Referencia Ña̱ Kéʼé na̱ Ndásakáʼnu Ndióxi̱ Tutu nu̱ú Va̱xi ña̱ Keʼéyó Reunión
2-8 TÍ ENERO
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA | ISAÍAS 24-28
“Jehová ndáara na̱ ñuura”
(Isaías 25:4, 5) Saáchi táxiún ndée na̱ kǒo ndée, táxiún ndée na̱ ndáʼvi, kúún iin veʼe nu̱ú koo sávína tá kóon sa̱vi̱, kúún iin ku̱nda̱tí nu̱úna tá niʼníní, ta saátu chíndeúnna tá íxandi̱va̱ʼana xíʼinna. 5 Nda̱a̱ táki̱ʼva íyo kaʼní nu̱ú ñuʼú yi̱chí saá íyona, ta yóʼó kasiún yuʼúna; nda̱a̱ táki̱ʼva íyo ku̱nda̱tí vi̱kó ndásiña nu̱ú kaʼní, ki̱ʼva saá ndasiún yuʼú na̱ ndi̱va̱ʼa-ini.
ip-1-S pág. 272 párr. 5
Jehová chíndeéra na̱ ñuura
5 Ni sáyíʼvira na̱ contrara, Jehová va̱ʼa sáka̱kura na̱ vitá-ini na̱ kúni̱ kachíñu nu̱úra. Na̱ su̱tu̱ veʼe-ñu̱ʼu xíʼin na̱ político kúni̱na ná kǒo ña̱ kandíxayó Ndióxi̱, soo va̱ása kúchiñuna xíʼinyó, chi miíyó ndinuʼu-iniyó kándíxayó Jehová. Tá yáʼa tiempo, Ndióxi̱ sándiʼi-xa̱ʼara ndiʼi na̱ contrara, nda̱a̱ táki̱ʼva íxaara xíʼin ñu̱ʼu ndásira vi̱kó nu̱úña tá niʼníní á ndásitura iin nama̱ káʼnu nu̱ú ta̱chí tá ndeéní kániña saá íxaara xíʼinna (kaʼvi Isaías 25:4, 5).
(Isaías 25:6) Jehová ku̱a̱ʼání ña̱ʼa taxira kuxu ndiʼi na̱ ñuu, nu̱ú yuku̱ yóʼo, taxira nina ña̱ va̱ʼa kuxuna, nina ña̱ xa̱ʼán kuxuna ta koʼona vino tá va̱ʼa, nina ña̱ xa̱ʼán koo kuxuna ta koʼona vino tá va̱ʼa nina.
w16.05-S pág. 24 párr. 4
Ná kuniñúʼuyó ndiʼi ña̱ táxi Jehová ndaʼa̱yó
4 Su̱ví nina na̱ testigo Jehová kuití távána tutu yóʼo xa̱ʼa, távátunaña xa̱ʼa ndiʼi na̱ yiví. Savaña távánaña xa̱ʼa na̱ va̱lí ta távátunaña xa̱ʼa na̱ íyo se̱ʼe. Ndiʼi ña̱ ka̱ʼyína nu̱ú tutu yóʼo á ña̱ va̱xitu nu̱ú Internet káʼyínaña xa̱ʼa na̱ kǒo kúú testigo Jehová. Ndiʼi tutu ña̱ távána xa̱ʼayó náʼa̱ña Jehová sáxi̱nura ña̱ káʼa̱nra ña̱ chíndeéra ndiʼi na̱ yiví ña̱ sakuaʼana xa̱ʼara (Is. 25:6).
ip-1-S pág. 273 párr. 6, 7
Jehová chíndeéra na̱ ñuura
Táxira kuxu ndiʼi na̱ ñuu
6 Jehová, kúú yiváyó ta kúʼvi̱ní-inira xínira miíyó, su̱ví ndáa kuitíra miíyó, chi táxira ña̱ʼa kuxuyó, ta táxitura tu̱ʼunra ndaʼa̱yó. Tá ta̱vára na̱ ñuura nu̱ú tu̱ndóʼo tá ku̱i̱ya̱ 1919, ta̱xira ña̱ va̱ʼa ndaʼa̱na, ku̱a̱ʼání ña̱ ka̱na nu̱ú tu̱ʼunra ta̱xira ndaʼa̱na. “Jehová ku̱a̱ʼání ña̱ʼa taxira kuxu ndiʼi na̱ ñuu, nu̱ú yuku̱ yóʼo, taxira nina ña̱ va̱ʼa kuxuna, nina ña̱ xa̱ʼán kuxuna ta koʼona vino tá va̱ʼa, nina ña̱ xa̱ʼán koo kuxuna ta koʼona vino tá va̱ʼa nina.” (Isaías 25:6.)
7 Chí yuku̱ Jehová taxira ña̱ kuxuyó. ¿Ndáa yuku̱ kúú ña̱yóʼo? Ña̱yóʼo kúú yuku̱ veʼe Jehová, nu̱ú ku̱a̱ʼa̱n ndiʼi na̱ yiví tá ki̱vi̱ nu̱ú ndíʼi. Ña̱yóʼo kúú yuku̱ yi̱i̱ Ndióxi̱, nu̱ú ku̱a̱ʼa̱n na̱ ndasakáʼnu-ñaʼá ta ni loʼoví kǒo tu̱ndóʼo keʼéna xíʼin táʼanna (Isaías 2:2; 11:9). Nu̱ú ku̱a̱ʼa̱nna ndásakáʼnuna, Jehová táxira nina ña̱ʼa va̱ʼa kuxuna, ta ndiʼi ña̱ va̱ʼa ña̱ sánáʼa̱ra miíyó ña̱ tiempo vitin, náʼa̱ña nu̱úyó ndiʼi ña̱ va̱ʼa ña̱ kuumiíyó tá ná kaʼndachíñu Reino Ndióxi̱ nu̱ú ndiʼi na̱ yiví, ta kǒoka so̱ko koo nu̱úna. “Ku̱a̱ʼání ña̱ʼa koo kuxuna nu̱ú ñuʼú; soo ku̱a̱ʼákaña koo chí yuku̱.” (Salmo 72:8, 16.)
(Isaías 25:7, 8) Nu̱ú yuku̱ yóʼo mií Jehová sandiʼi-xa̱ʼa ndiʼi ña̱ʼa ña̱ ndási sa̱tá ñuu, ta ndásiña sa̱tána iníísaá ñuyǐví. 8 Miíra sandiʼi-xa̱ʼa ña̱ xíʼi̱yó, ta mií Tátayó Jehová ya̱kúnra ti̱kui̱í nu̱úyó. Ta ndiʼi tu̱ndóʼo ña̱ íyo nu̱ú na̱ ñuura nu̱ú ñuʼú yóʼo sandiʼi-xa̱ʼara ndiʼi ña̱yóʼo, saáchi mií Jehová ni̱ka̱ʼa̱n keʼéña.
w14-S 15/9 pág. 26 párr. 15
Va̱ása kuvikayó
15 Tá ná ndiʼi ña̱ mil ku̱iya̱, ndiʼi na̱ yiví na̱ kándíxañaʼá va̱ása kuumiíkana ku̱a̱chi ni kǒo kuvikana. Ta̱ Pablo káʼa̱nra: “Ku̱a̱chi ta̱ Adán ndiʼiyó xíʼi̱yó, ta xa̱ʼa ña̱ ni̱xi̱ʼi̱ ta̱ Cristo ndiʼiyó ndataku. Soo su̱ví inkáchi ndataku ndiʼiyó. Siʼna ta̱ Cristo nda̱taku, tándi̱ʼi ndataku na̱ ndíku̱n sa̱tára [na̱ ka̱ʼndachíñu xíʼinra] tá ná kixira. Tándi̱ʼi, tasaá ndataxira ña̱ xáʼndachíñura ndaʼa̱ yivára, chi sandiʼi-xa̱ʼara ndiʼi na̱ gobierno xíʼin ndiʼi ndée ña̱ kúúmiína. Saáchi ta̱ Cristo kúú ta̱ xíniñúʼu kaʼndachíñu nda̱a̱ ná koo na̱ sáa̱-ini xíniñaʼá ti̱xin xa̱ʼara. Ña̱ enemigo ña̱ sandiʼi-xa̱ʼara kúú ña̱ xíʼi̱yó” (1 Cor. 15:22-26). Ña̱ enemigo yóʼo kúúña sa̱ndákoo ta̱ Adán ndaʼa̱yó ña̱ xíʼi̱yó, ña̱yóʼo ndiʼi-xa̱ʼaña ndiʼi tiempo. Ndiʼi tu̱ndóʼo ña̱ kúúmií na̱ yiví ndiʼi-xa̱ʼavaña (Is. 25:7, 8).
ip-1-S pág. 273, 274 párr. 8, 9
Jehová chíndeéra na̱ ñuura
8 Ndiʼi na̱ sákuaʼa xa̱ʼa Ndióxi̱ ña̱ tiempo vitin ku̱a̱ʼání ña̱ ndakiʼinna chí nu̱únínu. Ná kaʼviyó ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Isaías. Yóʼo ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa ku̱a̱chi ña̱ kúúmiíyó xíʼin xa̱ʼa ña̱ xíʼi̱yó. Ta káchira: “Nu̱ú yuku̱ yóʼo mií [Jehová] sandiʼi-xa̱ʼa ndiʼi ña̱ʼa ña̱ ndási sa̱tá ndiʼi ñuu, ta ndasiña sa̱tána iníísaá ñuyǐví. Miíra sandiʼi-xa̱ʼa ña̱ xíʼi̱yó, ta mií Tátayó Jehová ya̱kúnra ti̱kui̱í nu̱úyó” (Isaías 25:7, 8a).
9 Ña̱ ku̱a̱chi ña̱ kúúmiíyó xíʼin ña̱ xíʼi̱yó kǒokaña koo (Revelación 21:3, 4). Ndiʼi na̱ káʼa̱n tu̱ʼun vatá xa̱ʼa na̱ káchíñu nu̱ú Ndióxi̱ kǒokana koo nu̱ú ñuʼú. “Ta ndiʼi tu̱ndóʼo ña̱ íyo nu̱ú na̱ ñuura nu̱ú ñuʼú yóʼo sandiʼi-xa̱ʼara ndiʼi ña̱yóʼo, saáchi mií Jehová ni̱ka̱ʼa̱n keʼéña.” (Isaías 25:8b.) ¿Nda̱saa keʼé Jehová ña̱yóʼo? Sandiʼi-xa̱ʼara ta̱ Ndi̱va̱ʼa xíʼin na̱ ndíku̱n sa̱tára, chi na̱yóʼo sákakunína tundóʼo (Revelación 20:1-3). Xa̱ʼa ña̱yóʼo, na̱ ñuu Ndióxi̱ káʼa̱nna: “Kotondó, ta̱yóʼo kúú Ndióxi̱yó. Ndátuyóra, chi ta̱yóʼo saka̱kura miíyó. Ná kusi̱í-iniyó xa̱ʼa ña̱ saka̱kura miíyó” (Isaías 25:9).
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa ña̱ kivi chindeé miíyó
(Isaías 26:15) Ku̱a̱ʼání nda̱saún na̱ ñuún; Jehová, ku̱a̱ʼání nda̱saún na̱ ñuún; ta nda̱sakáʼnún miíún. Nda̱sakáʼnuníún ñuún.
w15-S 15/7 pág. 11 párr. 18
Ná ndasakáʼnukayó ñuu Ndióxi̱
NDIʼIYÓ KIVI CHINDEÉYÓ
18 Tixaʼvi Ndióxi̱ xa̱ʼa ndiʼi ña̱ táxira ndaʼa̱yó, ndiʼiyó kivi keʼéyó ña̱ káʼa̱nra xíʼinyó ña̱ va̱ʼa ná ndukáʼnuka ñuura. ¿Ndáaña xíniñúʼu keʼéyó? Ná natúʼunyó xa̱ʼa Reinora ta sanáʼa̱yó na̱ yiví xa̱ʼara. Tá sánáʼa̱yó iinna ña̱ va̱ʼa xa̱a̱na koona testigo Jehová, ndásachéeyó ñuura (Is. 26:15; 54:2).
(Isaías 26:20) “Kamandó na̱ ñui̱, ki̱ʼvindó ini cuarto ña̱ ñúʼu chí maá, tá ni̱ki̱ʼvindó ndasindó yéʼé. Chise̱ʼéndó miíndó loʼo tiempo nda̱a̱ ná ya̱ʼa tu̱ndóʼo”.
w13-S 15/3 pág. 23 párr. 15, 16
Jehová kúú ta̱ ndáa miíyó
NU̱Ú KUNDAANA MIÍYÓ KI̱VI̱ NU̱Ú NDÍʼI
15 Ña̱ ñuyǐví ta̱ Ndi̱va̱ʼa xa̱a̱ ku̱yatinní ndiʼi-xa̱ʼaña, ta ndeéka va̱xi tu̱ndóʼo nu̱úyó (Mat. 24:7, 8). Ndeéka yo̱ʼvi̱ koo tá ná kixa̱a̱ tu̱ndóʼo ña̱ naní gran tribulación. Ndiʼi ña̱ íyo ñuyǐví yóʼo xíʼin ndiʼi na̱ xáʼndachíñu ndiʼi-xa̱ʼa ndiʼina, ta na̱ yiví yi̱ʼvína xa̱ʼa ña̱ kuvina (Hab. 3:16, 17). Ndeéní yi̱ʼvína xa̱ʼa ña̱yóʼo ta nandukúna nu̱ú saka̱kuna miína, nandukúna kavá náʼnu chí yuku̱ nu̱ú saka̱kuna miína (Rev. 6:15-17). Soo ni kavá chí yuku̱ ni na̱ gobierno político ni na̱ ku̱i̱ká va̱ása kuchiñuna saka̱kuna na̱yóʼo.
16 Na̱ testigo Jehová, kúsi̱íní-inina xa̱ʼa ña̱ va̱ʼa ndáa Jehová miína. Kúsi̱íní-inina táki̱ʼva xi̱kusi̱í-ini ta̱ profeta Habacuc, tá ni̱ka̱ʼa̱nra: “Kusi̱íní-inii̱ xa̱ʼa Jehová; kusi̱íní-inii̱ xa̱ʼa Jehová ta̱ sáka̱ku yi̱ʼi̱” (Hab. 3:18). ¿Ndáa ki̱ʼva kundaa Jehová miíyó tá ná kixa̱a̱ tu̱ndóʼo? Xíniñúʼu kundatuyó ña̱ va̱ʼa kuniyóña. Nda̱a̱ táki̱ʼva i̱xaara xíʼin na̱ ñuu Israel tá xi̱ndoona nu̱ú ñuʼú yi̱chí, ki̱ʼva saá keʼéra xíʼinyó, ndiʼiyó inkáchi kutáʼanyó ta̱ ndiʼi yichi̱ ka̱ʼa̱nra xíʼinyó ndáaña keʼéyó (Rev. 7:9; kaʼvi Éxodo 13:18). Kuniñúʼura na̱ ñuura ña̱ taxira yichi̱ nu̱úyó, sana kuniñúʼura na̱ congregación. Ndiʼi congregación ña̱ íyo iníísaá ñuyǐví, kítáʼanña xíʼin cuarto ña̱ ñúʼu chí maá ña̱ káʼa̱n Isaías 26:20 xa̱ʼa (kaʼviña). ¿Á chindayáʼviún ña̱ sákuaʼún ti̱xin reunión? ¿Á ndi̱ku̱n keʼún ndiʼi ña̱ káʼa̱n Jehová xíʼún tá xáʼún reunión? (Heb. 13:17.)
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(Isaías 28:1-13) Ay ndóʼó na̱ xáʼndachíñu ñuu Israel xíʼindó ndisi ta xíinindó, ndiʼi ña̱ va̱ʼa ña̱ kúúmiíndó ndiʼi-xa̱ʼavaña, xa̱ʼa ña̱ kúúndó iin ñuu na̱ xíʼi vino ta xíinindó. 2 Kotondó, Jehová tiinra iin ta̱a ndakú. Iin níʼin sakoonra ñíʼin sa̱tára, ña̱yóʼo sandiʼi-xa̱ʼaña miíra, iin níʼin sakoonra sa̱vi̱ ta iin ndakutúrá nu̱ú ñuʼú, ndiʼi ña̱ íyo nu̱ú ñuʼú sandi-xa̱ʼaraña. 3 Kixina ta sandiʼi-xa̱ʼana ndóʼo na̱ xíini ñuu Israel. 4 Ndiʼi ña̱ va̱ʼa ña̱ kúúmiíndó ñuundó sandiʼi-xa̱ʼanaña nda̱a̱ táki̱ʼva ndóʼo yita tá yíchi̱ña saá ndoʼondó nda̱a̱ táki̱ʼva xáxína tí higo tí kana nu̱ú saá kama sandiʼi-xa̱ʼana ndóʼó. 5 Ta ná kixa̱a̱ ki̱vi̱ kán Jehová taxira ndiʼi ña̱ va̱ʼa ndaʼa̱ na̱ ñuura na̱ kǒo ndiʼixa̱ʼana, 6 ta taxira ndéera ndaʼa̱ na̱ tiin ku̱a̱chi ta taxitura ndée na kundaa chí yéʼé. 7 Ta ña̱yóʼo ndoʼotu na̱yóʼova... xa̱ʼa ña̱ xíʼina ndisi kǒo ña̱ va̱ʼa kéʼéna, xa̱ʼa ña̱ xíinina ni va̱ása xíni̱na nu̱ú xíkana. Na̱ su̱tu̱ xíʼin na̱ profeta... kǒo ña̱ va̱ʼa kéʼéna xa̱ʼa ña̱ xíʼina ndisi, iin sána nu̱ú táʼanna xa̱ʼa ña̱ xíʼina vino, ña̱yóʼo kúúña̱ ndóʼona xa̱ʼa ña̱ xíʼina ndisi yóʼo; va̱ása kéʼéna ña̱ nda̱a̱, chi kǒo xíni̱na ndáaña keʼéna. 8 Chi nu̱ú mesana nina xu̱xa̱n yuʼúna ndóo... saá káa ndiʼi nu̱ú xíkana. 9 ¿Ndáana sanáʼa̱ ña̱ va̱ʼa, ta ndáana kúnda̱a̱-ini xíʼin ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinna? ¿Á na̱ kǒo xíʼika leche, á na̱ kǒo chíchínka ndosó siʼí? 10 Saáchi ña̱yóʼo kúúña “ley tuku ley, ley tuku ley, kǒo táxira keʼéyóña, kǒo táxira keʼéyóña, loʼo chóʼo, loʼo chí káa”. 11 Saáchi Ndióxi̱ kuniñúʼura na̱ kǒo kivi ka̱ʼa̱n ña̱ ka̱ʼa̱nna xíʼinna ta kuniñúʼura inka tu̱ʼun xíʼinna, 12 ta ña̱yóʼo kúú ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna: “Yóʼo kúú nu̱ú ndákiʼinndeéna. Ná ndakiʼinndeé na̱ xa̱a̱ ku̱naa. Yóʼo kúú nu̱ú koo va̱ʼana”, soo kǒo níxíínna kuniso̱ʼona. 13 Saáchi nu̱ú miína ña̱ káʼa̱n Jehová kuuña “ley tuku ley, ley tuku ley, kǒo táxira keʼéyóña, kǒo táxira keʼéyóña, loʼo chóʼo, loʼo chí káa”, ña̱ káʼa̱nna tu̱ʼun yóʼo na̱ ko̱oyova kúúna ta tiinnana ta ku̱ʼu̱nna nu̱ú tu̱ndóʼo.
9-15 TÍ ENERO
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA | ISAÍAS 29-33
“Iin ta̱ rey ta̱ nda̱kúní kaʼndachíñu”
(Isaías 32:1) Koto, Iin ta̱ rey nda̱kúní kaʼndachíñura; ta na̱ koo príncipe, nda̱kúní kaʼndachíñuna xíʼinra.
w14-S 15/2 pág. 6 párr. 13
To̱ʼó ná kooyó xíʼin ta̱ rey Jesús
13 Xa̱ʼa ña̱yóʼo, ta̱ Cristo xa̱a̱ káchíñura ña̱ koo ña̱ nda̱kú. Ña̱ káʼa̱n ta̱ rey yóʼo xa̱ʼa kúúña ná kunda̱a̱-inina ndáaña kúú ña̱ va̱ʼa ta ndáaña kúú ña̱ va̱ása va̱ʼa (Rom. 3:21; Deut. 32:4). Ta̱ Isaías ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa ta̱ rey Jesucristo: “Iin rey nda̱kúní kaʼndachíñura” (Is. 32:1). Tá ná kaʼndachíñu ta̱ Jesús koo iin ndiví xa̱á xíʼin iin ñuʼú xa̱á, nu̱ú ña̱yóʼo koo ña̱ nda̱kú (2 Ped. 3:13). Ña̱yóʼo kúni̱ kachiña ndiʼi na̱ yiví na̱ koo ñuyǐví xa̱á xíniñúʼu kuniso̱ʼona ña̱ ka̱ʼa̱n Ndióxi̱ (Is. 11:1-5).
(Isaías 32:2) Ta iin iinndó kivi kuundó iin veʼe nu̱ú chise̱ʼéna tá káni ta̱chí á iin veʼe nu̱ú koo sávína, kivi kuundó ti̱kui̱í nu̱ú ñuʼú yi̱chí, ta kivitu kuundó iin ku̱nda̱tí iin yu̱u̱ káʼnu nu̱ú ñuʼú niʼníní.
ip-1-S pág. 332 párr. 7, 8
Ta̱ rey xíʼin na̱ príncipe
7 Ta̱ Jesús ni̱ka̱ʼa̱nra kooní tu̱ndóʼo ñuyǐví yóʼo tá xa̱a̱ kuyatin ndiʼi-xa̱ʼaña, káchira: “Kǒo yi̱ʼvíndó tá ná kunindó kooña” (Mateo 24:3-8). ¿Nda̱chun kǒo yi̱ʼví na̱ káʼvi tu̱ʼun Ndióxi̱ tá xi̱tona ña̱ kúuní tu̱ndóʼo ñuyǐví yóʼo? Saáchi na̱ ku̱ʼu̱n chí ndiví á na̱ koo nu̱ú ñuʼú yóʼo va̱ʼaní ndáana na̱ ñuu Ndióxi̱ (Juan 10:16). Ndáana ndiʼi na̱ ñuu Ndióxi̱ tá íyo tu̱ndóʼo, tá kúú nu̱ú íyo ku̱a̱ʼání ku̱a̱chi á guerra. Ta ku̱a̱ʼa̱nna xítona na̱ yáʼa nu̱ú tu̱ndóʼo ña̱ sándikona-inina xíʼin tu̱ʼun Ndióxi̱.
8 Xa̱a̱ ku̱a̱ʼání ku̱i̱ya̱ chí sa̱tá saá kúú ña̱ ki̱xaʼá kúnda̱a̱ va̱ʼa iniyó ndáana kúú na̱ príncipe. Ti̱xin na̱ koo nu̱ú ñuʼú yóʼo távána na̱ koo príncipe, ta na̱yóʼo ku̱a̱ʼání ña̱ʼa sákuaʼana chi tá ná ya̱ʼa ña̱ gran tribulación ku̱a̱ʼání chiñu keʼéna ti̱xin ña̱ ñuyǐví xa̱á (Ezequiel 44:2, 3; 2 Pedro 3:13). Na̱ príncipe yóʼo sánáʼa̱na na̱ ñaniyó ta sándi̱kona-inina ta saátu nátúʼunna xa̱ʼa Reino Ndióxi̱; ta saá náʼa̱na ña̱ kúúna iin ku̱nda̱tí iin yu̱u̱ káʼnu, chi chíndeéna na̱ ñaniyó ña̱ ndasakáʼnuna Jehová.
(Isaías 32:3, 4) Na̱ íyo nduchu̱nu̱ú va̱ʼakaví kotona, ta na̱ íyo so̱ʼo va̱ʼakaví kuniso̱ʼona. 4 Nda̱a̱ na̱ kamaní-ini va̱ʼa xa̱a̱na sakuaʼana xa̱ʼa Ndióxi̱, ta na̱ kǒo kívi ka̱ʼa̱n kama, kiviva ka̱ʼa̱nna ta káxiní ka̱ʼa̱nna.
ip-1-S pág. 334, 335 párr. 10, 11
Ta̱ rey xíʼin na̱ príncipe
Va̱ʼaní ná kotoyó, ná kuniso̱ʼoyó ta ná kundaayó níma̱yó
10 ¿Ndáaña íxaa na̱ testigo Jehová xíʼin ndiʼi ña̱ táxira ndaʼa̱na? Ña̱ Biblia káchiña: “Na̱ íyo nduchu̱nu̱ú va̱ʼakaví kotona, ta na̱ íyo so̱ʼo va̱ʼakaví kuniso̱ʼona.” (Isaías 32:3). Xa̱a̱ ku̱a̱ʼání ku̱i̱ya̱ táxi Jehová ndiʼi ña̱ xíniñúʼu na̱ ñuura ña̱ sakuaʼakana xa̱ʼara. Tá kúú ña̱ Escuela nu̱ú Sákuaʼayó xíʼin savaka reunión na̱ testigo Jehová ña̱ íyo iníísaá ñuyǐví; ña̱ asamblea ña̱ distrito ña̱ xíyo iníísaá ñuyǐví, xíʼin escuela nu̱ú xáʼa̱n na̱ aciano sakuaʼana ña̱ va̱ʼa kundaana na̱ ñuu Ndióxi̱, ña̱yóʼo chindeéña ku̱a̱ʼání na̱ testigo Jehová na̱ ndóo iníísaá ñuyǐví. Ni nda̱a̱ ndáaka ñuu ndóo na̱ anciano va̱ʼaní xíniso̱ʼona ndiʼi ña̱ távána na̱ ñuu Ndióxi̱ nu̱ú Biblia. Ndiʼi ña̱ káʼa̱n Biblia xa̱ʼa íyo tu̱ʼvana ña̱ kuniso̱ʼonaña ta keʼéna ña̱ káʼa̱nña (Salmo 25:10).
11 Ña̱ Biblia káʼa̱nña: “Nda̱a̱ na̱ kamaní-ini va̱ʼa xa̱a̱na sakuaʼana xa̱ʼa Ndióxi̱, ta na̱ kǒo kívi ka̱ʼa̱n kama, kiviva ka̱ʼa̱nna ta káxiní ka̱ʼa̱nna” (Isaías 32:4). Va̱ása xíniñúʼu kamaní ndakanixi̱níyó xa̱ʼa ndáaña kúú ña̱ va̱ʼa á ña̱ va̱ása va̱ʼa. Ña̱ Biblia káchiña: “¿Á xa̱a̱ xíniún ta̱ kamaní-ini ña̱ ka̱ʼa̱nra? Nda̱a̱ íyoka ña̱ ni̱ʼí ta̱ ki̱ʼví nu̱ú ta̱yóʼo” (Proverbios 29:20; Eclesiastés 5:2). Tá kúma̱níka kixaʼá ku̱i̱ya̱ ña̱ 1919 nda̱a̱ na̱ ñuu Ndióxi̱ xi̱kandíxana sava ña̱ sa̱náʼa̱ na̱ veʼeñu̱ʼu vatá. Soo tá ki̱ʼin ku̱i̱ya̱ 1919, Jehová chi̱ndeérana ña̱ va̱ʼaka ni̱xa̱a̱na na̱kunda̱a̱-inina xa̱ʼa ña̱ kúni̱ra keʼéna. Ta tiempo vitin loʼo loʼo xúnáraña nu̱úna ña̱ ku̱a̱ʼa̱n kúnda̱a̱-inina xa̱ʼa ña̱ nda̱a̱, ta va̱ása xíka-inina xíʼinña ta nátúʼunna xa̱ʼaña xíʼin na̱ yiví.
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa ña̱ kivi chindeé miíyó
(Isaías 30:21) Ta miíún kuniso̱ʼún tá ná ka̱ʼa̱nna xíʼún, ta kachina: “Ña̱yóʼo kúú yichi̱. Kakandó nu̱úña”, ta kǒo ku̱ʼu̱nndó ni chí kúaʼa ni chí yitin.
w14-S 15/8 pág. 21 párr. 2
Nda̱a̱ ndáaka nu̱ú xíkayó ná kuniso̱ʼoyó ña̱ káʼa̱n Jehová
2 Ña̱ tiempo vitin Jehová xíniñúʼura ña̱ Biblia ña̱ sánáʼa̱ra na̱ ñuura, xíniñúʼura espíritu santo xíʼin na̱ congregación (Hech. 9:31; 15:28; 2 Tim. 3:16, 17). Ndiʼi ña̱ sanáʼa̱ra miíyó va̱ʼaní kúnda̱a̱-iniyó xíʼinña táki̱ʼva káchi ña̱ libro Isaías: “Ña̱yóʼo kúú yichi̱. Kakandó nu̱úña” (Is. 30:21). Xíniñúʼutura ta̱ Jesús ña̱ va̱ʼa ka̱ʼa̱nra xíʼinyó, chi ta̱yóʼo kúú ta̱ ta̱xi na̱ naní “esclavo fiel y discreto ña̱ kundaana na̱ ñuura” (Mat. 24:45). Xíniñúʼu kuniso̱ʼoyó ndiʼi ña̱ ka̱ʼa̱n Jehová xíʼinyó ta keʼéyóña; tá saá ná keʼéyóña kivi kooyó ndiʼi tiempo (Heb. 5:9).
(Isaías 33:22) Jehová kúú juez miíyó, Jehová kúú ta̱ i̱xava̱ʼa ley, Jehová kúú rey miíyó; ta̱yóʼo kúú ta̱ saka̱ku miíyó.
w14-S 15/10 pág. 14 párr. 4
Xa̱a̱na koona rey xíʼin su̱tu̱
4 Tá ki̱vi̱ ke̱ʼé Jehová pacto xíʼin na̱ ñuu Israel chí yuku̱ Sinaí tá ku̱i̱ya̱ 1513 tá tiempo xi̱naʼá. Xíʼin pacto yóʼo Ndióxi̱ nda̱ka̱xinra na̱ ñuu Israel ña̱ koona na̱ ñuura. Tá ki̱vi̱ saá ni̱xa̱a̱ra ndu̱ura juez, legislador xíʼin rey. (Is. 33:22). Ña̱ Biblia káʼa̱nña xa̱ʼa na̱ ñuu Israel ndáa ña̱ va̱ʼa xi̱ndakiʼinna tá xi̱keʼéna ña̱ káʼa̱n Ndióxi̱ ta saátu ndáaña xi̱ndoʼona tá va̱ása níxikeʼéna ña̱ káʼa̱nra. Ña̱ ley xi̱ka̱ʼa̱nña ña̱ va̱ása va̱ʼa tindaʼa̱na xíʼin na̱ ñuu na̱ kǒo ndásakáʼnu Jehová ta xi̱ka̱ʼa̱ntuña ña̱ va̱ása va̱ʼa ndasakáʼnuna inka ndióxi̱ vatá, chi Jehová xi̱kuni̱ra ña̱ koo síínna, ña̱ va̱ʼa kaku ta̱ loʼo ta̱ ni̱ka̱ʼa̱nra kaku ti̱xin na̱ se̱ʼe ta̱ Abrahán (Éx. 20:4-6; 34:12-16).
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(Isaías 30:22-33) Ta ndóʼó xíniñúʼu kundasíndó kunindó ndióxi̱ vatá ña̱ i̱xava̱ʼana xíʼin plata xíʼin oro. Ta sandíʼi-xa̱ʼandóña chi ña̱ yaku̱a̱ kúúña nda̱a̱ táki̱ʼva íyo iin ña̱ xíta̱ ni̱i̱ ñaʼá saá íyoña, ta ka̱ʼa̱nndó xíʼinña: “Ña̱ yaku̱a̱”. 23 Tasaá taxira koon sa̱vi̱ sa̱tá ña̱ chíʼindó, ta ña̱yóʼo va̱ʼaní kuaʼnuña ta ku̱a̱ʼání ña̱ʼa taxiña. Ta kití sa̱na̱ndó koo ku̱a̱ʼání ña̱ kaxirí ta ndíkaaní kundoorí. 24 Ta tí si̱ndi̱ki̱ xíʼin tí burro tí táʼví kaxirí yu̱ku̱ mií ña̱ ya̱si̱nka, ña̱ nda̱kaxinna xíʼin pala. 25 Ta chí xi̱ní yuku̱ súkun xíʼin xi̱kí náʼnu kooní ti̱kui̱í, ta ndataʼvírá, tá ná kuvi ku̱a̱ʼánína xíʼin tá ná ndiʼi-xa̱ʼa torre náʼnu. 26 Ta tí yo̱o̱ nda̱a̱ tá sandáye̱ʼe̱ ñu̱ʼu saá ndaye̱ʼe̱rí; ta ña̱ ñu̱ʼu u̱xa̱ yi̱chi̱ ndeéka sandáye̱ʼe̱ña táki̱ʼva íyo ña̱ luz ña̱ u̱xa̱ ki̱vi̱, ki̱vi̱ ná chindeé táʼan Jehová xíʼin na̱ ñuura ta kutátánna nu̱ú tu̱kúeʼena. 27 Koto. Ki̱vi̱ Jehová xíka ke̱eña va̱xiña ta xíxiña ta va̱xi vi̱kó náʼnu xíʼinña. Ta yuʼúra ku̱a̱ʼání tu̱ʼun ñúʼu ña̱ kúni̱ra ka̱ʼa̱nra. Ta tu̱ʼun ña̱ kée yuʼúra táki̱ʼva íyo ñuʼu̱ saá íyoña. 28 Ta ndéera nda̱a̱ tá íyo ti̱kui̱í tá kúnuní saá íyoña, ta ti̱kui̱í yóʼo na̱ ñuu si̱tárána chóʼo ta si̱tárána chí káa; ta kundika̱a̱ iin freno yuʼúna ta va̱ása kunda̱a̱-inina míí ku̱ʼu̱nna. 29 Ta ndóʼó xa̱a̱ndó kuumiíndó iin yaa nda̱a̱ táki̱ʼva íyo ña̱ xíniso̱ʼona ña̱ ndásaviína miína tá ndásakáʼnuna Ndióxi̱, ta kusi̱íní-inindó nda̱a̱ tá kéʼé iin na̱ tívi flauta na̱ ku̱a̱ʼa̱n veʼe Jehová. 30 Ta Jehová taxira kuniso̱ʼona ña̱ ka̱ʼa̱nra ña̱ kunina ndéera, ta kunina ña̱ sa̱a̱ra ta kunina ñuʼu̱ ña̱ sandíʼi-xa̱ʼa xíʼin sa̱vi̱ táchi tá koon ñíʼin náʼnu xíʼin. 31 Xa̱ʼa ña̱ ka̱ʼa̱n Jehová na̱ ñuu Asiria yi̱ʼvínína, ta̱kán kanirana xíʼin iin yitu̱n. 32 Tá káni Jehová varara sa̱tá na̱ ñuu Asiria xa̱ʼa ña̱ va̱ása xíniso̱ʼona, kaʼa ña̱ pandereta xíʼin arpa; Jehová ndeéní kanitáʼanra xíʼinna 33 Ña̱ Tófet xa̱a̱ íyo tu̱ʼvaña; xa̱a̱ íyo tu̱ʼvaña xa̱ʼa ta̱ rey. Ta xa̱a̱ íyo tu̱ʼva ñuʼu̱ xíʼin titu̱n. Ta Jehová xa̱a̱ íyo tu̱ʼvara ña̱ ndakaʼmiraña.
16-22 ENERO
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA | ISAÍAS 34-37
Ta̱ Ezequías nda̱kiʼinra ku̱a̱ʼání ña̱ va̱ʼa xa̱ʼa ña̱ ka̱ndíxara Jehová
(Isaías 36:1) Tá xa̱a̱ ku̱a̱ʼa̱n u̱xu̱ ku̱mí ku̱i̱ya̱ xáʼndachíñu ta̱ rey Ezequías ta̱ Senaquerib ta̱ rey ñuu Asiria ku̱a̱ʼa̱nra kanitáʼanra xíʼʼin ndiʼi ñuu ña̱ kíndoo chí Judá ta ka̱nitáʼanra xíʼin ndiʼiña ta nda̱kiʼinraña.
(Isaías 36:4-10) Tasaá, ta̱ Rabsaqué ni̱ka̱ʼa̱nra: “Ndúkúi̱ ña̱ ma̱ní nu̱úndó ka̱ʼa̱nndó xíʼin ta̱ Ezequías: ‘Ña̱yóʼo kúú ña̱ káʼa̱n ta̱ rey, ta̱ rey ñuu Asiria: “¿Ndáana kúú na̱ kándíxaún? 5 Ña̱yóʼo káʼún (tu̱ʼun yuʼú kúúña): ‘Íyova consejo ta íyotuna ku̱ʼu̱n guerraʼ. ¿Ndáana kúú na̱ kándíxaún ña̱ kǒo xíʼún kuniso̱ʼún ña̱ káʼi̱n? 6 Ña̱ kándíxaún ndo̱o̱ tú ni̱taʼnu̱ ki̱ʼva saá íyo ñuu Egipto, tá iin ta̱a ná kandíxañaʼá, ta̱ʼnuña ini ndaʼa̱ra. Táki̱ʼva saá íyo ta̱ rey ñuu Egipto. 7 Tá ná ka̱ʼún xíʼi̱n: Jehová kúú ta̱ kándíxandi̱, ¿á su̱ví ta̱yóʼo kúú ta̱ sa̱kútaʼa ta̱ Ezequías altar, ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ ñuu Judá xíʼin na̱ ñuu Jerusalén: nu̱ú altar yóʼo kúú ña̱ kuxítíndó ña̱ ndasakáʼnundóʼ?” 8 Ta vitin, chika̱a̱ iin apuesta xíʼin ta̱ káchíñui̱ nu̱ú, ta̱ rey ñuu Asiria, ta ná taxii̱ u̱vi̱ mil ku̱a̱yi ndaʼún, ta ná kotoi̱ á ndixa kivi ndukún na̱ kosórí. 9 ¿Ndáaña keʼún ña̱ va̱ʼa sandíkoún iin na̱ káchíñu nu̱ú ta̱ rey, tá cárro na̱ ñuu Egipto xíʼin ta̱a na̱ xíka nu̱ú ku̱a̱chí nu̱ú na̱kán ndáa-iniún? 10 ¿Á ta̱ va̱xi mií sandiʼi-xa̱ʼa ñuu yóʼo kúi̱ túviún? Mií Jehová ni̱ka̱ʼa̱n xíʼi̱n: kuaʼán kanitáʼún xíʼin na̱ ñuu yóʼo ta sandiʼi-xa̱ʼúnnaʼ”.
(Isaías 36:15) Va̱ása taxindó sandáʼvi ta̱ Ezequías ndóʼó ña̱ kandíxandó Jehová, tá káʼa̱nra xíʼinndó: Saka̱kuva Jehová miíyó. Ñuu yóʼo kǒo ña̱ keʼé ta̱ rey Asiria xíʼinña.
(Isaías 36:18-20) Va̱ása taxindó sandáʼvi ta̱ Ezequías ndóʼó tá káʼa̱nra xíʼinndó: Saka̱kuva Jehová miíyó. ¿Á na̱kuchiñu na̱ ndióxi̱ na̱ inka ñuu sa̱kakuñana nu̱ú ta̱ rey ñuu Asiria? 19 ¿Ndáa ku̱a̱ʼa̱n ndióxi̱ na̱ ñuu Hamat xíʼin ñuu Arpad? ¿Ndáa ku̱a̱ʼa̱n ndióxi̱ na̱ ñuu Sefarvaim? ¿Á na̱kuchiñuña sa̱kakuña ñuu Samaria nu̱í? 20 ¿Ndáa ndióxi̱ kúú ña̱ na̱kuchiñu sa̱ka̱kuña na̱ ñuuna, ña̱ kuchiñu Jehová saka̱kura na̱ ñuu Jerusalén nu̱úi̱?”ʼ”.
ip-1-S pág. 386-388 párr. 7-14
Iin ta̱ rey ndákiʼinra ña̱ va̱ʼa xa̱ʼa ña̱ ndakú-inira
Ña̱ xi̱niñúʼu ta̱ Rabsaqué
7 Ña̱ va̱ʼa ná ndataxi xíʼin míí na̱ ñuu Jerusalén ndaʼa̱ ta̱ Senaquerib, ña̱kán chi̱ndaʼára ta̱ Rabsaqué ku̱a̱ʼa̱n nu̱úna (Rabsaqué ña̱yóʼo kúú título ña̱ táxina ndaʼa̱ na̱ xíka nu̱ú ku̱a̱chi su̱ví ki̱vi̱na kúúña) ta chi̱ndaʼára inkaka u̱vi̱ na̱ kúúmíí chiñu náʼnu ku̱a̱ʼa̱nna nu̱úna (2 Reyes 18:17). U̱ni̱ na̱ káchíñu nu̱ú ta̱ Ezequías ke̱ena ka̱ʼa̱nna xíʼin na̱ ni̱xa̱a̱ nu̱úna sa̱tá nama̱: ta̱ Eliaquim ta̱ kíʼin kuenta xíʼin veʼe ta̱ rey, ta̱ Sebná ta̱ kúú secretario, ta̱ Joah se̱ʼe ta̱ Asaf ta̱ registrador (Isaías 36:2, 3).
8 Ña̱ kúni̱ ta̱ Rabsaqué kúúña: saxi̱nura-ini na̱ ñuu Jerusalén ña̱ va̱ʼaka ná ndataxi xíʼin miína ndaʼa̱ra. Ña̱ siʼna kéʼéra kúú ña̱ káʼa̱nra tu̱ʼun hebreo ta kánara: “¿Ndáana kúú na̱ kándíxaún? [...] ¿Ndáana kúú na̱ kándíxaún ña̱ kǒo xíún kuniso̱ʼún ña̱ káʼi̱n?” (Isaías 36:4, 5). Tándi̱ʼi kúsi̱kindaara na̱ judío ta sáyíʼvikarana ña̱ káʼa̱nra xíʼinna ña̱ íyo miína. ¿Ndáana kivi chindeé miína? ¿Á ñuu Egipto ña̱ kúú “ndo̱o̱ tú ni̱taʼnu̱”? (Isaías 36:6.) Ta ña̱ ndixa kúúña chi ñuu Egipto tá káa ndo̱o ni̱taʼnu̱ saá káaña. Chi ñuu Etiopía xa̱a̱ na̱kuchiñuña xíʼin ñuu Egipto ña̱ xi̱kuu potencia mundial tá ya̱chi̱ka loʼo. Ta̱ kúú Faraón, ta̱ rey Tirhaqá su̱ví ta̱ ñuu Egipto kúúra chi ta̱ ñuu Etiopía kúúra. Ta ñuu Asiria ndáa loʼo kúma̱ní ña̱ kuchiñuna xíʼin ta̱ rey Egipto (2 Reyes 19:8, 9). Ñuu Egipto nda̱a̱ miíña kǒo kúchiñuña sáka̱kuña, ndáaña keʼékavíña ña̱ va̱ʼa saka̱kuña ñuu Judá.
9 Tasaá ndi̱ku̱n ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Rabsaqué, xa̱ʼa ña̱ sáa̱ Jehová xíʼin na̱ ñuura kǒo ndakiʼinra tu̱ʼunna. Tasaá ni̱ka̱ʼa̱nkara: “Tá ná ka̱ʼún xíʼi̱n: Jehová Ndióxi̱ndi̱ kúú ta̱ ndáa-inindi̱, ¿á su̱ví ta̱yóʼo kúú ta̱ sa̱kutaʼa ta̱ Ezequías altar?” (Isaías 36:7). Xa̱ʼa ña̱ sa̱kutaʼana altar ñuu kán kúni̱ kachiña na̱ ndi̱kóva kúú na̱ judío nu̱ú Jehová. Su̱ví ta̱ nísandákoona kúúra.
10 Ta̱ Rabsaqué ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ judío ña̱ ná ndakaʼánna ña̱ ku̱a̱ʼáníka kúú na̱ soldado ñuu Asiria. Kúsi̱kindaarana ña̱ káʼa̱nra ña̱yóʼo xíʼinna: “Ná taxii̱ u̱vi̱ mil kuáyi̱ ndaʼún, ta ná kotoi̱ á ndixa kivi ndukún na̱ kosórí” (Isaías 36:8). Soo su̱ví xa̱ʼa ña̱ ku̱a̱ʼání na̱ soldado á ña̱ loʼona íyo nu̱ú na̱ ñuu Judá kúú ña̱ kuchiñuna xíʼin na̱ ñuu Asiria. Proverbios 21:31 káchiña: “Tí ku̱a̱yi íyo tu̱ʼvarí tá ná koo ku̱a̱chi, soo Jehová kúú ta̱ va̱ʼa sáka̱ku miíyó”. Tándiʼi ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Rabsaqué mií Jehová kúú ta̱ chindeé na̱ ñuu Asiria ta va̱ása chindeéra na̱ judío. Xa̱ʼa ña̱ xa̱a̱ chíndeéra na̱ ñuu Asiria ña̱kán kúú ña̱ ku̱a̱ʼá ñuu Judá ku̱a̱ʼa̱n kúchiñuna xíʼin (Isaías 36:9, 10).
11 Na̱ judío na̱ káchíñu nu̱ú ta̱ Ezequías ndíʼi̱ní-inina chi kivi kuniso̱ʼo na̱ ñuu ndiʼi ña̱ káʼa̱n ta̱ Rabsaqué ña̱ kánara xi̱ní nama̱, ña̱kán káʼa̱nna xíʼinnra: “Ka̱ʼa̱n xíʼinndi̱ tu̱ʼun siríaco, chi kúnda̱a̱va-inindi̱, soo kǒo ka̱ʼún tu̱ʼun na̱ judío xíʼinndi̱ chi kuniso̱ʼo ndiʼi na̱ ndóo yóʼoña” (Isaías 36:11). Soo ta̱ Rabsaqué kǒo kúni̱ra ka̱ʼa̱nra tu̱ʼun siríaco, ña̱ kúni̱ra kúúña ná kixaʼá kaka-inina ta yi̱ʼvína ña̱ va̱ʼaka ná ndataxi xíʼin miína tasaá kǒo kanitáʼanna xíʼinra (Isaías 36:12). Ta na̱ ñuu Asiria tuku káʼa̱nna tu̱ʼun na̱ judío ta káchina: “Ná kǒo sandáʼvi ta̱ Ezequías ndóʼó, chi kǒo kuchiñura saka̱kura ndóʼó”. Tasaá ki̱xaʼára káʼa̱nra tu̱ʼun livi xíʼinna ña̱ va̱ʼa ná xínu̱-inina ña̱ va̱ʼa taxina kaʼndachíñu na̱ ñuu Asiria nu̱úna: “Chika̱a̱ndó iin trato xíʼi̱n, ta iin iindó koo ña̱ʼa miíndó ña̱ kuxundó, ta koo pozo miíndó ña̱ koʼondó ti̱kui̱í, ta nda̱a̱ ná kixi miíi̱ ndakiʼin ndóʼó ña̱ ku̱ʼu̱nndó xíʼi̱n koondó nu̱ú ñuʼú táki̱ʼva káa ñuʼú miíndó, iin ñuʼú nu̱ú kananí ña̱ʼa kuxundó” (Isaías 36:13-17).
12 Na̱ judío kǒo kívi sákeena ku̱i̱ya̱ vitin, chi xa̱ʼa ña̱ xa̱a̱ ki̱xa̱a̱ na̱ ñuu Asiria kǒo níkivi chiʼikana. Ta ña̱ káʼa̱nna xíʼinna ña̱ kooní uva kaxína ña̱ kooní ti̱kui̱í vi̱xin koona sana kúsi̱í-inina xíniso̱ʼona ña̱yóʼo. Soo su̱ví ña̱yoʼo kúú ndiʼi ña̱ kéʼé ta̱ Rabsaqué.
13 Ta̱ níʼi tu̱ʼun yuʼú na̱ ñuu Asiria ku̱a̱ʼání ña̱ʼa káʼa̱nra xíʼin na̱ judío. Káchira xíʼinna ña̱ ná kǒo kandíxana ta̱ Ezequías tá káʼa̱nra xíʼinna: “Mií Jehová sáka̱ku miíyó”. Ta̱ Rabsaqué káʼa̱nra xíʼinna ña̱ ná ndakaʼánna xa̱ʼa ndióxi̱ na̱ ñuu Samaria ña̱ kǒo níchindeéña u̱xu̱ saá tribu. Ta saátu ndióxi̱ ndiʼika inka ñuu kǒo níchindeéñana tá ka̱nitáʼan na̱ ñuu Asiria xíʼinna. “¿Ndáa ku̱a̱ʼa̱n ndióxi̱ na̱ Hamat xíʼin Arpad? káchira xíʼinna. ¿Ndáa ku̱a̱ʼa̱n ndióxi̱ na̱ Sefarvaim? ¿Á na̱kuchiñuna sa̱ka̱kuna na̱ ñuu Samaria nu̱úi̱?” (Isaías 36:18-20.)
14 Soo ta̱ Rabsaqué xa̱ʼa ña̱ ndásakáʼnura ndióxi̱ vatá va̱ása xíni̱ra ña̱ su̱ví iin kúu ñuu Samaria ña̱ xa̱a̱ sa̱ndákoo Jehová xíʼin na̱ ñuu Jerusalén nu̱ú xáʼndachíñu ta̱ Ezequías. Ndióxi̱ na̱ u̱xu̱ tribu kǒo ndéeña ña̱kán kǒo níchindeéñana (2 Reyes 17:7, 17, 18). Soo na̱ ñuu Jerusalén na̱ ndóo tiempo ña̱ ki̱xaʼá xáʼndachíñu ta̱ Ezequías xa̱a̱ sa̱ndákoona ndióxi̱ vatá ta vitin Jehová kúú ta̱ ndásakáʼnuna. Soo u̱ni̱ saá na̱ judío na̱ ke̱e ka̱ʼa̱n xíʼin ta̱ Rabsaqué kǒo káʼa̱nna ña̱yóʼo xíʼinra: “Táxin ni̱xi̱yo yuʼúna ni iin tu̱ʼun kǒo níka̱ʼa̱nna, saáchi saá ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ rey xíʼinna: ʻNi iin tu̱ʼun kǒo ka̱ʼa̱nndó xíʼinraʼ.” (Isaías 36:21.) Ta̱ Eliaquim, ta̱ Sebná xíʼin ta̱ Joab ndi̱kóna ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼin ta̱ Ezequías ndiʼi ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Rabsaqué (Isaías 36:22).
(Isaías 37:1, 2) Ndi̱ku̱n tá xi̱niso̱ʼo ta̱ rey Ezequías ña̱yóʼo nda̱tára ti̱ko̱to̱ ndíxira ta nda̱kundixira saco ta ni̱ki̱ʼvira veʼe Jehová. 2 Ta chi̱ndaʼára ta̱ Eliaquim, tá ndísochíñu xíʼin veʼera, ta̱ Sebná ta̱ secretario, xíʼin na̱ xi̱kuaʼáka nu̱ú na̱ su̱tu̱ ta nda̱kundixina saco ta ku̱a̱ʼa̱nna nu̱ú ta̱ Isaías se̱ʼe ta̱ Amoz ta̱ profeta.
(Isaías 37:14-20) Tasaá ta̱ Ezequías nda̱kiʼinra carta ndaʼa̱ na̱ mensajero ta ka̱ʼviraña, ta nda̱kiʼinra ku̱a̱ʼa̱nra veʼe Jehová ta chi̱ndooraña nu̱ú Jehová. 15 Ta̱ Ezequías ki̱xaʼára káʼa̱nra xíʼin Jehová ta káchira: 16 “Jehová Ndióxi̱ na̱ ñuu Israel ta̱ íyo si̱kí na̱ querubín, iinlá yóʼó kúú Ndióxi̱ ta̱ nda̱a̱ nu̱ú ndiʼi na̱ ñuyiví yóʼo. Miíún i̱xava̱ʼún ndiví xíʼin ñuʼú. 17 Kuniso̱ʼo Jehová. Ndakuná nu̱ún ta koto, ta kuniso̱ʼo ndiʼi ña̱ káʼa̱n ta̱ Senaquerib ndiʼi tu̱ʼun ña̱ káʼa̱nra ña̱ kúsi̱kindaara yóʼó. 18 Jehová, na̱ ñuu Asiria xa̱a̱ ku̱a̱ʼání ñuu ku̱a̱ʼa̱n sándiʼi-xa̱ʼana. 19 Ta ndiʼi ndióxi̱na xa̱ʼminaña, chi su̱ví ndixa ndióxi̱ kúú ña̱yóʼo, ña̱ i̱xava̱ʼa na̱ yiví kúúña, yi̱tun xíʼin yu̱u̱ na̱kuva̱ʼaña ta ndi̱ʼi-xa̱ʼavaña. 20 Ta vitin, Jehová Ndióxi̱ miíndi̱, sáka̱ku ndi̱ʼi̱ nu̱úna, ña̱ ná kunda̱a̱-ini ndiʼi na̱ rey ñuyǐví ña̱ iinlá yóʼó kúú Ndióxi̱”.
ip-1-S pág. 389-391 párr. 15-17
Iin ta̱ rey ndákiʼinra ña̱ va̱ʼa xa̱ʼa ña̱ ndakú-inira
Ta̱ Ezequías ndákanixi̱níra ndáaña keʼéra
15 Ta̱ rey Ezequías xíniñúʼu ndaka̱xinra ndáaña keʼéra á ndataxi na̱ Jerusalén miína ndaʼa̱ na̱ ñuu Asiria á ndakutáʼanna xíʼin na̱ ñuu Egipto á kanitáʼanna xíʼin na̱ Asiria. Ndeéní ndíka̱a̱ra tu̱ndóʼo. Ku̱a̱ʼa̱nra templo Jehová, ta chi̱ndaʼátura ta̱ Eliaquim, ta̱ Sebná xíʼin na̱ xi̱kuaʼáka nu̱ú na̱ su̱tu̱ ña̱ ku̱a̱ʼa̱nna nu̱ú ta̱ Isaías ña̱ va̱ʼa nda̱ka̱tu̱ʼunra xa̱ʼana nu̱ú Jehová (Isaías 37:1, 2). Nda̱kundixina saco, ta ku̱a̱ʼa̱nna nu̱ú ta̱ Isaías ta káchina: “Ki̱vi̱ vitin kúú ki̱vi̱ tu̱ndóʼo, ki̱vi̱ ku̱a̱chi káʼnu [...] ta sana Jehová kuniso̱ʼora ña̱ káʼa̱n ta̱ Rabsaqué, ta̱a ta̱ chi̱ndaʼá ta̱ rey Asiria ña̱ kusi̱kindaara mií Ndióxi̱ ta̱ táku, ta sana ndatiin Jehová ku̱a̱chi xíʼinra xa̱ʼa ndiʼi ña̱ káʼa̱nra” (Isaías 37:3-5). Ta ña̱ ndixa kúúña na̱ ñuu Asiria kúsi̱kindaana Ndióxi̱. ¿Á xíniso̱ʼo Ndióxi̱ ndiʼi ña̱ káʼa̱nna? Jehová xi̱niñúʼura ta̱ Isaías ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ Judío: “Va̱ása yi̱ʼvíndó xa̱ʼa tu̱ʼun ña̱ xi̱niso̱ʼondó, ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ndi̱va̱ʼa na̱ káchíñu nu̱ú ta̱ rey Asiria xa̱ʼíi̱. Íyo iinña chika̱i̱ inira ta kuniso̱ʼora iin ña̱ʼa ta ndikóra chí ñuura: tá xa̱a̱ ndikóra kaʼnínara chí ñuura” (Isaías 37:6, 7).
16 Ta̱ Senaquerib ta̱ ndíka̱a̱ra kánitáʼanra chí ñuu Libná, ka̱nara ta̱ Rabsaqué ña̱ ku̱ʼu̱nra nu̱ú ndíka̱a̱ra. Ta ndákanixi̱níra sandákoora na̱ Jerusalén nda̱a̱ tá ná ndiʼi va̱ʼa saá ku̱ʼu̱nra kanitáʼanra xíʼinna (Isaías 37:8). Soo ni ku̱a̱ʼa̱nva ta̱ Rabsaqué, saá ndíʼi̱ tá ndíʼi̱va-ini ta̱ Ezequías. Ta̱ Senaquerib chi̱ndaʼára carta ku̱a̱ʼa̱n nu̱ú na̱ ñuu Jerusalén nu̱ú káʼa̱nra xíʼinna ndáaña ndoʼona tá kǒo ndátaxina miína ndaʼa̱ na̱ ñuu Asiria: “Xa̱a̱ xíniso̱ʼún ña̱ ke̱ʼé na̱ rey ñuu Asiria xíʼin ndiʼi na̱ ñuu ña̱ sa̱ndiʼi-xa̱ʼanana, ¿á kuchiñún kakún túviún? ¿Á na̱kuchiñu ndióxi̱ na̱ xi̱ndoo xi̱naʼá sa̱kakuñana tá ni̱xa̱ʼa̱n na̱ ñui̱ sa̱ndiʼi-xa̱ʼanana [...]? ¿Ndáa ku̱a̱ʼa̱n ndióxi̱ ta̱ rey Hamat xíʼin ndióxi̱ ta̱ Arpad xíʼin ndióxi̱ ta̱ rey na̱ ñuu Sefarvaim... na̱ Hená xíʼin na̱ Ivá?” (Isaías 37:9-13). Ña̱ káʼa̱n ta̱ rey ñuu Asiria kúúña nda̱chun kúúña kǒo xíinna ndataxina miína, chi nu̱ú tu̱ndóʼoka ki̱ʼvina xa̱ʼa ña̱ kǒo xíinna.
17 Ndíʼi̱kaví-ini ta̱ Ezequías xa̱ʼa ndáaña kúú ña̱ va̱ʼaka keʼéra, ta chi̱ndoora carta ta̱ Senaquerib nu̱ú Jehová ini templo (Isaías 37:14). Ta xíʼin ndiʼi-inira káʼa̱nra xíʼin Jehová ña̱ ná kuniso̱ʼora ña̱ káʼa̱n na̱ ñuu Asiria ta káchira siʼa: Ta vitin Jehová Ndióxi̱ miíndi̱, sáka̱ku ndiʼi, ña̱ va̱ʼa ná kunda̱a̱-ini ndiʼi na̱ ñuyiví, ña̱ iinlá yóʼó kúú Jehová, iinlá yóʼó kúú Ndióxi̱ (Isaías 37:15-20). Xíʼin tu̱ʼun yóʼo kúnda̱a̱-iniyó ña̱ ndíʼi̱ka-ini ta̱ Ezequías xa̱ʼa kúú ki̱vi̱ Jehová, su̱ví xa̱ʼaka ña̱ ka̱ku miíra kúúña.
(Isaías 37:33-38) “Ña̱yóʼo kúú ña̱ káʼa̱n Jehová xa̱ʼa ta̱ rey ñuu Asiria: kǒo kiʼvira ñuu yóʼo, ni in flecha kǒo kani ñuu yóʼo, ni iin escudo kǒo kuyatin nu̱úña, ni iinna kǒo kixa̱a̱ ña̱ koona sa̱táña ta kasinaña”. 34 Yichi̱ nu̱ú kixira, kán kúú nu̱ú ndikóra, ta ñuu yóʼo va̱ása kiʼvira káchi Jehová. 35 Ta ndakiʼi̱n tu̱ʼun ñuu yóʼo ña̱ saka̱kui̱ña xa̱ʼa miíi̱ keʼíi̱ña ta saátu xa̱ʼa ta̱ David ta̱ xi̱ndasakáʼnu yi̱ʼi̱. 36 Ta ángel Jehová ki̱xira sa̱ndiʼi-xa̱ʼara ciento ku̱mí xi̱ko u̱ʼu̱n mil na̱ ñuu Asiria. Tá xi̱taan va̱ʼa nda̱koo sava na̱ yiví, xi̱nina ndóo ndiʼi na̱ ni̱xi̱ʼi kán. 37 Ña̱kán ta̱ Senaquerib ta̱ rey ñuu Asiria nda̱kiʼinra ku̱a̱ʼa̱nra ta ni̱xa̱a̱ra xi̱koora ñuu Nínive. 38 Tá ki̱xaʼára xíkuxítíra nu̱ú ndióxi̱ra ña̱ Nisroc, ta̱ Adramélec xíʼin ta̱ Sarézer, mií se̱ʼera ki̱ʼinna espada ta xa̱ʼnínara. Ta xi̱nuna ku̱a̱ʼa̱nna chí ñuu Ararat. Se̱ʼera ta̱ Esar-hadón ki̱xaʼá xáʼndachíñu nu̱úra.
ip-1-S pág. 391-394 párr. 18-22
Iin ta̱ rey ndákiʼinra ña̱ va̱ʼa xa̱ʼa ña̱ ndakú-inira
18 Jehová xi̱niñúʼura ta̱ Isaías ña̱ nda̱kuiinra oración ta̱ rey Ezequías. Ña̱ ná kǒo ndataxi xíʼin mií na̱ ñuu Jerusalén. Nda̱a̱ táki̱ʼva íyo ta̱ káʼa̱n xíʼin ta̱ Senaquerib saá íyora, ta̱ profeta káʼa̱nra mensaje Jehová xíʼin ta̱ rey ñuu Asiria: “Ñá virgen ñá se̱ʼe ñuu Sión kǒo kúni̱ñá yóʼó, ta kúsi̱kindaañá yóʼó. Ñá se̱ʼe ña̱ ñuu Jerusalén xíkóña xi̱níña [ña̱ kúsi̱kindaañá yóʼó]” (Isaías 37:21, 22). Nda̱a̱ táki̱ʼva táʼan tu̱ʼun yóʼo kúni̱ ka̱ʼa̱n Jehová xíʼinra: “¿Ndáa ta̱ kúú yóʼó ña̱ kúsi̱kindaún Ndióxi̱ na̱ Israel? Xíni̱vai̱ yóʼó. Ndeéní kúni̱ún kúnúu tu̱ʼún. Ta ndáaní-iniún na̱ soldado kúúmiíún ta xa̱a̱ ku̱a̱ʼání ñuʼú kúchiñún ndákiʼún. Soo kuchiñuvai̱ xíʼún. Kǒo taxii̱ keʼún ña̱ kúni̱ún keʼún. Kuchiñuvai̱ xíʼún, ta nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼún xíʼin inkana saá keʼíi̱ xíʼún. Chika̱i̱ iin ka̱a si̱ti̱ún ta sandikoi̱ yóʼó chí ñuu Asiria” (Isaías 37:23-29).
“Ña̱yóʼo kúú señal ña̱ taxii̱ kuniún”
19 ¿Nda̱chun va̱ʼa kúnda̱a̱-ini ta̱ Ezequías ña̱ xinu ña̱ káʼa̱n ta̱ Isaías? Jehová káchira: “Ña̱yóʼo kúú seña ña̱ táxi nu̱ún: Ku̱i̱ya̱ vitin kuxundó ña̱ ndakaya sákandó ta ku̱i̱ya̱ ña̱ va̱xi kuxundó ña̱ kana mií, soo ku̱i̱ya u̱ni̱ chiʼindó ta sakeendó ta chiʼindó viña ta kaxindó ku̱i̱ʼi ndaʼa̱nú” (Isaías 37:30). Jehová taxira ña̱ kuxu na̱ judío na̱ nda̱si ñúʼu ti̱xin ñuu Jerusalén. Ni va̱ása kívi chiʼina, soo va̱ʼava ndakaya sákana ña̱ ki̱ndoo ku̱i̱ya̱ ni̱ya̱ʼa. Inka ku̱i̱ya̱, ku̱i̱ya̱ sabático kuuña, xíniñúʼu sa̱ndákoo miínaña ná kǒo taʼvina nu̱úña, ni ndeéníva xíma̱ní ña̱ kuxuna (Éxodo 23:11). Jehová káchira tá ná kuniso̱ʼona ña̱ káʼa̱nra, kana ku̱a̱ʼá ñaʼá nu̱ú ñuʼú ña̱ kuxuna. Ta ña̱ ku̱i̱ya u̱ni̱ va̱ʼa chiʼina táki̱ʼva xa̱a̱ íxaavana ta kusi̱í-inina xíʼin chiñu ña̱ keʼéna.
20 Jehová chítáʼanra na̱ ñuura xíʼin iin planta tú kǒo kívi tuʼun kamana: “Na̱ kee ñuu Judá [...] chika̱a̱na tiʼona ta ku̱a̱ʼání ku̱i̱ʼi taxina” (Isaías 37:31, 32). Na̱ kándíxa Jehová kǒo xíniñúʼu yi̱ʼvína. Miína xíʼin se̱ʼena kǒo ña̱ ndoʼona.
21 Ta ña̱ káʼa̱n ta̱ rey ñuu Asiria xa̱ʼa na̱ ñuu Jerusalén, ¿á xi̱nuña? Ná kotoyó ña̱ káchi Jehová: “Ña̱yóʼo kúú ña̱ káʼa̱n Jehová xa̱ʼa ta̱ rey ñuu Asiria: kǒo kiʼvira ñuu yóʼo, ni in flecha kǒo kani ñuu yóʼo, ni iin escudo kǒo kuyatin nu̱úña, ni iinna kǒo kixa̱a̱ ña̱ koona sa̱táña ta kasinaña. Yichi̱ nu̱ú ki̱xira, kán kúú nu̱ú ndikóra, ta ñuu yóʼo va̱ása kiʼvira káchi Jehová” (Isaías 37:33, 34). Tándi̱ʼi, ni kǒo kanitáʼan na̱ ñuu Asiria xíʼin na̱ ñuu Jerusalén. Ni su̱ví ña̱ kandíxa-iniyó kúúña soo na̱ ñuu Asiria kúú na̱ ndiʼi-xa̱ʼa ta na̱ ñuu Jerusalén kǒo ña̱ ndoʼona.
22 Nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱ka̱ʼa̱n Jehová, chi̱ndaʼára iin ángel ña̱ xa̱ʼníra 185,000 soldado ta̱ Senaquerib. Ña̱yóʼo ku̱uña chí ñuu Libná, tá ndu̱kaxi-ini ta̱ Senaquerib xa̱a̱ ni̱xi̱ʼi̱ ndiʼi na̱ káchíñu nu̱úra nu̱ú guerra. Xa̱ʼa ña̱ kúkaʼan nu̱úra ndi̱kóra chí ñuu Nínive, ni xa̱a̱ ndo̱ʼora ña̱yóʼo ndákundeéra ndásakáʼnura ndióxi̱ vatá Nisroc. Tá ni̱ya̱ʼa u̱vi̱ ku̱i̱ya̱, tá ndásakáʼnura ini templo ndióxi̱ra, u̱vi̱ na̱ se̱ʼera xa̱ʼní-ñaʼá. Xíʼin ña̱yóʼo náʼa̱ káxiña ndióxi̱ ndíi ña̱ ndásakáʼnura kǒo ndéeña ña̱ saka̱kuña inkana (Isaías 37:35-38).
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa ña̱ kivi chindeé miíyó
(Isaías 35:8) Koo iin yichi̱ iin yichi̱ ña̱ kunaní yichi̱ nu̱ú va̱ása yaku̱a. Na̱ kéʼé ña̱ kini va̱ása ya̱ʼana nu̱úña. Na̱ xíka yichi̱ nda̱kú kúú na̱ kaka nu̱úña, ta na̱ ki̱ʼví va̱ása kakana nu̱úña.
w08-S 15/5 pág. 26 párr. 4
Ná keʼéyó ña̱ va̱ʼa ña̱ kúni̱ Ndióxi̱
Koo iin yichi̱ nu̱ú va̱ása yaku̱a̱
Jehová ni̱ka̱ʼa̱nra na̱ ñuura na̱ ñúʼu Babilonia ndikóna chí ñuu nu̱ú ke̱ena. Nu̱ú profecía ña̱ ta̱xira ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱yóʼo: “Koo iin yichi̱ iin yichi̱ ña̱ kunaní yichi̱ nu̱ú va̱ása yaku̱a” (Isa. 35:8a). Tu̱ʼun yóʼo kúni̱ kachiña su̱ví níxuná kuití Jehová yichi̱ nu̱ú na̱ judío ña̱ va̱ʼa ndikóna ñuuna, chi nda̱a̱ ni̱ka̱ʼa̱nra kundaarana ña̱ va̱ʼa ndikóna.
w08-S 15/5 pág. 27 párr. 1
Ná keʼéyó ña̱ va̱ʼa ña̱ kúni̱ Ndióxi̱
“Na̱ kéʼé ña̱ kini va̱ása ya̱ʼana nu̱úña”
Tá ku̱i̱ya̱ 537 tiempo xi̱naʼá, na̱ judío na̱ ndikó chí ñuuna xíniñúʼu keʼéna iin ña̱ ndáyáʼviní. Ña̱ xíniñúʼu keʼé na̱ xíka yichi̱ nu̱ú va̱ása yaku̱a kúú ña̱ káʼa̱n Isaías 35:8 nu̱ú káchiña: “Na̱ kéʼé ña̱ kini va̱ása ya̱ʼana nu̱úña. Na̱ xíka yichi̱ nda̱kú kúú na̱ kaka nu̱úña, ta na̱ ki̱ʼví va̱ása kakana nu̱úña”. Xa̱ʼa ña̱ ndikó na̱ Judío ñuu Jerusalén kúú ña̱ ndasakáʼnuna Jehová, va̱ása níxi̱niñúʼu ndikó na̱ kǒo xíín ndasakáʼnu Jehová, ni na̱ va̱ása íxato̱ʼó ña̱ káʼa̱nra. Na̱ ndi̱kó yóʼo xi̱niñúʼu kuniso̱ʼona ña̱ káʼa̱nra. Saátu tiempo vitin na̱ kúni̱ ndasakáʼnu Jehová xíniñúʼu keʼéna ña̱ káʼa̱nra. Xíniñúʼu kakayó yichi̱ nu̱ú va̱ása ya̱kua (2 Cor. 7:1). Ña̱kán, ¿ndáa ña̱ʼa ya̱kua kúú ña̱ xíniñúʼu ndakooyó?
(Isaías 36:2, 3) Ta̱ rey ñuu Asiria nda̱a̱ vitin chi̱ndaʼára ta̱ Rabsaqué ku̱a̱ʼa̱nra chí ñuu Jerusalén, ku̱a̱ʼá na̱ soldado ku̱a̱ʼa̱n xíʼinra, ta ni̱xa̱a̱ra xi̱koo yatinra nu̱ú íyo iin pozo káʼnu, nu̱ú íyo yichi̱ nu̱ú ndákatana. 3 Tasaá ki̱ta ta̱ Eliaquim nu̱úra se̱ʼe ta̱ Hilquías ta̱ ndísochíñu xíʼin veʼera, ta saátu ta̱ Sebná ta̱ secretario, ta̱ Joah se̱ʼe ta̱ Asaf ta̱ registrador.
(Isaías 36:22) Soo ta̱ Eliaquim se̱ʼe ta̱ Hilquías, tá ndísochíñu xíʼin veʼera, ta̱ Sebná ta̱ secretario, ta̱ Joah se̱ʼe ta̱ Asaf ta̱ registrador ni̱xa̱a̱na nu̱ú ta̱ Ezequías ta ndíxina ti̱ko̱to̱ ni̱ndatá, ta ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinra ndiʼi tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Rabsaqué.
w07-S 15/1 pág. 8 párr. 6
Ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa libro ña̱ Isaías (táʼvi 2)
Ña̱ sákuaʼayó:
36:2, 3, 22. Ni nda̱kiʼin inkana chiñu nu̱ú ta̱ Sebná ña̱ va̱ása kuukara iin ta̱ kúúmií chiñu káʼnu, soo ta̱xina kachiñura nu̱ú ta̱ rey ña̱ kuura secretario (Isaías 22:15, 19). Tá ndáa ki̱vi̱ ná kindaana iin chiñu ndaʼa̱yó ti̱xin ña̱ ñuu Ndióxi̱, ¿á su̱ví kachiñu tá kachiñuvayó nu̱ú Ndióxi̱ nda̱a̱ ndáaka chiñu ná taxira ndaʼa̱yó keʼéyó?
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(Isaías 36:1-12) Tá xa̱a̱ ku̱a̱ʼa̱n u̱xu̱ ku̱mí ku̱i̱ya̱ xáʼndachíñu ta̱ rey Ezequías ta̱ Senaquerib ta̱ rey ñuu Asiria ku̱a̱ʼa̱nra kanitáʼanra xíʼin ndiʼi ñuu ña̱ kíndoo chí Judá ta ka̱nitáʼanra xíʼin ndiʼiña ta nda̱kiʼinraña. 2 Ta̱ rey ñuu Asiria nda̱a̱ vitin chi̱ndaʼára ta̱ Rabsaqué ku̱a̱ʼa̱nra chí ñuu Jerusalén, ku̱a̱ʼá na̱ soldado ku̱a̱ʼa̱n xíʼinra, ta ni̱xa̱a̱ra xi̱koo yatinra nu̱ú íyo iin pozo káʼnu, nu̱ú íyo yichi̱ nu̱ú ndákatana. 3 Tasaá ki̱ta ta̱ Eliaquim nu̱úra se̱ʼe ta̱ Hilquías ta̱ ndísochíñu xíʼin veʼera, ta saátu ta̱ Sebná ta̱ secretario, ta̱ Joah se̱ʼe ta̱ Asaf ta̱ registrador. 4 Tasaá, ta̱ Rabsaqué ni̱ka̱ʼa̱nra: “Ndúkúi̱ ña̱ ma̱ní nu̱úndó ka̱ʼa̱nndó xíʼin ta̱ Ezequías: ‘Ña̱yóʼo kúú ña̱ káʼa̱n ta̱ rey, ta̱ rey ñuu Asiria: “¿Ndáana kúú na̱ kándíxaún? 5 Ña̱yóʼo káʼún (tu̱ʼun yuʼú kúúña): ‘Íyova consejo ta íyotuna ku̱ʼu̱n guerraʼ. ¿Ndáana kúú na̱ kándíxaún ña̱ kǒo xíʼún kuniso̱ʼún ña̱ káʼi̱n? 6 Ña̱ kándíxaún ndo̱o̱ tú ni̱taʼnu̱ ki̱ʼva saá íyo ñuu Egipto, tá iin ta̱a ná kandíxañaʼá, ta̱ʼnuña ini ndaʼa̱ra. Táki̱ʼva saá íyo ta̱ rey ñuu Egipto. 7 Tá ná ka̱ʼún xíʼi̱n: ‘Jehová kúú ta̱ kándíxandi̱ʼ, ¿á su̱ví ta̱yóʼo kúú ta̱ sa̱kútaʼa ta̱ Ezequías altar, ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ ñuu Judá xíʼin na̱ ñuu Jerusalén: ‘nu̱ú altar yóʼo kúú ña̱ kuxítíndó ña̱ ndasakáʼnundóʼ?”ʼ 8 Ta vitin, chika̱a̱ iin apuesta xíʼin ta̱ káchíñui̱ nu̱ú, ta̱ rey ñuu Asiria, ta ná taxii̱ u̱vi̱ mil kuáyi̱ ndaʼún, ta ná kotoi̱ á ndixa kivi ndukún na̱ kosórí. 9 ¿Ndáaña keʼún ña̱ va̱ʼa sandíkoún iin na̱ káchíñu nu̱ú ta̱ rey, tá cárro na̱ ñuu Egipto xíʼin ta̱a na̱ xíka nu̱ú ku̱a̱chí nu̱ú na̱kán ndáa-iniún? 10 ¿Á ta̱ va̱xi mií sandiʼi-xa̱ʼa ñuu yóʼo kúi̱ túviún? Mií Jehová ni̱ka̱ʼa̱n xíʼi̱n: ‘kuaʼán kanitáʼún xíʼin na̱ ñuu yóʼo ta sandiʼi-xa̱ʼúnnaʼ”. 11 Tasaá, ta̱ Eliaquim xíʼin ta̱ Sebná xíʼin ta̱ Joah ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼin ta̱ Rabsaqué: “Ka̱ʼa̱n xíʼinndi̱ tu̱ʼun siríaco, chi kúnda̱a̱va-inindi̱, soo kǒo ka̱ʼún tu̱ʼun na̱ judío xíʼinndi̱ chi kuniso̱ʼo ndiʼi na̱ ndóo yóʼoña”. 12 Soo ta̱ Rabsaqué ni̱ka̱ʼa̱nra: “¿Á iinlá nu̱ú ta̱ rey Ezequías xíʼin nu̱ú miíún chi̱ndaʼá ta̱ rey Senaquerib yi̱ʼi̱ va̱xii̱ ka̱ʼi̱n tu̱ʼun yóʼo túviún? ¿Á su̱ví xíniñúʼu kuniso̱ʼo ndiʼitu na̱ ndóo xíto si̱kí nama̱ yóʼoña, ña̱ kaxina siʼvína ta koʼona láxana xíʼinndó?”.
23-29 TÍ ENERO
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA | ISAÍAS 38-42
“Iin ta̱ rey ta̱ nda̱kúní kaʼndachíñu”
(Isaías 40:25, 26) Soo, ¿ndáana kivi chitáʼanndó xíʼi̱n ña̱ va̱ʼa xa̱i̱ koi̱ táki̱ʼva íyo na̱kán? káchi ta̱ santo. 26 Ndaniʼindó nu̱úndó chí ndiví ta kotondó. ¿Ndáana i̱xava̱ʼa ña̱ʼa yóʼo? Ta̱ i̱xava̱ʼa ndiʼiña ta̱yóʼo kúú ta̱ káʼa̱n ki̱vi̱ iin iinña. Xa̱ʼa ña̱ íyoní ndéera, ta ndiʼi tiempo íyoña, ni iin ña̱ i̱xava̱ʼara kǒo kúma̱níña.
ip-1-S pág. 410 párr. 23-25
“Sándi̱kondó ini na̱ ñui̱”
“¿Ndáana i̱xava̱ʼa ña̱ʼa yóʼo?”
23 Íyo inkatu xa̱ʼa kúúña ña̱ xíniñúʼu ndakú koo ini na̱ judío. Ta̱ ni̱ka̱ʼa̱n chindeé miína kúú Ndióxi̱, chi ta̱yóʼo kúúmiíra ndée. Ña̱ va̱ʼa kuniyó ña̱ kúúmiíníra ndée, káʼa̱nra xíʼinyó kotoyó ña̱ʼa ña̱ i̱xava̱ʼara: “Soo, ¿ndáana kivi chitáʼanndó xíʼi̱n ña̱ va̱ʼa xa̱i̱ koi̱ táki̱ʼva íyo na̱kán? káchi ta̱ santo. Ndaniʼindó nu̱úndó chí ndiví ta kotondó. ¿Ndáana i̱xava̱ʼa ña̱ʼa yóʼo? Ta̱ i̱xava̱ʼa ndiʼiña ta̱yóʼo kúú ta̱ káʼa̱n ki̱vi̱ iin iinña. Xa̱ʼa ña̱ íyoní ndéera, ta ndiʼi tiempo íyoña, ni iin ña̱ i̱xava̱ʼara kǒo kúma̱níña” (Isaías 40:25, 26).
24 Ta̱ Santo ñuu Israel xa̱ʼa miívara káʼa̱nra. Ña̱ va̱ʼa kuniyó ña̱ kǒona íyo táki̱ʼva íyo miíra, káʼa̱nra xíʼinyó kotoyó tí ki̱mi tí íyó chí ndiví. Nda̱a̱ táki̱ʼva íxaa iin ta comandante ta̱ xáʼndachiñu nu̱ú na soldado, ki̱ʼva saá íxaa Jehová xíʼin tí ki̱mi tí íyo chí ndiví. Tá ná sandátakararí, ‘ni iinrí kǒo kuma̱níʼ.Ni ku̱a̱ʼání kúúrí, ndiʼirí íyo ki̱vi̱rí nu̱úra, ni ki̱vi̱ va̱ʼarí kúúña á ni su̱ví ki̱vi̱rí kúúña. Nda̱a̱ táki̱ʼva íxaa na̱ soldado na̱ va̱ʼaní so̱ʼo saá íyorí, viíní ku̱aʼa̱nrí chí ndiví, chi ta̱ xáʼndachiñu nu̱ú tí ki̱mi íyoní ndéera. Xa̱ʼa ña̱yóʼo na̱ judío na̱ kándíxa Jehová kǒo ña̱ ndoʼona. Chi ta̱ kíʼin kuenta xíʼin tí ki̱mi, íyo ndéera ña̱ chindeé táʼanra xíʼin na̱ káchíñu nu̱úra.
25 ¿Á su̱ví ndiʼiyó kúni̱yó kotoyó tí ki̱mi chí ndiví táki̱ʼva káʼa̱n Ndióxi̱ nu̱ú libro ña̱ Isaías 40:26? Nu̱ú káʼa̱nña: “Ndaniʼindó nu̱úndó chí ndiví ta kotondó”. Na̱ científico na̱ ndóo tiempo vitin xíni̱níkana xa̱ʼa tí ki̱mi nu̱ú na̱ xi̱ndoo tá tiempo ta̱ Isaías. Na̱ astrónomo na̱ káʼvi xíʼin tí ki̱mi xíniñúʼuna telescopio ña̱ náʼnu va̱ʼa ta va̱ʼa xínina 125,000 mil millón ña̱ naní galaxia. Ña̱ káʼa̱n savana científico ña̱ galaxia Vía Láctea, kúúmiíña 100,000 millón tí ki̱mi. Ndiʼi ña̱ kúnda̱a̱-iniyó xa̱ʼa tí ki̱mi yóʼo kivi chindeéña miíyó ña̱ ndasakáʼnuyó Ndióxi̱ ta kandíxayó ña̱ káʼa̱nra xíʼinyó.
(Isaías 40:27, 28) ¿Ndáa xa̱ʼa kúú ña̱ káʼún, Jacob, ta káʼún ña̱yóʼo, Israel: ‘Yichi̱ nu̱ú xíka̱i̱ íyo se̱ʼéña nu̱ú Jehová, ta ta̱yóʼo ni loʼoví va̱ása ndíʼi̱-inira xa̱ʼa ña̱ kéʼíi̱ʼ? 28 ¿Á xa̱xíni̱ún? ¿Á xa̱xíniso̱ʼún? Jehová kúú ta̱ i̱xava̱ʼa iníísaá ñuyǐví, ta̱yóʼo kúú Ndióxi̱. Ni loʼo kǒo kúnaara. Ndiʼi ña̱ʼa kúnda̱a̱-inira xíʼin.
ip-1-S pág. 413 párr. 27
“Sándi̱kondó ini na̱ ñui̱”
27 Ta̱ Isaías ka̱ʼyíra ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n Jehová xíʼinra xa̱ʼa ña̱ xi̱ndoʼo na̱ ñuura tá xi̱ñuʼuna ñuu Babilonia. Savana ndákanixi̱nína, xa̱ʼa ña̱ ndóʼonína, va̱ása xíni Jehová ña̱ ndóʼona túvina. Ndákanixi̱nína Jehová va̱ása xóʼvi-inira xíʼin ña̱ ndóʼona. Jehová sandakaʼánra miína ña̱ xíniñúʼu kunda̱a̱-inina, chi ta̱yóʼo káʼa̱nvara xíʼinna. Jehová kúni̱vara tavára na̱ ñuura. Chi ta̱yóʼo Ndióxi̱ ta̱ íyo ndiʼi tiempó kúúra ta i̱xa̱va̱ʼara iníísaá ñuyǐví. Ta̱yóʼo kúúmiíra ndée chi i̱xava̱ʼara ndiʼi ña̱ʼa, ñuu Babilonia kǒo xa̱ʼaña nu̱úra. Jehová ni loʼoví va̱ása kúnaara ta ni va̱ása sándakoora na̱ ñuura. Soo na̱ ñuura va̱ása xa̱a̱na kunda̱a-inina xíʼin ndiʼi ña̱ ndichí ña̱ kúúmiíra, chi ña̱ ndichí kúúmiíra ku̱a̱ʼání kúúña, kǒo kívi xa̱a̱na kunda̱a̱-ini xíʼinña.
(Isaías 40:29-31) Táxiún ndée ndaʼa̱ na̱ ku̱naa; ta táxiún koo ku̱a̱ʼá ndée na̱ xa̱a̱ ku̱a̱ʼa̱n kúvitá. 30 Na̱ va̱lí kúnaana ta kǒoka ndéena ta ndúvana, 31 soo na̱ ndáa-ini Jehová taxira ndéena. Ndachína nda̱a̱ táki̱ʼva ndachí tí águila. Kununa ta va̱ása kunaana; kakana ta va̱ása kunaana.
ip-1-S pág. 414, 415 párr. 29-31
“Sándi̱kondó ini na̱ ñui̱”
29 Tá ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ taxira ndée ndaʼa̱ na̱ xa̱a̱ ku̱naa, sana ndákanixi̱níra xa̱ʼa na̱ ñuura ña̱ yo̱ʼvi̱ní ña̱ ndoʼona tá ná ndikóna chí ñuuna. Jehová sándakaʼánra na̱ ñuura ña̱ chindeéra miína tá ná kunaana. Nda̱a̱ na̱ va̱lí kivi kunaana ta nduvana. Soo Jehová káʼa̱nra xíʼin ndiʼi na̱ kándíxa miíra ña̱ taxira ndéena, ta ña̱yóʼo kivi chindeéñaʼá ña̱ va̱ʼa kakana ta kununa. Ña̱ va̱ʼa ndáchí tí águila ta kǒo xíniñúʼurí ndéerí, náʼa̱ña nu̱úyó ña̱ saá íxaa Jehová táxira ndée ndaʼa̱ na̱ kúni̱ ndasakáʼnu-ñaʼá. Ña̱ chi̱ndeé Jehová na̱ judío ni̱na̱ʼaña nu̱úna ña̱ xíniñúʼu kandíkanara.
30 Ndiʼi versículo ña̱ va̱xi nu̱ú ndíʼi ña̱ capítulo 40 ña̱ libro Isaías, káʼa̱nña xíʼinyó ta sándi̱koña-iniyó ña̱ yáʼayó nu̱ú tu̱ndóʼo tiempo vitin. Ndiʼi tu̱ndóʼo ña̱ ndóʼoyó sandákavaña-iniyó, soo yiváyó Jehová chindeéra miíyó ña̱ va̱ʼa ya̱ʼayó nu̱ú tu̱ndóʼo yóʼo. Ná kundaaní-iniyó Jehová, ta̱yóʼo kúúmiíníra ndée ta kivi chideéra miíyó, kixa̱a̱ tiempo ta ndiʼi tu̱ndóʼo ña̱ yáʼayó sakútaʼaraña (Salmo 147:5, 6). Xa̱ʼa ña̱yóʼo ná ka̱ʼa̱nyó xíʼin Jehová ña̱ taxira ndéeyó. Chi ta̱yóʼo kúúmiíníra ndée ta kivi chindeéra miíyó ña̱ ya̱ʼayó nu̱ú tu̱ndóʼo (2 Corintios 4:7).
31 Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa na̱ judío na̱ xi̱ñuʼu tu̱ndóʼo ñuu Babilonia tá siglo i̱ñu̱ tiempo xi̱naʼá. Ñuuna ña̱ Jerusalén xíkání ni̱ndo̱oña ta kǒo na̱ yiví ndóo nu̱úña, templo Jehová ndi̱ʼi-xa̱ʼavaña. Ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Isaías xa̱ʼa, chi̱ndeéña miína chi na̱kundaa-inina ña̱ dikóna ñuuna. Tá ku̱i̱ya̱ 537 tiempo xi̱naʼá, Jehová sa̱ndíkorana ñuuna, xíʼin ña̱yóʼo ni̱na̱ʼa̱ra ña̱ sáxi̱nura ña̱ káʼa̱nra. Saátu miíyó kivi kandíxayó Jehová ña̱ sáxi̱nura ña̱ káʼa̱nra tá ná koo Reinora nu̱ú ñuʼú, ndiʼi ña̱ káʼa̱nra nu̱ú libro ña̱ Isaías xi̱nuvaña. Ña̱yóʼo kúú ña̱ káʼa̱n Ndióxi̱ xíʼin ndiʼi na̱ yiví ña̱ taxira ndaʼa̱na.
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa ña̱ kivi chindeé miíyó
(Isaías 38:17) Nu̱ú ña̱ koo va̱ʼi̱, tu̱ndóʼova ki̱xi nuíi̱; ta miíún sa̱kakún yi̱ʼi̱ ta va̱ása níxi̱ʼi̱i̱. Ndiʼi ku̱a̱chii̱ chí sa̱táún xátaúnña.
w03-S 1/7 pág. 17 párr. 17
“Ndióxi̱ kúʼvi-inira xínira miíyó”
17 Liviní iin yaa ña̱ xi̱tara nu̱ú Jehová, xíʼin yaa yóʼo táxira tixaʼvi ndaʼa̱ Jehová ña̱ sa̱kútaʼara ku̱e̱ʼe̱ nu̱úra, ña̱kán ni̱ka̱ʼa̱n ta Ezequías tu̱ʼun yóʼo: “Ndiʼi ku̱a̱chii̱ chí sa̱táún xátaúnña” (Isaías 38:17). Ña̱ texto yóʼo káʼa̱nña xa̱ʼa Jehová nda̱a̱ táki̱ʼva íyo ta̱ ndákiʼin ku̱a̱chiyó ta xátaraña chí sa̱tára saá íyora, chi kǒo ndákaʼánkara xa̱ʼa ña̱ kéʼéyó. Iin tutu káʼa̱n xa̱ʼa ña̱yóʼo ña̱ kúni̱ kachiña: “ku̱a̱chii̱ ña̱ ke̱ʼíi̱, nda̱a̱ táki̱ʼva íyo ña̱ kǒo níkeʼíi̱ saá íyoña nu̱ún”. ¿Á kǒo chíka̱a̱ ña̱yóʼo ndeéyó?
(Isaías 42:3) Va̱ása ka̱ʼnu̱ra ndo̱o̱ tú xa̱a̱ ni̱ta̱ʼnu; ta va̱ása ndaʼvara ña̱ mecha ña̱ sa̱kán ki̱xa̱ʼá xíxi̱. Ta̱yóʼo nina ña̱ nda̱kú keʼéra.
w15-S 15/2 pág. 8 párr. 13
Vitá ná koo iniyó nda̱a̱ tá ni̱xi̱yo ta̱ Jesús
13 Ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nra. Ta̱ Jesús viíní xi̱ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ yiví, viíkaví xi̱ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ ndáʼvi ta saátu na̱ xi̱kundi̱va̱ʼana xíʼin. Ta̱ apóstol Mateo ka̱ʼvira tutu Isaías nu̱úna ta ni̱ka̱ʼanra xa̱ʼa ta̱ Jesús: “Va̱ása ka̱ʼnu̱ra ndo̱o̱ tú xa̱a̱ ni̱ta̱ʼnu; ta va̱ása ndaʼvara ña̱ mecha ña̱ sa̱kán ki̱xa̱ʼá xíxi̱. Ta̱yóʼo nina ña̱ nda̱kú keʼéra” (Mat. 12:20; Is. 42:3). Ta̱ Jesús chi̱ndeéra ndiʼi na̱ yiví na̱ xi̱ñuʼu tu̱ndóʼo na̱ náʼa̱ táki̱ʼva náʼa̱ ndo̱o̱ tú ni̱ta̱ʼnu xíʼin mecha ña̱ kúni̱ nda̱ʼva. Na̱túʼunra tu̱ʼun Ndióxi̱ xíʼin na̱ xi̱ndoʼo tu̱ndóʼo (Is. 61:1). Ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna ña̱ ná kuyatinna nu̱úra ta kivi chindeéra miína xíʼin ndiʼi tu̱ndóʼo ña̱ ndóʼona (Mat. 11:28-30). Saátu ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna ña̱ ndáyáʼvinína nu̱ú Ndióxi̱, chi nu̱ú na̱ ñuyǐví yóʼo va̱ása ndáyáʼvina (Mat. 18:12-14; Luc. 12:6, 7).
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(Isaías 40:6-17) Kuniso̱ʼo. Iinna káʼa̱nna: Kana.Ta inkana nda̱kuii̱n. “¿Ndáaña kanai̱?”. “Ndiʼi na̱ yiví táki̱ʼva íyo ku̱ʼu̱ kúii̱ saá íyona, ta ndiʼi ña̱ vií-inina táki̱ʼna íyo yita yuku̱ saá íyoña. 7 Ña̱ ku̱ʼu̱ kúíi̱ xa̱a̱ ni̱yi̱chi̱ña, ña̱ yita ni̱yi̱chiña, chi espíritu mií Jehová sa̱yíchi ña̱yóʼo. Na̱ yiví ña̱ ndixa kúúña kúúna ku̱ʼu̱ kúíi̱. 8 Ña̱ ku̱ʼu̱ kúíi̱ xa̱a̱ ni̱yi̱chi̱ña, ña̱ yita ni̱yi̱chiña; soo tu̱ʼun Ndióxi̱, kooña ndiʼi tiempo.” 9 Ndaún chí yuku̱ súku̱n, ñaʼá ñá káʼa̱n tu̱n va̱ʼa xa̱ʼa ñuu Sión. Ndeé va̱ʼa ka̱ʼún, ñaʼá ña̱ ka̱ʼa̱n tu̱ʼun va̱ʼa xa̱ʼa ñuu Jerusalén. Ndaniʼiñá. Kǒo yi̱ʼvíún. Ka̱ʼa̱n xíʼin ñuu Judá: “Yóʼo íyo Ndióxi̱ndó”. 10 Koto. Mií tátayó Jehová kixi ta ndakúníra, ta ndaʼa̱ra kúú ña̱ káʼndachiñu. Koto. Ña̱ va̱ʼara íyoña xíʼinra, ta xu̱ʼún ña̱ cháʼvira íyoña xíʼinra. 11 Kundaara ndikachi sa̱na̱ra táki̱ʼva íxaa iin pastor. Ndakaya ndiʼirarí ta kunumindaararí; viíní kundaara ndikachi tí íyo se̱ʼe. 12 ¿Ndáana xa̱a̱ chúʼun ti̱kui̱í ta ndíka̱a̱rá ini ndaʼa̱na, ndáana xa̱a̱ chúʼun ndiví xíʼin ndaʼa̱na, ndáana xa̱ʼa chúʼun yáká ñuʼú, ndáana xa̱a̱ chúʼun yuku̱ nu̱ú balanza? 13 ¿Ndáana ki̱ʼin espíritu Jehová, ta ndáana kivi táxi consejo ndaʼa̱ra? 14 ¿Ndáana ni̱nda̱ka̱tu̱ʼunra ña̱ va̱ʼa na̱kunda̱a̱-inira, ta ndáana sa̱náʼa̱ miíra ña̱ keʼéra ña̱ nda̱kú, ndáana sa̱náʼa̱ miíra ña̱ va̱ʼa sakuaʼara, ta ndáana sa̱náʼa̱ miíra ña̱ kuumiíra ña̱ ndíchi? 15 Koto. Ña̱ ñuyǐví yóʼo nda̱a̱ táki̱ʼva íyo iin gota loʼo ti̱kui̱í saá íyoña; ta nda̱a̱ tákiʼva íyo yáká nu̱ú balanza saá íyoña. Koto. Táki̱ʼva ndániʼira ña̱ yáká saá ndániʼira isla. 16 Nda̱a ña̱ yuku̱ Líbano va̱ása kitaña ña̱ va̱ʼa koko ñuʼu̱, ni tí kití yuku̱ ndóo nu̱úña va̱ása kitarí koko nu̱ú altar Ndióxi̱. 17 Ndiʼi ñuu kǒo xa̱ʼaña nu̱úra ta va̱ása ndáyáʼviña.
30 TÍ ENERO NDA̱A̱ 5 TÍ FEBRERO
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA | ISAÍAS 43-46
“Ndiʼi ña̱ káʼa̱n Jehová xínuvaña”
(Isaías 44:26-28) Ndáa ta̱ kúú ta̱ sáxi̱nu ña̱ káʼa̱n ta̱ káchíñu nu̱úra, ndáa ta̱ kúú ta̱ kéʼé ña̱ káʼa̱n ta̱ káchíñu nu̱úra; Ta̱ káʼa̱n xa̱ʼa Jerusalén: ‘Kundoo tukuna nu̱úñaʼ, ta xa̱ʼa ñuu Judá káʼa̱nra: ‘Ndaʼa tukuña, ta ndasava̱ʼana ña̱ ndi̱ʼi-xa̱ʼaʼ; 27 Ta̱ káʼa̱n xíʼin mií nu̱ú kúnú va̱ʼa: ‘yichi̱; ta tavá ndiʼii̱ ti̱kui̱íúnʼ; 28 Ta̱ káʼa̱n xa̱ʼa ta̱ Ciro: ‘Ta̱kán kúú pastor yi̱ʼi̱, ta ndiʼi ña̱ kúnii̱ keʼéraña: tá kúú ña̱ káʼi̱n xa̱ʼa Jerusalén: Ña̱ ndaʼaña, ta saátu ña̱ temploʼ”.
ip-2-S pág. 71, 72 párr. 22, 23
Ndióxi̱ káʼa̱nra ña̱ ka̱kuna
22 Na̱ adivino va̱ása íyo ndée Ndióxi̱ xíʼinna, ña̱kán va̱ása káʼa̱n káxina ndáa ki̱ʼva koo ña̱ káʼa̱nna chi yíʼvina ña̱ va̱ása xinuña. Soo Jehová ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin ta̱ Isaías ki̱vi̱ ta̱ kuniñúʼura ña̱ va̱ʼa sáka̱kura na̱ ñuura ndaʼa̱ tu̱ndóʼo, ña̱ va̱ʼa ndikóna ñuuna ta ndasava̱ʼana Jerusalén xíʼin templo. Ciro naníra, ta káʼa̱nna Ciro ta̱ káʼnu ñuu Persia xíʼinra. Saátu ni̱ka̱ʼa̱n Jehová ndáa ki̱ʼva ki̱ʼvi ta̱ Ciro ñuu Babilonia. Ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ ñuu yóʼo koo nama̱ ña̱ súkun va̱ʼa sa̱táña, saátu yu̱ta kundika̱a̱rá sa̱táña. Ta̱ Ciro kuniñúʼura yu̱ta tá Éufrates ña̱ va̱ʼa ki̱ʼvira kanitáʼanra xíʼin na̱ ñuu yóʼo. Nda̱a̱ táki̱ʼva káʼa̱n na̱ xíni̱ xa̱ʼa historia ta̱ Heródoto xíʼin ta̱ Jenofonte, ta̱ Ciro chi̱ka̱a̱ra yu̱ta ku̱a̱ʼa̱nrá chí inka xiyo, tá xa̱a̱ nu̱u̱ loʼorá na̱ soldado ni̱ko̱sokavanará. Tá yu̱ta Éufrates tá ndíka̱a̱ sa̱tá ñuu yóʼo ni̱yi̱chivará.
23 ¿Á ni̱xi̱nu ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n Jehová xa̱ʼa ta̱ Ciro ña̱ taxira na̱ ñuu Israel ku̱ʼu̱nna ndasava̱ʼana ñuu Jerusalén xíʼin templo? Ña̱yóʼo kúú ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Ciro ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia: “Ña̱yóʼo kúú ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Ciro rey ñuu Persia: ‘Ndiʼi na̱ chíñu ñuyǐví ta̱xi Jehová ndaʼíi̱, ta̱ miíra ni̱ka̱ʼa̱n xíʼi̱n ña̱ keʼíi̱ iin veʼera chí ñuu Jerusalén, ña̱ ndíka̱a̱ chí Judá. Ndiʼi ndóʼó na̱ ñuu Israel ná koo Ndióxindó xíʼinndó. Ña̱kán, kuaʼánndó chí ñuu Jerusalén ña̱ ndíka̱a̱ chí Judá, ta ndasava̱ʼandó veʼe Jehová Ndióxi̱ndó ña̱ xi̱ndichi chí ñuu Jerusalénʼ” (Esdras 1:2, 3). Saá kúú ña̱ ni̱xi̱nu ndiʼi tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n Jehová xíʼin ta̱ Isaías.
(Isaías 45:1, 2) Ña̱yóʼo kúú ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n Jehová xíʼin ta̱ nda̱ka̱xinra ta̱ naní Ciro, ta̱ ta̱xira kaʼndachíñu nu̱ú na̱ ñuyǐví xíʼin nu̱ú na̱ kúú rey, ta kunára yéʼe ñuu yóʼo ta kǒo na̱ kuchiñu ndasiña nu̱úra. 2 Yi̱ʼi̱ kuniʼii̱ yichi̱ nu̱ún, ta nda̱sanda̱kúi̱ ñuʼú nu̱ú ya̱ʼún. Puerta tú ka̱a sákuachii̱nú, ta kaʼndai̱ ka̱a ña̱ ndási yéʼe.
ip-2-S pág. 77, 78 párr. 4-6
Jehová kúú iin Ndióxi̱ ta̱ va̱ʼa ta sákakura miíyó
4 Nda̱a̱ tá íyo ta̱ káʼa̱n xíʼin mií ta̱ Ciro saá íyo Jehová, soo su̱ví saá íyoña chi ta̱ Ciro kúma̱níva kakura, ta̱ Isaías kúú ta̱ káʼa̱n Jehová xíʼin (Romanos 4:17). Xa̱ʼa ña̱ mií Jehová ni̱ka̱ʼa̱n xa̱ʼara ña̱ tiinra iin chiñu nu̱úra, kivi ka̱ʼa̱nyó ña̱ mií Jehová nda̱kaxin-ñaʼá. Mií Jehová nda̱kaxin-ñaʼá ña̱ kaʼndara chiñu nu̱ú na̱ ñuu ta ixavitára ndiʼi na̱ rey ña̱ va̱ʼa kanitáʼanra xíʼinna. Tá ná ki̱ʼvi ta̱ Ciro kanitáʼanra xíʼin ñuu Babilonia, Jehová kúú ta̱ ndakuná yéʼe, ta saá va̱ʼa ki̱ʼvi ta̱ Ciro. Jehová kúú ta̱ kuniʼi yichi̱ nu̱ú ta̱ rey ñuu Persa ña̱ va̱ʼa sandíʼi-xa̱ʼara ndiʼi ña̱ sási nu̱úra. Tándi̱ʼi, na̱ soldado ta̱ Ciro ki̱ʼvina ta kiʼinna ña̱ ku̱i̱ká na̱ ñuu yóʼo. ¿Á ni̱xi̱nu ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Isaías?
5 Tá ku̱i̱ya̱ 539 t.x xa̱a̱ ni̱ya̱ʼa u̱vi̱ ciento ku̱i̱ya̱ ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Isaías ña̱ profecía yóʼo. Ta̱ Ciro xa̱a̱ ki̱xaara íyo yatinra sa̱tá nama̱ ñuu Babilonia ña̱ kúni̱ra sandiʼi-xa̱ʼaraña (Jeremías 51:11, 12). Soo na̱ ñuu Babilonia kǒo ndíʼi-inina, chi ndákanixi̱nína ña̱ ni iinna kǒo kívi sandiʼi-xa̱ʼa ñuuna. Nama̱ ñuuna súkúnníña ta ndíka̱a̱ yu̱ta Éufrates sa̱táña, ta xa̱ʼa ña̱yóʼo yo̱ʼvi̱ní ki̱ʼvina ñuu yóʼo. Xa̱a̱ yáʼa iin ciento ku̱i̱ya̱ nda̱a̱ ni iin na̱ ñuu kǒo kívi ki̱ʼvi ñuu yóʼo. Ta̱ chíñu ñuu Babilonia ta̱ naní Belsasar kǒo yíʼvira íyora ti̱xin veʼera ta xíxira xíʼin na̱ káchiñu nu̱úra (Daniel 5:1). Míí ñu̱ú saá 5 xíʼin 6 xíka tí octubre, ta̱ Ciro keʼéra iin ña̱ʼa.
6 Na̱ ingeniero ta̱ rey Persia chi̱kaana tá yu̱ta Éufrates chí inka xiyo ta kǒo yáʼakará chi sa̱tá ñuu Babilonia. Iin kama ki̱xaʼá ku̱a̱ʼa̱n núu ti̱kuíi yóʼo, ta na̱ saldado ta̱ Ciro ni̱ki̱ʼvina nda̱a̱ mií ñuu (Isaías 44:27; Jeremías 50:38). Ni su̱ví ña̱ kandíxayó kúú ña̱yóʼo, yéʼe ña̱ ñuu yóʼo núnáña, nda̱a̱ tá ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Isaías. Na̱ saldado ta̱ Ciro ni̱xa̱a̱na ñuu Babilonia, ni̱ki̱ʼvina palacio ta xa̱ʼnína ta̱ rey Belsasar (Daniel 5:30). Iinlá ñu̱ú ni̱ki̱ʼvina, sa̱ndíʼi-xa̱ʼana ñuu Babilonia ta saá ni̱xi̱nu profecía.
(Isaías 45:3-6) Ta taxi ndiʼii̱ tesoro ña̱ ñúʼu se̱ʼé ndaʼún, ta saá kunda̱a̱-iniún yi̱ʼi̱ kúú Jehová ta̱ káʼa̱n ki̱vi̱ún, Ndióxi̱ na̱ ñuu Israel. 4 Ña̱ va̱ʼa ta̱ Jacob xíʼin ta̱ Israel yi̱ʼi̱ ka̱nai̱ ki̱vi̱ún: ta ta̱xii̱ ña̱ to̱ʼó ná koona xíʼin ki̱vi̱ún, ni yóʼó kǒo xíni̱ún yi̱ʼi̱. 5 Yi̱ʼi̱ kúú Jehová, ta kǒo inkana. Nda̱a̱ ni iin ndióxi̱ kǒo tá kǒo yi̱ʼi̱ íyo. Yi̱ʼi̱ xa̱a̱ ya̱chi̱ví nda̱saviíi̱ yóʼó ña̱ va̱ʼa kanitáʼún xíʼinna, ta yóʼó ni loʼo kǒo xíni̱ún yi̱ʼi̱, 6 ña̱ va̱ʼa ná kunda̱a̱-inina iníísaá ñuyǐví ña̱ iinlá yi̱ʼi̱ kúú Jehová. Yi̱ʼi̱ kúú Jehová, kǒo inkana.
ip-2-S pág. 79, 80 párr. 8-10
Jehová kúú iin Ndióxi̱ ta̱ va̱ʼa ta sákakura miíyó
¿Ndáa xa̱ʼa kúú ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n Jehova chindeéra ta̱ Ciro?
8 Ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n Jehová ndáa na̱ ki̱ʼvi ñuu Babilonia ta ndáa ki̱ʼva keʼénaña, saá ni̱ka̱ʼa̱n Jehová ndáa xa̱ʼa kúú ña̱ taxiraña ndaʼa̱ ta̱ Ciro. Jehová xi̱niñúʼura iin profeta ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa ta̱yóʼo, ta ña̱yóʼo ni̱ka̱ʼa̱nra “ta saá kunda̱a̱-iniún yi̱ʼi̱ kúú Jehová ta̱ káʼa̱n ki̱vi̱ún, Ndióxi̱ na̱ ñuu Israel” (Isaías 45:3b). Xi̱niñúʼu kunda̱a̱-ini ta̱ Ciro ña̱ chi̱ndeé Ndióxi̱ miíra ña̱ ku̱chiñura ka̱nitáʼanra xíʼin ñuu Babilonia, chi mií ta̱ ta̱xi chiñu ndaʼa̱ra kúú Jehová Ndióxi̱ na̱ ñuu Israel. Ña̱ Biblia náʼa̱ña ña̱ ni̱xa̱a̱ ta̱yóʼo na̱kunda̱a̱-inira ña̱ chi̱ndeé táʼan Jehová xíʼinra (Esdras 1:2, 3).
9 Jehová ni̱ka̱ʼa̱nra ndáa inka xa̱ʼa kúú ña̱ chi̱ndaʼára ta̱ Ciro ni̱xa̱ʼa̱nra ñuu Babilonia: “Ña̱ va̱ʼa ta̱ Jacob xíʼin ta̱ Israel yi̱ʼi̱ ka̱nai̱ ki̱vi̱ún: ta ta̱xii̱ ña̱ to̱ʼó ná koona xíʼin ki̱vi̱ún, ni yóʼó kǒo xíni̱ún yi̱ʼi̱” (Isaías 45:4). Ña̱ na̱kuchiñu ta̱ rey ñuu Persia ka̱nitáʼanra xíʼin na̱ ñuu Babilonia kúúña iin historia ña̱ ndáyáʼviní, chi na̱kuchiñuna sa̱ndíʼi-xa̱ʼana ñuu Babilonia ña̱ káʼnu nu̱ú iníísaá ñuyǐví ta ñuu Persia nda̱kiʼin nu̱úña. Ta na̱ inka ñuu ndakanda̱-inina tá ná kunda̱a̱-inina xa̱ʼa ña̱ ndo̱ʼo na̱ ñuu Babilonia ña̱ xa̱ʼa iin ñuu loʼo Israel ndi̱ʼi-xa̱ʼaña. Nu̱ú Jehová na̱ judío na̱ ni̱xi̱yo Babilonia yóʼo ndáyáʼvinína. Na̱yóʼo kúú mií na̱ nda̱ka̱xin Ndióxi̱ ti̱xin ndiʼi na̱ ñuu. Ta̱ Ciro kǒo xíni̱ra Jehová, soo Jehová nda̱kaxinrara ña̱ ki̱ʼvira ñuu Babilonia ña̱ ndatavára na̱ judío. Jehová va̱ása níkuni̱ra xo̱ʼvi̱ na̱ ñuura ña̱ koona inka ñuu.
10 Íyo inka xa̱ʼa ña̱ xi̱niñúʼu Jehová ta̱ Ciro ña̱ ni̱ki̱ʼvira ñuu Babilonia. Mií Jehová ni̱ka̱ʼa̱n: “Yi̱ʼi̱ kúú Jehová, ta kǒo inkana. Nda̱a̱ ni iin ndióxi̱ kǒo tá kǒo yi̱ʼi̱ íyo. Yi̱ʼi̱ xa̱a̱ ya̱chi̱ví nda̱saviíi̱ yóʼó ña̱ va̱ʼa kanitáʼún xíʼinna, ta yóʼó ni loʼo kǒo xíni̱ún yi̱ʼi̱, ña̱ va̱ʼa ná kunda̱a̱-inina iníísaá ñuyǐví ña̱ iinlá yi̱ʼi̱ kúú Jehová. Yi̱ʼi̱ kúú Jehová, kǒo inkana” (Isaías 45:5, 6). Ña̱ ndi̱ʼi-xa̱ʼa ñuu Babilonia náʼa̱ña ña̱ ndixa íyo Jehová, kúúña iin prueba ña̱ iinlá Jehová xíniñúʼu ndasakáʼnuna. Ña̱ ke̱e na̱ ñuu Ndióxi̱ ndaʼa̱ tu̱ndóʼo ndiʼi na̱ yiví kunda̱a̱-ini ña̱ iinlá Jehová kúú mií Ndióxi̱ ta̱ nda̱a̱ (Malaquías 1:11).
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa ña̱ kivi chindeé miíyó
(Isaías 43:10-12) “Ndóʼó kúú testigoi̱, káchi Jehová, ta̱ nda̱ka̱xii̱n ta̱ káchíñu nu̱íi̱, ña̱ ná kandíxandó yi̱ʼi̱, ta kunda̱a̱-inindó chi yi̱ʼi̱ kǒo nása̱mai̱. Tá kúma̱níka koi̱ kǒo inka Ndióxi̱ níxi̱yo, ta chí nu̱únínu suvi iinlá miíi̱ koova. 11 Yi̱ʼi̱... yi̱ʼi̱ kúú Jehová, tá kǒo yi̱ʼi̱ kǒoka na̱ sakáku ndóʼó.” 12 “Yi̱ʼi̱ kúú ta̱ ni̱ka̱ʼa̱nña, yi̱ʼi̱ kúú ta̱ sa̱káku ndóʼó kǒo inka ndióxi̱ níchindée ndóʼó. Ña̱kán kúúndó testigoi̱, káchi Jehová, ta yi̱ʼi̱ kúú Ndióxi̱.
w14-S 15/11 pág. 21, 22 párr. 14-16
Ndióxi̱ nda̱kaxinra iin ñuu
IIN ÑUU NA̱ KUU TESTIGO
14 Na̱ ñuu Israel xi̱ndasakáʼnuna Jehová. Soo na̱ inka ñuu xi̱ndasakáʼnuna inka ndióxi̱. Tá tiempo ta̱ Isaías, Jehová ni̱ka̱ʼa̱nra nda̱a̱ tá íyo iin ku̱a̱chi ña̱ xíniñúʼu kunani nu̱ú na̱ chíñu saá íyoña. Ña̱ ka̱ʼa̱nna xa̱ʼa kúú ña̱yóʼo: ¿ndáa ta̱ kúú mií Ndióxi̱ ta̱ káʼnu? Jehová ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ ná kixi ndiʼi na̱ ndióxi̱ ña̱ na̱ʼa̱na ña̱ ndixa íyona. Jehová ni̱ka̱ʼa̱nra: “Iin lugar ná ndataka ndiʼi na̱ yiví xíʼin ndiʼi na̱ ñuu. ¿Ndáandó kúúmií iin ndióxi̱ na̱ kivi ka̱ʼa̱n ña̱yóʼo? ¿Á kivi ka̱ʼa̱nna xíʼinyó? Ná taxina testigona, ña̱ va̱ʼa ná kandíxa na̱ yiví ña̱ ndixa íyona, ta ka̱ʼa̱nna xa̱ʼana: ‘Ndixava íyonaʼ” (Is. 43:9).
15 Na̱ ndióxi̱ na̱ ni̱xi̱yo xi̱naʼá kǒo níkuchiñuna na̱ʼa̱na ña̱ ndíxa íyona, saáchi na̱ yivíva i̱xa̱vaʼa-ñaʼá ña̱kán va̱ása níkuchiñuna ka̱ʼa̱nna ta ni va̱ása níkuchiñuna ku̱ʼu̱n xáʼa miína (Is. 46:5-7). Soo Jehová ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱yóʼo xíʼin na̱ ñuu Israel: “Ndóʼó kúú testigoi̱, káchi Jehová, ta̱ nda̱ka̱xii̱n ta̱ káchíñu nu̱íi̱, ña̱ ná kandíxandó yi̱ʼi̱, ta kunda̱a̱-inindó chi yi̱ʼi̱ kǒo nása̱mai̱. Tá kúma̱níka koi̱ kǒo inka Ndióxi̱ níxi̱yo, ta chí nu̱únínu suvi iinlá miíi̱ koova. Yi̱ʼi̱... yi̱ʼi̱ kúú Jehová, tá kǒo yi̱ʼi̱ kǒoka na̱ sakáku ndóʼó. Ña̱kán kúúndó testigoi̱, káchi Jehová, ta yi̱ʼi̱ kúú Ndióxi̱” (Is. 43:10-12).
16 Na̱ nda̱kaxin Jehová koo ñuura xi̱niñúʼu ka̱ʼa̱nna xíʼin inka na̱ yiví ña̱ iinlá Jehová kúú Ndióxi̱ ta̱ nda̱a̱. Jehová ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna ña̱ kúúna na̱ ñuu na̱ nda̱kaxin miíra, na̱ ka̱ʼa̱n xa̱ʼara (Is. 43:21). Na̱ ñuu kán kúú na̱ xi̱naní tá naní miíra. Xa̱ʼa ña̱ sa̱kákurana nu̱ú na̱ ñuu Egipto, xíniñúʼu kuniso̱ʼona ña̱ xi̱ka̱ʼa̱nra ta ndasakáʼnunara nu̱ú ndiʼi na̱ ñuu. Xíniñúʼu keʼéna táʼan ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Miqueas keʼé na̱ ñuu Ndióxi̱ vitin: “Saáchi iin iin ñuu, kakana xíʼin ndióxi̱na; soo miíyó kakayó xíʼin Ndióxi̱ miíyó Jehová ndiʼi tiempo” (Miq. 4:5).
(Isaías 43:25) Yi̱ʼi̱... yi̱ʼi̱ kúú ta̱ ndákata ku̱a̱chiún xa̱ʼa miíi̱ kéʼi̱ ña̱yóʼo, ta kǒo ndakaʼánkai̱ xa̱ʼa ku̱a̱chiún.
ip-2-S pág. 60 párr. 24
“Ndóʼó kúú testigoi̱”
24 Ná kotoyó chi su̱ví xa̱ʼa ña̱ ndi̱kó kuití ini na̱ ñuu Israel xa̱ʼa ña̱ ke̱ʼéna kúú ña̱ xi̱káʼnu-ini Jehová xa̱ʼana, chi xa̱ʼa ki̱vi̱ra kúúña. Tá ná sandákoora na̱ ñuu Israel chí ñuu Babilonia, kǒo ka̱ʼa̱n va̱ʼakana xa̱ʼara á xa̱ʼa ki̱vi̱ra (Salmo 79:9; Ezequiel 20:8-10). Saátu tiempo vitin, ña̱ ka̱ku na̱ yiví, sa̱ví ña̱yóʼo kúú ña̱ ndáyáʼvi va̱ʼaka, chi mií ña̱ ndáʼyávi va̱ʼaka kúú ña̱ kindo̱o va̱ʼa ki̱vi̱ Jehová xíʼin ña̱ ndukáʼnuña. Soo Jehová kúʼvi̱-inira xínira na̱ xíniso̱ʼo ña̱ káʼa̱nra ta ndásakáʼnunara xíʼin ña̱ nda̱a̱. Náʼa̱ra ña̱ kúʼvi̱-inira xínira na̱ yiví, kúúna na̱ ku̱ʼu̱n chí ndiví á na̱ koo nu̱ú ñuʼú yóʼo, ndákatara ku̱a̱china xa̱ʼa ña̱ ni̱xi̱ʼi̱ ta̱ Jesús (Juan 3:16; 4:23, 24).
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(Isaías 46:1-13) Ña̱ ndióxi̱ Bel xa̱a̱ ni̱ta̱ʼnuña, ndióxi̱ Nebo xa̱a̱ nda̱kavaña; ndióxi̱na kití yuku̱ xíʼin kití tí íyo veʼe ndísoríña ku̱a̱ʼa̱nña, ta ña̱yóʼo ve̱eníña ndísorí chi tí xa̱a̱ ku̱naa kúúrí. 2 Ña̱ ndióxi̱ yóʼo táʼnuña ta ndákavaña nu̱ú ñuʼú ta kǒo kívi saka̱kuña miíña, xa̱a̱ ña̱ ku̱ʼu̱n kúúvaña xíʼinna. 3 “Kuniso̱ʼondó na̱ veʼe ta̱ Jacob, ta ndiʼi ndóʼó na̱ ki̱ndo̱o veʼe ta̱ Israel, nda̱a̱ tá ki̱vi̱ ka̱kundó yi̱ʼi̱ kúú ta̱ ndáa ndóʼó. 4 Ni ná xa̱a̱ndó kuchéendó va̱ása nasamai̱ miíi̱ nu̱úndó; ni ná xa̱a̱ndó kuvi̱si xi̱níndó yi̱ʼi̱ kundaa ndóʼó. Yi̱ʼi̱ kúú ta̱ kiʼin kuenta xíʼinndó ta saka̱kui̱ ndóʼó. 5 ”¿Á va̱ʼa xa̱a̱ iinna koona tákiʼva íyo miíi̱ túvindó? 6 Savana távána orona nuú ñúʼuña ta ña̱ plata chúʼunnaña nu̱ú balanza. Cháʼvina ta̱ xíni̱ ke̱ʼé ka̱a ta xíʼin ña̱yóʼo íxava̱ʼara iin ndióxi̱na. Xíkuxítína nu̱úña ta ndásakáʼnunaña. 7 Ndísonaña ku̱a̱ʼa̱nña xíʼinna ta xáa̱na kánindichinaña. Nu̱ú níndichiña kǒo kánda̱ña. Káʼa̱nna xíʼinña ta va̱ása ndákuiinña yuʼúna; kǒo sáka̱kuña miína xíʼin tu̱ndóʼo ña̱ ndóʼona. 8 ”Ndakaʼánndó xa̱ʼa ña̱yóʼo ña̱ va̱ʼa chika̱a̱ndó ndée. Ndakaʼánndó xa̱ʼa ña̱yóʼo ndóʼo na̱ yiví ku̱a̱chi. 9 Ndakaʼánndó xa̱ʼa ña̱ ke̱ʼíi̱ xi̱naʼá, chi yi̱ʼi̱ kúú Ndióxi̱ kǒo inkana, kǒo inka ndióxi̱ keʼé táki̱ʼva kéʼé yi̱ʼi̱; 10 Ta yi̱ʼi̱ kúú ta̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ ki̱xaʼá tiempo xi̱naʼá xíʼin xa̱ʼa ña̱ va̱xi chi nu̱únínu, ta̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ʼa ña̱ kúma̱níka kuu. Ta yi̱ʼi̱ kúú ta̱ káʼa̱n: ‘Consejo ña̱ táxii̱ kooña ndiʼi tiempo, ta ndiʼi ña̱ kúnii̱ keʼíi̱ keʼévai̱ñaʼ; 11 Ta yi̱ʼi̱ kúú ta̱ kána chí nu̱ú kíta ñu̱ʼu kití ndáchí tí xáxí ku̱ñu; nu̱ú ndíka̱a̱ iin ñuu xíká, kán kixi iin ta̱a ta̱ keʼé consejo ña̱ káʼi̱n. Yi̱ʼi̱ kúú ta̱ káʼa̱n; ta sáxi̱nui̱ ña̱ káʼi̱n. Táki̱ʼva ndákanixi̱níi̱ saá kooña. 12 ”Kuniso̱ʼondó ña̱ káʼi̱n, ndóʼó na̱ ndakú níma̱, ndóʼó na̱ kǒo kéʼé ña̱ nda̱kú. 13 Yi̱ʼi̱ kúni̱i̱ keʼíi̱ ña̱ nda̱kú xíʼinndó. Va̱ásá íyo xíkái̱, ta kamava saka̱kui̱ ndóʼó. Saka̱kui̱ ñuu Sión; ta ñuu Israel ndasakáʼnui̱ña.”