UZYE AMU LUPWA YANGACITA ULI?
5. Uzye mungacita uli ndi cakuti mwaya na cakolwa umu ng’anda, napya u mulandu ci uno ukucita vii kwatalila?
5 Nanti cakuti antu aingi yakalanda ukuti umuntu uwakunkuma kuli ucakolwa atange ate, yamwi yazumila ukuti umuntu angakwanisya ukuta ndi cakuti wapingulapo ukutelelela sile ukumwa. (Loliniko na Mateo 5:29.) Lelo citangupala ukwazwa cakolwa ukuleka ukumwa uwengwa, pano ilingi umwineco akakana ukuti atakweti intazi. Nomba, ndi cakuti amu lupwa yakucita vimwi ivya kulanga ukuti yatatemilwe pali vino ucakolwa ukuyaletela intazi, cakolwa angasuka ailuke ukuti fwandi akweti uwavya. Dokota umwi uwamanya ningo ivya kwazwa ya cakolwa ni ndupwa zyao walanzile ukuti: “Icintu icicindame cino amu lupwa yangacita, u kutwalilila ukuomba imilimo yao ino yakaomba lyonsi pa ng’anda nu kuisunga ukuti yaaya nu umi usuma. Cakolwa angasuka atandike ukulola upusano uli pali aliwe nu lupwa lonsi.”
6. I cani icingaazwa indupwa umwaya cakolwa?
6 Ngi cakuti mu lupwa lwinu mwaya cakolwa, mwaiusya ukuti Baibo ingamwazwa ukuya ni nsansa. (Ezaya 48:17; 2 Timoti 3:16, 17) Lekini tulande pa visinte vimwi ivya muli Baibo ivyaazwa indupwa zimwi izyali na cakolwa.
7. A weni wino tungapeela umulandu ndi cakuti uwa mu lupwa a cakolwa?
7 Mutaipeela umulandu. Baibo ikalanda ukuti: “Umuntu wensi alinzile kuisendela cisendo cakwe umwisikulu.” Ikalanda nu kuti, “Wensi uwa munotuli alailongwela vyonsi kuli Leza.” (Galatiya 6:5; Loma 14:12) Insita zimwi cakolwa angaipokolola ati, amu lupwa aakulenga kuti akoleka. Limwi angalanda ukuti: “Ngi cakuti mwansunganga ningo, nga nsimwa.” Ngi cakuti yamwi yakucita ngati yakumuzumilizya vino akulanda, cingalenga kuti atwalilile sile ukumwa. Lelo nanti cakuti ivintu vimwi i vyalenzile, nanti limwi antu aalenzile kuti twacita ivipe, tufwile ukumanya kuti umuntu wensi alapingwilwa pali vino akacita.—Loliniko na Filipi 2:12.
8. I vyani vino mungacita pakuti mwazwe cakolwa ukumanya ukuti vino akacita vitazipa?
8 Mutaelenganya ukuti lyonsi mwemwe mufwile ukucingilila cakolwa ku vintu ivikamucitikila. Ipinda lya muli Baibo ilyalanda pa lukang’ansi likaomba na kuli cakolwa, ilikati: “Ndi cakuti wamwazwilizya, ala waicuzya sile, ulacita cico nalyuze.” (Mapinda 19:19) Mufwile ukumuleka amale umwineco intazi ino wakwata pa mulandu na ucakolwa. Mulinzile ukumuleka aizifizya vino wailukila nanti vino waifisizya.
Ya eluda aangaazwa ningo sana indupwa izili ni ntazi
9, 10. U mulandu ci uno indupwa umwaya cakolwa yalinzile ukupokelela uwazwilizyo, napya aaweni maka maka yano yalinzile ukuuzya?
9 Mwazumila uwavwilizyo ukufuma kuli yauze. Pa Mapinda 17:17 paya mazwi yakuti: “Cuza, u mukundwe insita ili yonsi. Uwina nao u wacani fwandi ndi cakuti asi wa kuculila pamwi?” Mu lupwa musiya ningo ndi cakuti muli cakolwa. Mufwile ukuleka yauze yamwazwa. Mutalinzile ukukana lino “ya cuza” ya cumi yakumwazwilizya. (Mapinda 18:24) Ukulanzyanyako na yauze amanyile ningo uwavya uno mukweti, nanti yano yapita mu wavya uli umwi, kulalenga kuti mumanye vino mungacita alino na vino mutafwile ukucita. Lelo mufwile ukupingulapo ningo. Mulinzile ukulanda na antu yano mwataila, akuti yaya ni “nkama.”—Mapinda 11:13.
10 Mwataila ya eluda. Ya eluda aya mu cilongano yangamwazwa ningo sana. Aonsi yaa yamanya sana Izwi Lyakwe Leza, napya yamanya sana ivya kuomvya ivisinte vya muli Baibo. Yaya ali ‘yakucingilila antu uku muza. Yano [antu] yakapusukilako uku cipunga ca ku ufumondaka. Yaya wa tunguzi twa manzi utwaya mu lwanga, ungati ali cisao ca mulunda umu mpanga yumalale.’ (Ezaya 32:2) Ya eluda yakacingilila icilongano ku miyele iipe, napya yakatekezya umuntu wenga na wenga, nakapya yakaika mano ku ntazi izikacitikila amu cilongano yonsi. Fwandi mufwile ukupokelela uwazwilizyo wao.
11, 12. A weni aka-azwa sana indupwa umwaya cakolwa, napya akacita uli pa kuyaazwa?
11 Ni cacindama ukuluta i cakuti mwaleka Yeova amukomya. Baibo ikatunena ukuti: “Yeova akaya umupipi sana na yayo ati yaputuka imisana. Wene akapususya antu yano yati yapelelwa amano.” (Masamu 34:18) Ngi cakuti mwasakamala sana nu kuya nu ulanda pa mulandu nu kwikala na cakolwa, mufwile ukumanya ukuti “Yeova waya apipi namwe.” Wene akamanya ningo intazi zino zikamucitikila.—1 Petulo 5:6, 7.
12 Ukutaila vino Yeova akalanda mwi Zwi lyakwe kungamwazwa ukuzizimizya intazi. (Masamu 130:3, 4; Mateo 6:25-34; 1 Yoane 3:19, 20) Ndi cakuti mukuwelenga Izwi Lyakwe Leza nu kulondela ivisinte ivyayamo, umupasi wa muzilo ulamwazwa ukuya na “maka” napya mulazizimizya intazi zino mwakwata.—2 Kolinto 4:7.b
13. I ntazi ci yako ciili ikaonona indupwa izingi?
13 Ukumwa sana uwengwa kungaleta intazi na yuze iikaonona indupwa izingi—kuli kuti ukuya nu unkalwe umu ng’anda.
UNKALWE WA MU NG’ANDA UKALETA INTAZI
14. Uzye unkalwe wa mu ng’anda watandike lilaci, napya ivintu vyaya uli ndakai?
14 Unkalwe wa mu ng’anda watandikile pali Kaini lino wakatukiile Abeli umuto wakwe. (Utandiko 4:8) Kufuma sile lili kwene, kwaya sana unkalwe upusane pusane mu ndupwa izingi. Ya iya yamwi yakauma aci yao icipisye, kwaya aci yamwi nayo aakakatukila ya iya, avyazi yamwi akauma sana ana, alino na ana yamwi aakacuzya avyazi yao akote.
15. Uzye yonsi apa ng’anda yakaculilamo uli ndi cakuti umu lupwa muli unkalwe?
15 Unkalwe wa mu ng’anda ukalenga yamwi yasyala ni viyazi ku mwili, nomba kwaya intazi iyacila na pa viyazi. Mama umwi wino iya akauma icipisye walanzile ukuti: “Kukaya ukulayuvwa uwa mulandu napya umuzewane. Ilingi ndi kwaca cikanga sile utakatuka, ala ukwelenganya sile uti manye nkulota sile.” Ana aya umu ndupwa umwaya sana unkalwe nayo kwene yakaiza yaya nu unkalwe ndi yakula yaikwatila indupwa.
16, 17. Uzye imivwangile iikacisa yaya uli, napya ikalenga amu lupwa ukuyuvwa uli?
16 Unkalwe wa mu ng’anda utapelela sile pa kuma. Ilingi waya nu mu mivwangile iikacisa. Pa Mapinda 12:18 pakati: “Akacincila ukuvwanga, ivivwangwa vyakwe vikatota wa mupeni.” Imivwangile imwi ‘iikatota,’ ingaya u kupeela umuntu mazina aipe, kuzaukila, milandile ya musaalula, intusi, kumwi sile nu kutiinya umuzo kwati ukulonda ukumuma. Unkalwe wa musango uu ukalenga umwi ukuyuvwa uyi sana, napya limwi yauze yatange yamanye nu kumanya ukuti ali ni ntazi.
17 Ukuya ni mivwangile iipe ku mwana u kukaipa na sana. Umwana ndi yakumutumfya, yasikumutaizya, nanti yakumunena ukuti atakwata mano, a kaya nu ulanda sana napya cikalenga kuti ailola kwati atacindama. I cacumi ukuti ana yonsi yakalondekwa ukuyasalapula. Lelo Baibo ikanena avyazi ukuti: “Mutasosya ana inu, pano limwi yanganenuka.”—Kolose 3:21.
VINO MUNGACITA PAKUTI UMU NG’ANDA MUTAAYA UNKALWE
Iya nu muci atemwana nu kucindikana yakaombesya ukumala zuwa intazi ino yakwata
18. Uzye unkalwe wa mu ng’anda ukatandikila mwi, napya Baibo ikati mufwile ukucita uli pa kuleka unkalwe?
18 Unkalwe wa mu ng’anda ukatandikila umu mwenzo nu mu melenganyo; vino tukaelenganya avino tukaiza itucita. (Yakobo 1:14, 15) Pa kuleka unkalwe, cingazipa ukuti umuntu uwaya vivyo asenule amelenganyo yakwe. (Loma 12:2) Uzye angakwanisya ukucita vivyo? Ee. Izwi Lyakwe Leza lyakwata maka ya kusenula imiyele ya yantu. Lingalenga nu muntu uwaya ni miyele iipisye sana ukusenuka. (2 Kolinto 10:4; Ayebulai 4:12) Ukumanya ningo vino Baibo ikalanda, u kungalenga umuntu ukusenuka vivyo nu kulenga kuti aye nu untu upya.—Efeso 4:22-24; Kolose 3:8-10.
19. Uzye Umwina Klistu afwile ukusunga uli uwakwe?
19 Ivya kusunga uwinu. Izwi Lyakwe Leza likati: “Ya iya yalinzile yatemwa aci yao wakwe vino yatemwa mili yao. Monsi wino watemwa muci wakwe ala waitemwa.” (Efeso 5:28) Baibo ikalanda nu kuti ya iya yalinzile ukulaiusya ukuti aci ‘yatontapo ukuluta aliyo,’ nu ‘kulayacindika.’ (1 Petulo 3:7) Aci nayo yayanena ukuti yalinzile “kutemwa ya iya” nu ‘kuyacindika.’ (Tito 2:4; Efeso 5:33) Fwandi iya aakatiina Leza atange alanda ukuti wacindika umuci ndi cakuti akamuma nanti ukumunena amazwi aipe. Napya umuci uwatemwa sana iya nu kumucindika, asimuzaukila, kumutumfya, nanti ukumusaalula.
20. A weni alapingula avyazi pali vino yakasunga ana, napya u mulandu ci uno avyazi yatafwile ukulondela kuti ana yacita vino yatanga yakwanisye?
20 Ivya kusunga ningo ana. Ana yakalondekwa ukuti avyazi yayatemwe nu kuikako sana mano. Izwi Lyakwe Leza likalanda ukuti ana “i caupyanyi ukufuma kuli Yeova” napya “cili cilambu.” (Masamu 127:3) Yeova wapeela avyazi umulimo wa kusakamala ana yao. Baibo ikalanda ukuti ana anono yaya na mano ‘ya wance’ nu kuti yaya ni “vicitwa vya uwelewele.” (1 Kolinto 13:11; Mapinda 22:15) Avyazi yatafwile ukuzunguka ndi cakuti yalola ivicitwa vya uwelewele umu yana yao. Ana yapusana na ikolo. Avyazi yatafwile ukulonda kuti ana yao yacita vino yatange yakwanisye pa musinku uno yayelilepo, civyalilwa, na maka yano yakweti.—Loliniko na Utandiko 33:12-14.
21. Uzye Leza walanda ukuti tufwile ukusunga uli avyazi akote?
21 Vino mufwile ukusunga avyazi inu akote. Ilembelo lya Aina Levi 19:32 likati: “Mwalanga umucinzi ku ikolo nu kuyacindika.” Isunde Lyakwe Leza lyalanda pa kucindika nu kusunga ningo akote. Kwene cingatala sana ndi cakuti umuvyazi umukote akulonda kuti mwamucitila ivingi ukucila umu cipimo, nanti ndi cakuti akulwala nanti limwi asipita, nanti nga akucula pakuti aiusye ivintu. Lelo, nanti ciye vivyo, Baibo ikanena ana ukuti yafwile ‘ukuwezezya akwasi maka yao.’ (1 Timoti 5:4) Cii cikupiliula ukuti yafwile ukuyasunga ningo nu kuyacindika, limwi yangaayapeelako ni mpiya. Ukukanasunga ningo avyazi akote kusiuvwana na vino Baibo ikatunena ukucita.
22. I miyele ci iyacindama sana pa kumala unkalwe wa mu ng’anda, napya mungalanga uli imiyele kwene yii?
22 Sambililini ukuya na maka ya kuikaanya. Pa Mapinda 29:11 paya mazwi yakuti: “Ciwelewele cikalangizya icipyu cakweco consi. Lelo umuntu wamano wene akacikaanya.” Uzye mungakaanya uli umwenzo winu? Ndi muli nu wavya, mutafwile ukwikala asoke, lelo mufwile ukuombelapo nanti ukulanzyanyapo zuwa pakuti mumale uwavya uwo. (Efeso 4:26, 27) Cingazipa ukufumapo ndi cakuti mwalola ukuti mwatandika ukuvwa icipyu. Mwapepa kuli Leza ukuti amupeela umupasi wa muzilo pakuti muye ni miyele ya kuikaanya. (Galatiya 5:22, 23) Ukwezyako ukupitana nanti ukucitako vyuze kungamwazwa ukukanasoka ukucilapo. (Mapinda 17:14, 27) Mwaezya “ukuteeka umwenzo.”—Mapinda 14:29.
UZYE MUFWILE UKUPATUKANA NANTI KUTWALILILA UKUYA PAMWI?
23. I cani cingacitika ndi cakuti Umwina Klistu watwalilila ukusoka sana napya atakulonda nu kulapila icakuti limwi watwalilila nu kuya nu unkalwe mu lupwa?
23 Pa misango ino Baibo yalanda ukuti Leza wapata paya “uwanisi, kulwa, . . . nu kusokana,” napya ikalanda ukuti “yao akacita vintu vii yene yatalapyana Wene Wakwe Leza.” (Galatiya 5:19-21) Acino, wensi uwamanya ukuti u Mwina Klistu, lelo akatwalilila ukusoka sana icakuti acita nu unkalwe ku wakwe nanti ku yana, napya asilonda nu kulapila, angazingwa umu cilongano. (Loliniko na 2 Yoane 9, 10.) Ukucita vii kukalenga kuti mu cilongano mutwalilile ukuya antu amiyele isuma.—1 Kolinto 5:6, 7; Galatiya 5:9.
24. (a) Uzye wino yakucuzya uku wakwe angasoolola ukucita cani? (b) Uzye ivyuza visuma na ya eluda yangaazwa yatuuli wino yakucuzya uku wakwe, lelo i cani cino yatafwile ukucita?
24 Nga Aina Klistu aakuti yacili yakayuma sana kuli ya wao, napya cikuloleka ukuti yalatwalilila sile ukuyacuzya vivyo kwene, yangacita uli? Yamwi yakatwalilila sile ukuzizimizya vivyo kwene pa milandu ipusane-pusane. Yamwi nayo yakasoolola ukufuma kuli ya wao pakuti ukapepa wao utononeka, nanti pakuti yacingilile umi wao. Wino yakucuzya wakwata insambu zya kuipingwila umweneco vino akulonda, kulingana na vino Yeova wamusambilizya. (1 Kolinto 7:10, 11) Limwi ya cuza, ya lupwa nanti ya eluda yangamupandako mano, lelo yatafwile ukumupatikizya ukucita vino yakwelenganya. Aliwe afwile ukuisoolwela ivyakucita.—Loma 14:4; Galatiya 6:5.
INTAZI IZIKAONONA INDUPWA ZILI NU KUSILA
25. Uzye Yeova walondanga kuti amu lupwa yaye uli?
25 Lino Yeova watwalizye Adamu na Eva, atalondanga kuti yace yakwata intazi izikaonona indupwa wakwe ucakolwa nu unkalwe. (Efeso 3:14, 15) Mu lupwa mwali nu kuya ukutemwa nu mutende, napya wensi wali nu kulasakamala ningo umi na ukapepa wa muze. Lelo pa mulandu wa luyembu, calenga ukuti mu ndupwa muye sana intazi.—Loliniko na Kasambilizya 8:9.
26. Uzye antu akacita vino Yeova akalonda yalikala uli uku nkoleelo?
26 Usuma u wakuti vivikwene vino Yeova walondanga pa kutandika, avino acili akalonda. Watulaya ukuti alatwingizya umu nsi ipya isuma cuze muno antu “yalaikala mutende, kutalaya nupya uwa kuyacuzya.” (Ezekelo 34:28) Insita iyo kutalaya ucakolwa, unkalwe wa mu ng’anda, ni ntazi zyuze izikaonona indupwa. Antu yonsi yalaya ni nsansa zya cumi pa mulandu wakuti yalaya nu mutende sana.—Masamu 37:11.
a Nanti cakuti tukulanda pa ukolesi wa yonsi, amasunde yaa yakaomba nu mu ndupwa umwakuti umuci ali cakolwa.
b Mu mpanga zimwi mwaya ivipatala na ya mpandamano muno yaka-azwa ya cakolwa na ya lupwa yao. Cila muntu angaisolwela ndi cakuti angatemwa kuti yamwazwilizye nanti foo. Ya Nte Yakwe Yeova yasisolwela inzila zya kuomvya ndi muli nu wavya wako ucakolwa. Lelo mufwile ukucenjela pakuti lino mukulonda uwavwilizyo, mutacisile vimwi ivingalenga kuti mutame ivisinte ivyaya muli Baibo.