Uwulondolozi wa Mazwi ya mu Baibo
A
Alabasta.
Alizina lyi wotolo lino wapanganga ukuwomvya iliwe lino lyazanwanga mupipi nu musumba wa Alabastron, mu Egypti. Ya-a amawotolo yawanga amasongole ku nkolelo swinya wiyalangapo pakuti amafuta amanuncile yatakwitika. Lyo-o iliwe lizile alimanyikwa ukuti Alabasta.—Mk 14:3.
B
Belezebuli.
Lyo-o izina lyawombanga kwe Satana, e kateka wa viwa. Lyo-o izina lifwile lyafuma kwi zina lyakuti Bali-zebubu, e leza Bali wino Awafilisiti wapepanga mu Ekroni.—2 Izy. 1:3; Mat. 12:24.
C
Ciwa.
Awulondolozi wi zina lya kwe Satana lino likazanwa mu mawaliko ya Cigriki, lino likapiliwula ukuti “Uwalwambo.” E Satana wamupile lyo-o izina lyakuti Ciwa pa mulandu wakuti awili intunguluzi swinya awino watalicizilepo ukukwelengula nu kuwipizya Yehova, Izwi lyakwe ilizima ukuwikako ni Zina lyakwe nye ilitele.—Mat. 4:1; Yoha. 8:44; Ukuw. 12:9.
D
Dekapolisi.
Amisumba ya wa Griki, muno mwalinji imisumba 10 (lyafuma kwi zwi lya Cigriki deʹka, lino likapiliwula ukuti “10,” ne poʹlis, lino likapiliwula ukuti “umusumba”). Lyalinji alizina lya citungu cino cawezile kapela ke sumbi we Galili nu luzi lwa Yodani, akuno yo-o imisumba imivule yawezile. Awantu wa mwe co-o icitungu wakonkanga sana intambi zya wa Heleni swinya akuno awantu wakalanga nu kukazizya ivintu. E Yesu wapisilemo mwe co-o icitungu, lelo patawa uwusinincizyo wuno wukalanjilila ukuti wayileko ku musumba wumwi pe yo-o.—Mat. 4:25; Mar. 5:20.
Denari.
E koini ya wina Roma iye silva yino yamwamanga mupipi na ma gramu 3.85 (0.124 oz t) swinya ku luwali longa kwalinji nu mutwe wa kwe Kaisare. Ayino wafolesyanga umuwomvi pa wanda swinya ayino “indalama ya musonko” yino awina Roma wasoncezyanga awa Yuda.—Mat. 22:17; Luk. 20:24.
Drakima.
Mu mawaliko ya Cigriki aya wina Klistu, lyo izwi likapiliwula e koini ya wa Griki iye silva yino yamwamanga ama gramu 3.4 g (0.109 oz t).—Mat. 17:24.
G
Gehena.
Alizwi lya Cigriki lino likapiliwula umukonko nanti Umupata wa Hinomu, wuno wawezile kasika ku kambazwa ke ndilo aka musumba wa kali uwa Yerusalemu. (Jere. 7:31) Uwusesemo walanzile ukuti konye ku mukonko akuno walinji nu kulasumbila ivitumbi. (Jere. 7:32; 19:6) Kutawapo uwusinincizyo uwuli wonsinye wuno wukalanjizya ukuti wasumbilangamo ivinyama na wantu awapuma mu Gehena pakuti wapya ukwasowa ukufwa walange wakaculavye. Co-o icifulo cisikwimililako icifulo cino cisiloleka kuno wakazizya amawumi ya wantu mu mulilo wuno wusizima. Lelo e Yesu na wasambi wakwe wawomvyanga lyo-o izwi pakulanda pa kononwa kwa muyayaya ukwa “mfwa ya citi wili.”—Ukuw. 20:14; Mat. 5:22; 10:28.
H
Hades.
Alizwi lya Cigriki lino likapiliwula icili conganye ni zwi lya Ciheberi ilya kuti “Sheol.” Wakalipiwula ukuti “inkungwe” (nga walilemba mu vilembo ivikulu), lyo wakulipusanyako ni nkungwe zya wantu wonsinye.—Lolani pano watili INKUNGWE.
Herodi.
Alizina lya lupwa ulwa zya Mfumu zino zyatekanga awina Yuda. Zyo-o izya mfumu zyasontwanga na wina Roma. Wino watalicizilepo, we Herodi Mukulu wino wamanyisilwe nkaninye pa mulandu wakulimbuzya itempile mu Yerusalemu na vino wakomile awana pa mulanduvye wakuti walondanga ukukoma Yesu. (Mat. 2:16; Luk. 1:5) E Herodi Akelawo ne Herodi Antipa, walinji awana wa kwe Herodi Mukulu wano wasonsilwe ukuteka iviputulwa vimwi mu wufumu wa kwe yisi. (Mat. 2:22) E Antipa watekanga icitungu ca citi 4 swinya wamanyisilwe ukuti “Amfumu.” Watesile pa myaka yitatu yino Yesu wawombanga umulimo wa kuwizya mu nsi ukufika mu cipandwa 12 ica Imilimo. (Mar. 6:14-17; Luk. 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Imili. 4:27; 13:1) Pansizi ye vyo-o, e Herodi Agripa I, umwizikulu wa kwe Herodi Mukulu wamukomile ku mungeli wa kwe Leza, lyo watekavye pa mpindi yitici. (Imili. 12:1-6, 18-23) Ne Herodi Agripa II, umwana wa kwe Herodi Agripa I watesile ukufika pano awa Yuda wapondocezile awina Roma.—Imili. 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
I
Insilo ya nsi.
Iciputulwa ca mpindi yino yikatungulula ku nsilo ya vintu nanti iya kwe yo-o insi yino yikatekwa ne Satana. Insilo ya nsi yikapitila ponga ni mpindi ya kuwapo kwa kwe Klistu. E Yesu alitungulula awangeli, ukufumya “awawipe mu walungamane” nu kuwonona. (Mat. 13:40-42, 49) Awasambi wa kwe Yesu ‘walondesyanga ukumanya pano yo-o “Insilo” yalinji nu kwiza. (Mat. 24:3) Pano atani anyocelemo kwi yulu, wanenile awasambi wakwe ukuti aliwawa na wo ukufika na ku nsilo.—Mat. 28:20.
Ikatani.
Amwenda uwuzima nkaninye wuno wasumilizilepo na wa kerubi. Wo-o umwenda waputulanga ukutele nu kutele nkani mu miputule ya mwi Hema na mwi Tempile.—Ukuf. 26:31; 2 Imil. 3:14; Mat. 27:51; Heb. 9:3.
Ivyawila.
Avyawila vino wapanga kwe wino akulondekwa uwavwilizyo. Kweni vyo-o ivyawila watavilumbula mukulungatika mu Mawaliko ya Ciheberi, lelo Isundo lyalanzile vino awina Israeli wazipizile ukucita pa kwavwa awapina.—Mt 6:2.
Inkungwe.
Lyo izwi nga lili mu vilembo ivitici, lyo wakulanda pa nkungwe yakuzikamo umuntu; ne nga cakuti yonsinyene yali mu vilembo ivikulu, lyo wakulanda pa nkungwe zya wantu wonsinye awafwe, lino mu Ciheberi wakati “Sheol” ne mu Cigriki wakati “Hades.” Mwe Baibo inkungwe yikakwimililako icifulo kuno awantu wasikwelenganya nanti ukuwomba cimwi.—Inta. 47:30; Eka. 9:10; Mat. 27:61; Imili. 2:31.
Icimuti cakuculilapo.
Acimuti cino wapamantilangapo wino apanzile umulandu. Inko zimwi zyaciwomvyanga kukupamantililapo umuntu nanti ukuwikapo icitumbi pakuti ciwe acakusoka kwe wanji nanti pakusewanya wumwi ku cintu wavule. Awina Assyria, wamanyisilwe ukuti wakomanga awantu mu nzila imbipe. Wapamantilanga awantu wano wasendanga mu wuzya. Wasendanga ivimuti ivisongole apano awalasa umuntu pa wula papela nga wamupamantila pa cimuti. Lelo ukulingana ni Sundo lya wa Yuda wino wapanga umulandu uwukulu ponga ngati, akuponta nanti uwucende, watelanga awamutama amawe afwa nanti ukuwomvyavye inzila yinji apano awapamantila icitumbi cakwe pa cimuti pakuti awe acilanjililo cakusoka ku wantu wanji. (Amas. 21:22, 23; 2 Sam. 21:6, 9) Awina Roma weni wanyepelelangavye umuntu pa cimuti pakuti alanga akwivwa uwulumila nu kwikala amanda amavule ni nzala nu lusala swinya nu kupya ku musanya. Ne mpindi zimwi wacitangavye ndi wulyanye vino wacisile kwe Yesu, wawapopelanga amanama na makasa pa cimuti.—Luk. 24:20; Yoha. 19:14-16; 20:25; Imili. 2:23, 36.
Italanti.
Acakupimilako indalama icikulu cino awa Heberi wawomvyanga. Camwamile ama kilogramu 34.2 (75.5 lb; 91.75 lb t; 1,101 oz t). Italanti lya wa Griki lyeni lyacefileko katici, lyamwamanga ukufika ku ma kg 20.4 kg (44.8 lb; 54.5 lb t; 654 oz t).—1 Imil. 22:14; Mat. 18:24.
U
Uwucende.
Umonsi wino watwala nanti umwanaci wino watwalwa nga walala na wino ase wakwakwe.—Ukuf. 20:14; Mat. 5:27; 19:9.
Ukuleka ukulya.
Ukuleka ukulya ivyakulya pa ciputulwa ca mpindi yimwi. Awina Israeli walekanga ukulya pa Wanda Wacifuta Mulandu, mu mpindi zya wulanda, na pano wakulonda ukuti e Leza awatungulule. Awa Yuda wawisileko impindi 4 mu mwaka muno walekanga ukulya kukwizucizya iviwipe vino vyaciticizile uluko ku nsizi. Pe yo-o impindi lyo-o isundo lyakuleka ukulya lisiwomba ku wina Klistu.—Ezr 8:21; Ezy 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Imo 13:2, 3; 27:9.
Uwanda wa Wupinguzi.
Awanda wonga, nanti iciputulwa ca mpindi, pano e Leza alipingula inko nanti awantu wonsinye awa mu nsi. Yingawa ampindi pano wano walipingulwa ukufwa waliyononwa, swinya uwupinguzi wungiza wupe wamwi ulongo lwa kupusuka nu kwikala uwumi wa muyayaya. E Yesu Klistu na Watumwa wakwe walanzilepo pa “Wanda wa Wupinguzi” wuno wuliwako pano awantu awa wumi walipingulwa, kumwi na wano wafwile kali.—Mat. 12:36.
Ukuwapo.
Ukulingana na Mawaliko ya ciGriki aya wina Klistu, lyo-o izwi likalanda pe Yesu Klistu ukufumilila pano watalisile ukuteka mu Wufumu wa wu Mesiya ukufika mu manda yakulecelezya aya mwe yo-o insi. Ukuwapo kwa kwe Klistu kusipiliwula ukwizavye pa kampindi katicinye nu kunyocelamo, lelo cikapiliwula ukuwapo pa mpindi nkulu.—Mat. 24:3.
Umwana wa muntu.
Alizwi lino likazanwa imiku ku ma 80 mu mabuku ya Malandwe. Likalanda pe Yesu Klistu swinya likalanjizya ukuti wowo vino wizile akwatwa, wizile awa amuntu. Atalinji acelewulwa ca ku muzimu pa mpindi iyili yonganye nu muwili wa muntu. Lyo-o izwi likalanjizya ukuti e Yesu walinji nu kuficilisya uwusesemo wuno walembwa pe Daniel 7:13, 14. Mu mawaliko ya Ciheberi, lyo izwi waliwomvya kwe Ezekiel na kwe Daniel, pakulanjililavye uwupusano wuno wawa pa wantu wano walandilangako Leza nu Mweneco wi zwi lino wawizyanga.—Eze. 3:17; Dan. 8:17; Mat. 19:28; 20:28.
Uwumi.
Lyo alizwi lino mu Ciheberi wakalilanda ukuti neʹphesh ne mu Cigriki wakalilanda ukuti psy·kheʹ Vino waliwomvya mwe Baibolo vikapa uwusinincizyo wakuti likalanda pa (1) wantu, (2) inyama, nanti (3) uwumi wa muntu nanti inyama. (Inta. 1:20; 2:7; Impe. 31:28; 1 Pet. 3:20; nama futunoti.) Lelo vino awa mu mipepele wakawomvya lyo-o izwi lyakuti “uwumi,” vyapusanako na vino Baibolo yikalanda. E Baibolo yikalanjizya ukuti izwi lyakuti neʹphesh ne psy·kheʹ, likalanda pa vyelewulwa vya munsi vino vikafuta, vino tukalema, ukulola na vino vikafwa. Ya-a amazwi mu Cigriki ni Ciheberi ilivule wakayawomvya ukulingana ni lyasi lino wakulandapo, amazwi ponga ngati “uwumi”, “icawumi,” “umuntu,” “vino umuntu wawa” nanti nga wakulandavye pa “muntu”. (ku cakulolelako, wumwi angati “Nene” pakulanda ukuti “uwumi wane”) Ilivule ama futunoti ayano yakalondolola uwupiliwulo wi zwi lyakuti “uwumi.” Fwandi nga cakuti Izwi lyakuti “uwumi”waliwomvizye mwi lyasi mukasi nanti mwe futunoti, muzipizile ukuwazya ilyasi lyonsinye pakuti mwivwicisye cino wakulandapo. Nga wakulanda pakuwomba cimwi nu wumi wonsinye, lyo wakulanda pakuwomba nu mwezo wonsinye nanti uwumi wako wonsinye. (Amas. 6:5; Mat. 22:37) Lyo-o izwi mu Ciheberi ni Cigriki wangaliwomvya nga wakulanda pe vino icawumi cikulondesya ukucita ukulinganavye na cino wakulandapo. Swinya wangaliwomvya na ku muntu umufwe nanti ku citumbi.—Impe. 6:6; Imilu. 23:2; Eza. 56:11; Haga. 2:13.