Ktieb li “Jitkellem” b’Lingwi Ħajjin

Jekk tmut il-​lingwa li biha jkun inkiteb ktieb, jistaʼ jingħad li l-​ktieb imut ukoll. Illum ftit hawn nies li huma kapaċi jaqraw il-​lingwi antiki li bihom inkitbet il-​Bibbja. Madankollu din hija ħajja. Baqgħet teżisti għax “tgħallmet titkellem” bil-​lingwi ħajjin tal-​bniedem. It-​tradutturi li “għallmuha” titkellem b’lingwi oħrajn xi drabi ffaċċjaw ostakli li dehru li ma setgħux jingħelbu.

LI WIEĦED jittraduċi l-​Bibbja​—bl-​iktar mill-​1,100 kapitlu u 31,000 vers li fiha—​hija biċċa xogħol ġmielha. Madankollu, matul is-​sekli, tradutturi dedikati aċċettaw l-​isfida bil-​ferħ. Ħafna minnhom kienu lesti jsofru tbatijiet u saħansitra jmutu minħabba xogħolhom. Ir-​rakkont storiku taʼ kif il-​Bibbja ġiet tradotta fil-​lingwi tal-​bniedem huwa rakkont li ma bħalu dwar perseveranza u inġenwità. Ikkunsidra biss parti żgħira minn dak id-​dokumentar li jqanqlek.

L-​Isfidi Li Jiffaċċjaw Lit-​Tradutturi

Kif tagħmel biex tittraduċi ktieb f’lingwa li ma tinkitibx? Għadd kbir taʼ tradutturi tal-​Bibbja ffaċċjaw preċiżament sfida bħal din. Per eżempju, Ulfilas, tar-​rabaʼ seklu E.K., beda jittraduċi l-​Bibbja f’dik li dak iż-​żmien kienet lingwa moderna imma mhux miktuba​—il-​Gotiku. Ulfilas għeleb l-​isfida billi vvinta l-​alfabet Gotiku taʼ 27 karattru u li hu bbaża primarjament fuq l-​alfabet Grieg u dak Latin. It-​traduzzjoni tiegħu taʼ kważi l-​Bibbja kollha kemm hi għall-​Gotiku tlestiet qabel is-​sena 381 E.K.

Fid-disaʼ seklu, Ċirillu (oriġinarjament imsejjaħ Kostantinu) u Metodjus, żewġ aħwa li kienu jitkellmu bil-​Grieg u li t-​tnejn li huma kienu studjużi u lingwisti taʼ klassi, riedu jittraduċu l-​Bibbja għal nies li kienu jitkellmu bl-​ilsien Slaviku. Imma s-​Slavoniku​—l-​antenat tal-​lingwi Slaviċi tal-​lum—​ma kienx jinkiteb. Għalhekk dawn iż-​żewġ aħwa vvintaw alfabet sabiex setgħu jipproduċu traduzzjoni tal-​Bibbja. B’hekk il-​Bibbja setgħet issa “tkellem” lil ħafna iktar nies, dawk tad-​dinja Slavika.

Fis-seklu 16, William Tyndale beda jittraduċi l-​Bibbja mil-​lingwi oriġinali għall-​Ingliż, imma ltaqaʼ m’oppożizzjoni qalila kemm mill-​Knisja u kemm mill-​Istat. Tyndale, li kien ħa l-​edukazzjoni tiegħu f’Oxford, ried jipproduċi traduzzjoni li saħansitra “tifel li jsuq il-​moħriet” setaʼ jifhimha.¹ Imma biex iwettaq dan, kellu jaħrab lejn il-​Ġermanja, fejn fl-​1526 ġie stampat it-​“Testment il-​Ġdid” tiegħu bl-​Ingliż. Meta xi kopji ddaħħlu bil-​moħbi ġewwa l-​Ingilterra, l-​awtoritajiet tant faru bir-​rabja li bdew jaħarquhom fil-​pubbliku. Iktar tard Tyndale ġie ttradut. Preċiż qabel ma ġie mgħallaq u ġismu maħruq, hu lissen dan il-​kliem b’leħen għoli: “Mulej, iftaħ għajnejn ir-​Re taʼ l-​Ingilterra!”²

It-traduzzjoni tal-​Bibbja kompliet; lit-​tradutturi ħadd ma setaʼ jwaqqafhom. Sa l-​1800, minn taʼ l-​inqas xi porzjonijiet mill-​Bibbja kienu “tgħallmu jitkellmu” 68 lingwa. Imbagħad, meta ġew ifformati Soċjetajiet tal-​Bibbja​—b’mod partikulari l-​British and Foreign Bible Society, stabbilita fl-​1804—​il-Bibbja malajr “tgħallmet” saħansitra iktar lingwi ġodda. Mijiet taʼ rġiel żgħażagħ minn rajhom talbu biex jintbagħtu f’pajjiżi oħrajn bħala missjunarji, ħafna minnhom bl-​iskop ewlieni li jittraduċu l-​Bibbja.

Isiru Magħrufin Il-​Lingwi Taʼ L-​Afrika

Fl-​1800, kien hemm biss madwar tużżana lingwi miktubin fl-​Afrika. Mijiet taʼ lingwi oħrajn mitkellma kellhom jistennew sakemm xi ħadd ivvinta sistema taʼ kitba għalihom. Ġew il-​Missjunarji u tgħallmu l-​lingwi, mingħajr l-​għajnuna taʼ kotba elementari jew dizzjunarji. Imbagħad tħabtu biex jiżviluppaw lingwa miktuba, u wara dan għallmu lin-​nies kif jaqrawha. Dan għamluh sabiex xi darba n-​nies ikunu jistgħu jaqraw il-​Bibbja bl-​ilsien tagħhom stess.³

Wieħed minn dawn il-​missjunarji kien Skoċċiż jismu Robert Moffat. Fl-​1821, fl-​età taʼ 25 sena, Moffat waqqaf missjoni fost in-​nies tan-​Nofs in-​Nhar taʼ l-​Afrika li kienu jitkellmu bl-​ilsien Zwanan. Biex jitgħallem il-​lingwa tagħhom li ma kinitx tinkiteb, hu tħallat man-​nies, billi xi drabi vvjaġġa lejn il-​qalba tal-​pajjiż biex jgħix fosthom. “In-​nies kienu qalbhom tajba,” kiteb iktar tard, “u l-​iżbalji li kont nieħu fil-​lingwa kienu jifqgħuhom bid-​daħk. Qatt, lanqas darba waħda, ma kien xi ħadd minnhom jikkorreġi xi kelma jew sentenza, qabel ma hu jew hi jkunu imitaw il-​pronunzja tiegħi tant tajjeb, għall-​gost kbir taʼ l-​oħrajn.”⁴ Moffat ippersevera u eventwalment irnexxielu jsib irkaptu tal-​lingwa, tant li żviluppa forma miktuba għaliha.

Fl-1829, wara li ħadem fost iz-​Zwanani għal tmien snin, Moffat spiċċa jittraduċi l-​Vanġelu taʼ Luqa. Biex jistampah, ivvjaġġa madwar 600 mil fuq karru miġbud mill-​gniedes lejn il-​kosta u mbagħad qabad vapur għal Cape Town. Hemmhekk il-​gvernatur tah permess biex juża stamperija tal-​gvern, imma Moffat kellu jissettja t-​tipi u jagħmel l-​istampar hu nnifsu, fejn sa fl-​aħħar ippubblika l-​Vanġelu fl-​1830. Għall-​ewwel darba, iz-​Zwanani setgħu jaqraw parti mill-​Bibbja bil-​lingwa tagħhom stess. Fl-​1857, Moffat lesta traduzzjoni tal-​Bibbja kollha kemm hi bil-​lingwa Zwanana.

Moffat iktar tard iddeskriva r-​reazzjoni taz-​Zwanani meta l-​Vanġelu taʼ Luqa sar disponibbli għalihom għall-​ewwel darba. Hu nnota: “Kont naf b’individwi li ġew mijiet taʼ mili biex jiksbu kopji taʼ San Luqa. . . . Rajthom jirċievu partijiet minn San Luqa, jibku fuqhom, u jħaddnuhom maʼ sidirhom, u jxerrdu dmugħ taʼ ħajr, sakemm għedt lil iktar minn wieħed minnhom, ‘Se tgħarraq il-​kotba tiegħek bid-​dmugħ.’”⁵

Tradutturi dedikati bħal Moffat b’hekk taw lil ħafna Afrikani​—li xi wħud minnhom għall-​ewwel ma rawx il-​ħtieġa għal lingwa miktuba—​l-ewwel opportunità biex jikkomunikaw bil-​miktub. It-​tradutturi, iżda, emmnu li kienu qegħdin jagħtu lin-​nies taʼ l-​Afrika rigal saħansitra iktar prezzjuż​—il-​Bibbja bl-​ilsien tagħhom stess. Illum il-​Bibbja, sħiħa jew parti minnha, “titkellem” b’iktar minn 600 lingwa Afrikana.

Isiru Magħrufin Il-​Lingwi Taʼ L-​Asja

Waqt li tradutturi fl-​Afrika tħabtu biex jiżviluppaw forom miktubin għal-​lingwi mitkellma, in-​naħa l-​oħra tad-​dinja, tradutturi oħrajn iltaqgħu m’ostaklu ferm differenti​—li jittraduċu f’lingwi li diġà kellhom kitbiet komplikati. Dik kienet l-​isfida li ffaċċjat lil dawk li ttraduċew il-​Bibbja fil-​lingwi taʼ l-​Asja.

Fil-bidu tas-​seklu 19, William Carey u Joshua Marshman marru l-​Indja u tgħallmu bosta mil-​lingwi miktubin tagħha. Bil-​għajnuna taʼ William Ward, stampatur, ipproduċew traduzzjonijiet taʼ almenu porzjonijiet tal-​Bibbja fi kważi 40 lingwa.⁶ Rigward William Carey, l-​awtur J. Herbert Kane jispjega: “Hu vvinta stil sabiħ u mexxej taʼ kliem mitkellem [tal-lingwa Bengaliża] li ħa post il-​forma klassika antika, biex b’hekk għamilha iktar li tiftiehem u attraenti għall-​qarrejja moderni.”⁷

Adoniram Judson, imwieled u mrobbi fl-​Istati Uniti, ivvjaġġa lejn Burma, u fl-​1817 beda jittraduċi l-​Bibbja għall-​Burmiż. Biex jiddeskrivi d-​diffikultà f’li jitgħallem lingwa Orjentali sal-​punt li jkun jistaʼ jittraduċi l-​Bibbja, hu kiteb: ‘Meta nitgħallmu lingwa mitkellma minn nies fuq in-​naħa l-​oħra taʼ l-​art, li l-​mod taʼ ħsieb tagħhom jimxi fuq linji differenti minn tagħna, u li l-​modi taʼ kif jesprimu ruħhom huma għalhekk kollha ġodda, u l-​ittri u l-​kliem tagħhom m’għandhom assolutament ebda xebh maʼ kwalunkwe lingwa li qatt iltqajna magħha; meta m’għandna ebda dizzjunarju jew interpretu u jkollna naqbdu xi ħaġa mil-​lingwa qabel ma nkunu nistgħu nutilizzaw l-​assistenza taʼ xi għalliem tal-​post​—dak ifisser xogħol kbir!’⁸

Fil-każ taʼ Judson, dan kien ifisser madwar 18-il sena taʼ xogħol ħabrieki. Il-​parti finali tal-​Bibbja Burmiża ġiet stampata fl-​1835. Iż-​żmien li qattaʼ f’Burma, madankollu, swielu qares. Waqt li kien qiegħed jaħdem fuq it-​traduzzjoni, ġie akkużat bi spjunaġġ u għaldaqstant qattaʼ kważi sentejn f’ħabs impestat bin-​nemus. Ftit żmien biss wara li ġie lliberat, martu u bintu żagħżugħa mietu bid-​deni.

Meta Robert Morrison li kellu 25 sena wasal fiċ-​Ċina fl-​1807, daħal għall-​biċċa xogħol ferm diffiċli li jittraduċi l-​Bibbja għaċ-​Ċiniż, waħda mil-​lingwi miktubin l-​iktar komplikati. Kellu biss għarfien limitat taċ-​Ċiniż, li kien beda jistudjah biss sentejn qabel. Morrison kellu wkoll iħabbatha mal-​liġi Ċiniża, li kienet tfittex li żżomm liċ-​Ċina iżolata. In-​nies Ċiniżi kienu pprojbiti, taħt piena taʼ mewt, li jgħallmu l-​lingwa lill-​barranin. Li wieħed barrani jittraduċi l-​Bibbja għaċ-​Ċiniż kienet offiża kapitali.

Morrison baqaʼ jistudja l-​lingwa b’kuraġġ u b’kawtela, u malajr tgħallimha. F’temp taʼ sentejn akkwista impjieg bħala traduttur għall-​East India Company. Matul il-​ġurnata, kien jaħdem għall-​kumpanija, imma bil-​moħbi u taħt it-​theddida kontinwa li jinqabad, ħadem fuq it-​traduzzjoni tal-​Bibbja. Fl-​1814, sebaʼ snin wara li wasal fiċ-​Ċina, kellu l-​Iskrittura Griega Kristjana lesta għall-​istampar.⁹ Ħames snin wara, bil-​għajnuna taʼ William Milne, lesta l-​Iskrittura Ebrajka.

Kien akkwist enormi​—il-​Bibbja setgħet issa “titkellem” bil-​lingwa wżata minn iktar nies minn kwalunkwe lingwa oħra fid-​dinja. Grazzi għal tradutturi kapaċi, traduzzjonijiet għal lingwi Asjatiċi oħrajn segwew. Illum, partijiet mill-​Bibbja huma disponibbli f’iktar minn 500 lingwa taʼ l-​Asja.

Nies bħal Tyndale, Moffat, Judson, u Morrison għala stinkaw għal snin sħaħ​—xi wħud anki pperikolaw ħajjithom—​biex jittraduċu ktieb għal nies li lanqas biss kienu jafu u f’xi każi, għal nies li ma kellhomx lingwa miktuba? Ċertament mhux għall-​glorja, jew qligħ finanzjarju. Huma emmnu li l-​Bibbja hija l-​Kelma t’Alla u li għandha “tkellem” lin-​nies​—in-​nies kollha—​bil-lingwa tagħhom stess.

Kemm jekk tħoss li l-​Bibbja hija l-​Kelma t’Alla u kemm jekk le, għandek mnejn taqbel li x-​xorta taʼ spirtu taʼ li wieħed jissagrifika lilu nnifsu muri minn dawk it-​tradutturi dedikati huwa wisq rari fid-​dinja tal-​lum. Ma jixraqlux li jiġi investigat ktieb bħal dan li jispira daqshekk nuqqas t’egoiżmu?

[Tabella f’paġna 12]

(Għall-formazzjoni sħiħa tat-​test, ara pubblikazzjoni)

L-​għadd taʼ lingwi li bihom ġew stampati partijiet mill-​Bibbja mill-​1800 ’l hawn

68 107 171 269 367 522 729 971 1,199 1,762 2,123

1800 1900 1995

[Stampa f’paġna 10]

Tyndale qed jittraduċi l-​Bibbja

[Stampa f’paġna 11]

Robert Moffat

[Stampa f’paġna 12]

Adoniram Judson

[Stampa f’paġna 13]

Robert Morrison