ARTÍCULO ÑA̱ KAʼVIYÓ 38
Na̱ va̱lí kúa̱an, ¿ndáa ki̱ʼva kúni̱ndó koondó?
“Ña̱ vií ndakanixi̱níún kundaaña yóʼó” (PROV. 2:11).
YAA 135 “Se̱ʼe miíi̱ vií va̱ʼa ndakanixi̱níún”
ÑA̱ KA̱ʼA̱NYÓ XA̱ʼA̱a
1. ¿Ndáaña ni̱ya̱ʼa ta̱ Jehoás, ta̱ Uzías xíʼin ta̱ Josías nu̱ún?
NDAKANIXI̱NÍ ña̱ kúún iin ta̱ loʼo ta ni̱xa̱ún ndu̱ún rey nu̱ú na̱ ñuu Ndióxi̱. ¿Ndáa ki̱ʼva kaʼndachíñún nu̱ú na̱ ñuu kán? Biblia káʼa̱nña xa̱ʼa̱ sava na̱ ni̱xa̱a̱ ku̱u rey nu̱ú na̱ ñuu Judá ta na̱ va̱lí xi̱kuu na̱yóʼo. Tá kúú ta̱ Jehoás 7 ku̱i̱ya̱ xi̱kuumiíra tá ki̱xáʼara xáʼndachíñura, ta̱ Uzías xi̱kuumiíra 16, ta ta̱ Josías xi̱kuumiíra 8 ku̱i̱ya̱. Iin chiñu káʼnuní nda̱kiʼin ta̱ va̱lí yóʼo. Ni yo̱ʼvi̱níva ni̱xi̱yo tiempo ña̱ xi̱ndoona, soo ni̱xi̱yova na̱ chi̱ndeétáʼan xíʼinna tá xi̱yaʼana nu̱ú tu̱ndóʼo ta saátu chi̱ndeétáʼanna xíʼinna ña̱ vií ndaka̱xinna ña̱ keʼéna.
2. ¿Nda̱chun ndáyáʼviní sakúaʼayó xa̱ʼa̱ ta̱ Jehoás, ta̱ Uzías xíʼin ta̱ Josías?
2 Miíyó va̱ása kúúyó rey á reina, soo ku̱a̱ʼání ña̱ kivi sakúaʼayó xíʼin ña̱ ke̱ʼé ta̱ va̱lí ta̱ ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱. Tá kúú, ku̱a̱ʼání ña̱ sakúaʼayó xíʼin ña̱ va̱ʼa ke̱ʼéna ta saátu xíʼin ña̱ va̱ása va̱ʼa ke̱ʼéna. Ña̱ ndo̱ʼo na̱yóʼo ndáyáʼviníña ta sánáʼa̱ña miíyó ña̱ ndáyáʼviní vií ndaka̱xinyó na̱ kutáʼanyó xíʼin, ta xíniñúʼu vitá koo iniyó ta ndiʼi tiempo nandukúyó Jehová ña̱ chindeétáʼanra xíʼinyó.
VIÍ NDAKA̱XIÚN NA̱ KUTÁʼÚN XÍʼIN
Tá ndákaʼányó ña̱ ndo̱ʼo ta̱ Jehoás, saá kúú ña̱ va̱ʼaní kuniso̱ʼoyó consejo na̱ migoyó na̱ ndásakáʼnu Jehová. (Koto párrafo 3 xíʼin 7).a
3. ¿Ndáaña ke̱ʼé ta̱ Jehoás xa̱ʼa̱ ña̱ chi̱ndeétáʼan ta̱ su̱tu̱ Jehoiadá xíʼinra?
3 Vií ndaka̱xiún ña̱ keʼún nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ Jehoás. Tá ni̱xi̱yo loʼo ta̱ Jehoás ni̱xi̱ʼi̱ yivára, ta ta̱ su̱tu̱ káʼnu Jehoiadá sa̱kúaʼnurara nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱xi̱yo se̱ʼera ta ku̱a̱ʼání ña̱ʼa sa̱náʼa̱rara xa̱ʼa̱ Jehová. Ndíchi ni̱xi̱yo ta̱ loʼo Jehoás saáchi xi̱niso̱ʼora consejo ña̱ ta̱xi ta̱ Jehoiadá ndaʼa̱ra. Ta xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼaní yichi̱ chi̱núu ta̱ Jehoiadá nu̱ú ta̱ loʼo yóʼo, nda̱kaxinra ña̱ kachíñura nu̱ú Jehová ta saátu ña̱ chindeétáʼanra xíʼin na̱ yiví ña̱ keʼéna ña̱yóʼo. Ta sa̱ndáʼara templo Jehová (2 Crón. 24:1, 2, 4, 13, 14).
4. Tá xíniso̱ʼoyó ña̱ káʼa̱n Jehová xíʼinyó, ¿ndáa ki̱ʼva chíndeétáʼanña xíʼinyó? (Proverbios 2:1, 10-12).
4 Tá na̱ yiváún á inka na̱ hermano chíndeétáʼanna xíʼún ña̱ kuʼvi̱-iniún kuniún Jehová ta nda̱kú koo iniún xíʼinra, iin ña̱ va̱ʼaní kéʼéna xíʼún (kaʼvi Proverbios 2:1,b 10-12).c Na̱ íyo se̱ʼe xa̱a̱ síín síín kivi sánáʼa̱na se̱ʼena. Koto ndáaña ke̱ʼé yivá ñá Katia ña̱ chi̱ndeétáʼanra xíʼinñá. Ndiʼi ki̱vi̱ tá xi̱xaʼa̱nra xi̱ndakarañá escuela, xi̱nátúʼunra xíʼinñá xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kaʼvina nu̱ú texto diario. Ñáyóʼo káchiñá: “Ña̱ xi̱natúʼun yivái̱ xíʼi̱n va̱ʼaní xi̱chindeétáʼanña xíʼi̱n ña̱ ya̱ʼi̱ nu̱ú tu̱ndóʼo”. Soo sana ndákanixi̱níún ña̱ sási na̱ yiváún nu̱ún ña̱ keʼún ndiʼi ña̱ kúni̱ miíún. ¿Ndáaña kivi chindeétáʼan xíʼún ña̱ keʼún ña̱ káʼa̱nna xíʼún? Iin ñá hermana ñá naní Anastasia ni̱ka̱ʼa̱nñá ña̱ na̱ yiváñá ndiʼi tiempo xi̱kaʼa̱nna xíʼinñá ndáaña xíniñúʼu keʼéñá. Soo, saátu xi̱tavána tiempo ña̱ ka̱ʼa̱nna xíʼinñá ndáa xa̱ʼa̱ kúú ña̱ va̱ása níxi̱taxina keʼéñá sava ña̱ʼa. Ñáyóʼo káchiñá: “Ndiʼi ña̱ xi̱ka̱ʼa̱n na̱ yivái̱ xíʼi̱n ña̱ va̱ása kivi keʼíi̱, náʼa̱ña nu̱úi̱ ña̱ kúʼvi̱ní-inina xínina yi̱ʼi̱ ta kúni̱na kundaana yi̱ʼi̱”.
5. ¿Ndáa ki̱ʼva kuni na̱ yiváún ta saátu Jehová xíʼin ña̱ ndáka̱xiún keʼún? (Proverbios 22:6; 23:15, 24, 25).
5 Tá xíniso̱ʼún consejo ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia ña̱ táxi na̱ yiváún ndaʼún, sákusi̱íún-inina soo saátu sákusi̱íníún-ini Jehová tasaá va̱ʼaní kitáʼún xíʼinra ndiʼi tiempo (kaʼvi Proverbios 22:6;d 23:15,e 24, 25).f Tá ná keʼún ña̱yóʼo, saá kúú ña̱ va̱ʼaní kundiku̱ún yichi̱ ta̱ Jehoás.
6. ¿Ndáana xi̱niso̱ʼo ta̱ Jehoás, ta ndáaña ndo̱ʼora xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo? (2 Crónicas 24:17, 18).
6 Sákuaʼa xíʼin ña̱ va̱ása va̱ʼa ke̱ʼé ta̱ Jehoás ta va̱ása keʼúnña. Tá ni̱xi̱ʼi̱ ta̱ Jehoiadá, va̱ása va̱ʼa na̱ nda̱kaxin ta̱ Jehoás kutáʼan xíʼinra (kaʼvi 2 Crónicas 24:17, 18).g Xi̱niso̱ʼora ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n na̱ príncipe na̱ va̱ása kúʼvi̱-ini xíni Jehová. Kǒo ña̱ va̱ʼa níndoʼora xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱niso̱ʼora ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nna (Prov. 1:10). Xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱niso̱ʼora ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n na̱ migora ku̱a̱ʼání ña̱ va̱ása va̱ʼa ke̱ʼéra. Tá ta̱xi primora ta̱ Zacarías consejo ndaʼa̱ra, ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ káchíñu nu̱úra ña̱ ná kaʼnínara (2 Crón. 24:20, 21; Mat. 23:35). Iin ta̱ kíʼví xi̱kuu ta̱ Jehoás xa̱ʼa̱ ña̱ ke̱ʼéra ña̱yóʼo. Va̱ʼaníva ña̱ nda̱kaxinra ke̱ʼéra tá ni̱xi̱yo loʼora, soo tá xa̱ʼnura xa̱ʼníra na̱ yiví ta nda̱koora ña̱ ndasakáʼnura Jehová. Tá ni̱ya̱ʼa tiempo, na̱ káchíñu nu̱úra xa̱ʼnínara (2 Crón. 24:22-25). Va̱ʼaníva koora tá níxiniso̱ʼora ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n na̱ ndásakáʼnu Jehová. ¿Ndáaña kivi sakúaʼayó xíʼin ña̱ ke̱ʼéra?
7. ¿Ndáana xíniñúʼu ndaka̱xiún kutáʼún xíʼin? (Koto na̱ʼná).
7 Íyo iin ña̱ ndáyáʼviní sákuaʼayó xíʼin ña̱ va̱ása va̱ʼa ke̱ʼé ta̱ Jehoás: ná ndaka̱xinyó na̱ ndásakáʼnu Jehová ña̱ koona migoyó, saáchi na̱yóʼo kúú na̱ sákusi̱í-ini Jehová ta na̱yóʼo kúú na̱ kivi chindeétáʼan xíʼinyó. Ni nda̱a̱ ndáaka ku̱i̱ya̱ kúúmií na̱ hermano, kivi koona migoyó. Ta̱ Jehoás iin ta̱ loʼo xi̱kuura, soo va̱ʼaní xi̱kitáʼanra xíʼin ta̱ Jehoiadá. Ndakaʼán ndáana kúú na̱ migoún ta ndakanixi̱ní xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo: “¿Á chíndeétáʼanna xíʼi̱n ña̱ kandíxakai̱ Jehová? ¿Á chíkaa̱na ndee̱ xíʼi̱n ña̱ kuniso̱ʼokai̱ ña̱ káʼa̱n Jehová? ¿Á kútóona ka̱ʼa̱nna xa̱ʼa̱ Jehová xíʼin xa̱ʼa̱ ña̱ sákuaʼana nu̱ú Biblia? ¿Á íxato̱ʼóna ndiʼi ña̱ káʼa̱n Jehová? ¿Á táxina consejo ndaʼíi̱ tá kéʼíi̱ ña̱ va̱ása va̱ʼa? ¿Á nda̱saa ña̱ kútói̱ kuniso̱ʼi̱ káʼa̱nna xíʼi̱n?” (Prov. 27:5, 6, 17). Tá na̱ migoún va̱ása kúʼvi̱-inina xínina Jehová, kǒo xíniñúʼu kutáʼankaún xíʼinna. Soo tá kúʼvi̱-inina xíninara kǒo sandákoún ña̱ kutáʼún xíʼinna (Prov. 13:20).
8. ¿Ndáaña xíniñúʼu kiʼinníún kuenta xíʼin tá xíniñúʼún Internet?
8 Tiempo vitin, kivi kuniñúʼuyó Internet ña̱ natúʼunyó xíʼin na̱ veʼeyó á na̱ migoyó. Ku̱a̱ʼánína sándaana na̱ʼná xíʼin video ña̱ kéʼéna á ña̱ sátána ña̱ va̱ʼa koto na̱ yiví ña̱yóʼo. Ña̱kán tá xíniñúʼún Internet ndakanixi̱ní xa̱ʼa̱ pregunta yóʼo: “¿Ndáaña kúnii̱ ndakanixi̱ní inkana xa̱ʼíi̱ xa̱ʼa̱ ña̱ sándai̱? ¿Á kúnii̱ chikai̱ ndee̱ xíʼin inkana? ¿Á ña̱ kunii̱ kúú ña̱ ka̱ʼa̱n va̱ʼana xa̱ʼa̱vai̱? ¿Á ndákanixi̱níi̱ ta kéʼíi̱ nda̱a̱ táki̱ʼva kéʼé na̱ yiví na̱ kéʼé ña̱ va̱ása va̱ʼa?”. Iin yichi̱ ta̱ hermano Nathan Knorr, ta̱ xi̱kuu Cuerpo Gobernante ta̱xira consejo yóʼo: “Kǒo kuni̱ndó kindo̱o va̱ʼandó nu̱ú na̱ yiví saáchi kǒo kivi sakúsi̱índó-inina. Va̱ʼaka chikaa̱ndó ndee̱ ña̱ kindo̱o va̱ʼandó nu̱ú Jehová tasaá sakúsi̱índó-ini na̱ ndásakáʼnu miíra”.
NDIʼI TIEMPO VITÁ NÁ KOO INIYÓ
9. ¿Ndáaña ke̱ʼé ta̱ Uzías xa̱ʼa̱ ña̱ chi̱ndeétáʼan Jehová xíʼinra? (2 Crónicas 26:1-5).
9 Ndaka̱xin vií ña̱ keʼún táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ Uzías. Vitání ni̱xi̱yo ini ta̱ Uzías tá ni̱xi̱yo loʼora ta xi̱ ixato̱ʼóníra Ndióxi̱. Ta̱yóʼo 68 ku̱i̱ya̱ xi̱takura ta ku̱a̱ʼání ña̱ va̱ʼa ta̱xi Jehová ndaʼa̱ra (kaʼvi 2 Crónicas 26:1-5).h Va̱ʼaní xi̱ndaara na̱ ñuu Jerusalén ta sa̱ndíʼi-xa̱ʼa̱ra ku̱a̱ʼání na̱ ñuu na̱ xi̱saa̱-ini xi̱xini Ndióxi̱ (2Crón. 26:6-15). Sana ku̱si̱íní-ini ta̱ Uzías xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼaní xi̱chindeétáʼan Jehová xíʼinra (Ecl. 3:12, 13).
10. ¿Ndáaña ndo̱ʼo ta̱ Uzías?
10 Kǒo keʼún ña̱ va̱ása va̱ʼa, táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ Uzías. Xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kuu ta̱ Uzías rey xi̱ka̱ʼa̱nra xíʼin inkana ndáaña xíniñúʼu keʼéna, ña̱kán nda̱kanixi̱níra ña̱ kivi keʼéra ña̱ kúni̱ miíra. Iin ki̱vi̱ ni̱ki̱ʼvira templo Jehová ta xa̱ʼmira incienso, soo nda̱saa na̱ su̱tu̱ kuití xi̱keʼé chiñu yóʼo (2 Crón. 26:16-18). Ta̱ su̱tu̱ káʼnu Azarías ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinra ña̱ va̱ása va̱ʼa íyo ña̱ ke̱ʼéra, xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo ni̱sa̱a̱ní ta̱ Uzías. Va̱ása viíka níxi̱kitáʼan ta̱ Uzías xíʼin Jehová, ña̱kán ta̱xi Jehová ña̱ kuumiíra kue̱ʼe̱ lepra (2Crón. 26:19-21). Si̱íníkava koo ta̱ Uzías tá vitá níxi̱yo-inira.
Nu̱úka ña̱ ka̱ʼa̱n va̱ʼayó xa̱ʼa̱ miíyó ña̱ va̱ʼaní kéʼéyó iin ṉ̃aʼa va̱ʼaka ná ka̱ʼa̱nyó ña̱ mií Jehová kúú ta̱ chíndeétáʼan xíʼinyó. (Koto párrafo 11).b
11. ¿Ndáaña kéʼé iin na̱ vitá-ini? (Koto na̱ʼná).
11 Tá ni̱xa̱a̱ ta̱ Uzías ndu̱ura iin rey ta̱ ndakúní na̱ndósó-inira ña̱ mií Jehová kúú ta̱ chi̱ndeétáʼan xíʼinra. ¿Ndáaña sákuaʼayó xíʼin ña̱yóʼo? Ña̱ ndiʼi ña̱ va̱ʼa ña̱ ndákiʼinyó tá ndásakáʼnuyó Jehová miíra táxiña ndaʼa̱yó. Ña̱kán, ná kǒo ka̱ʼa̱nyó ña̱ miíyó kúú na̱ xíni̱ní, va̱ʼaka ná ka̱ʼa̱nyó ña̱ mií Jehová kúú ta̱ chíndeétáʼan xíʼinyó (1 Cor. 4:7).i Vitá ná koo iniyó ta ná ndakuniyó ña̱ kúúyó na̱ yiví ku̱a̱chi, ña̱kán ná taxiyó ña̱ chindeétáʼan inkana xíʼinyó. Iin ta̱ hermano ta̱ yáʼaka 60 ku̱i̱ya̱ ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱yóʼo: “Chíka̱i̱ ndee̱ ña̱ kǒo sa̱íi̱ tá táxina consejo ndaʼíi̱ chi ña̱yóʼo chíndeétáʼanña xíʼi̱n ña̱ viíka keʼíi̱ iin ña̱ʼa”. Tá ndiʼi tiempo vitá íyo iniyó ta kéʼéyó ña̱ kúni̱ Jehová va̱ʼaní kooyó (Prov. 22:4).
KUYATINKA NU̱Ú JEHOVÁ
12. Tá ni̱xi̱yo loʼo ta̱ Josías, ¿ndáaña ke̱ʼéra ña̱ va̱ʼa ndasakáʼnura Jehová? (2 Crónicas 34:1-3).
12 Vií ndaka̱xiún ña̱ keʼún nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ Josías. Tá ni̱xi̱yo loʼoví ta̱ Josías xi̱kuni̱ra sakúaʼara xa̱ʼa̱ Jehová. Xi̱kuni̱ra kunda̱a̱-inira ndáa ki̱ʼva íyo Jehová ta keʼéra ña̱ kúni̱ra. Soo, i̱xayo̱ʼvi̱vaña xíʼinra ña̱ koora rey. Tiempo tá ni̱xi̱yo ta̱ Josías ku̱a̱ʼání na̱ yiví xi̱ndasakáʼnu ndióxi̱ vatá, ña̱kán xi̱niñúʼu ndakúní koo inira ña̱ va̱ʼa ndasakáʼnura Jehová. Ta va̱ʼaníva chiñu ke̱ʼéra saáchi tá kúma̱níka xi̱nura 20 ku̱i̱ya̱ xa̱a̱ ki̱xáʼara sa̱ndíʼi-xa̱ʼa̱ra ndióxi̱ vatá (kaʼvi 2 Crónicas 34:1-3).j
13. ¿Ndáaña va̱ʼa ndakiʼún tá ná ndakuchiún?
13 Ni loʼoníún kiviva koún nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱xi̱yo ta̱ Josías. Soo, ¿ndáa ki̱ʼva keʼún ña̱yóʼo? Chikaa̱ ndee̱ ña̱ sakuaʼún xa̱ʼa̱ Jehová xíʼin xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼa ña̱ kúúmiíra. Tá ná keʼún ña̱yóʼo va̱ʼaní chindeétáʼanña xíʼún ña̱ ndataxiún miíún ndaʼa̱ Jehová ta ndakuchiún. Tá ná xa̱ún ndakuchiún, ¿ndáa ki̱ʼva chindeétáʼan ña̱yóʼo xíʼún? Ta̱ Luke 14 ku̱i̱ya̱ra tá nda̱kuchira ta ña̱yóʼo káchira: “Vitin ña̱ siʼna kéʼíi̱ kúú ña̱ chíkai̱ ndee̱ ña̱ kachíñui̱ nu̱ú Jehová ta saátu ña̱ sakusi̱í-inira” (Mar. 12:30). Ku̱a̱ʼání ña̱ va̱ʼa ndakiʼún tá ná ndaka̱xi̱ún ña̱ kachíñún nu̱ú Jehová.
14. ¿Ndáa ki̱ʼva ndíku̱n sava na̱ va̱lí yichi̱ ta̱ rey Josías?
14 ¿Ndáa tu̱ndóʼo kivi kixi nu̱ú na̱ va̱lí na̱ ndásakáʼnu Jehová? Ta̱ Johan 12 ku̱i̱ya̱ra tá nda̱kuchira, ta̱yóʼo káʼa̱nra ña̱ na̱ va̱lí na̱ xi̱kaʼvi xíʼinra xi̱ i̱xandúxana xíʼinra ña̱ ná kaʼmira cigarrillo electrónico. ¿Ndáaña chi̱ndeétáʼan xíʼinra ña̱ kǒo keʼéra ña̱yóʼo? Ña̱ nda̱kanixi̱níra ndáaña kivi kundoʼora tá ná kaʼmiraña, ta saátu ña̱ va̱ása viíka kutáʼanra xíʼin Jehová. Iin ñá loʼo ñá naní Rachel 14 ku̱i̱ya̱ñá tá nda̱kuchiñá, ñáyóʼo káʼa̱nñá ndáaña chi̱ndeétáʼan xíʼinñá ña̱ va̱ʼa ya̱ʼañá nu̱ú tu̱ndóʼo ti̱xin escuela: “Ndiʼi tiempo chítáʼi̱n ña̱ xítoi̱ xíʼin ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia, sava ña̱ xítoi̱ nu̱ú clase ña̱ historia sándakaʼánña yi̱ʼi̱ xa̱ʼa̱ iin profecía á inkaka ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia, saátu tá nátúʼi̱n xíʼin inkana ndákaʼíi̱n xa̱ʼa̱ iin texto ña̱ kivi kaʼvii̱ nu̱úna”. Sana síínva tu̱ndóʼo ku̱a̱yaʼún nu̱ú soo kiviva ndíchi koún ta saátu ña̱ nda̱kú koo iniún xíʼin Jehová táki̱ʼva ni̱xi̱yo ta̱ Josías. Tá chíka̱ún ndee̱ ña̱ ya̱ʼún nu̱ú tu̱ndóʼo vitin, ña̱yóʼo kivi chindeétáʼanña xíʼún chí nu̱únínu.
15. ¿Ndáaña chi̱ndeétáʼan xíʼin ta̱ Josías ña̱ nda̱kúní ni̱xi̱yo inira xíʼin Jehová? (2 Crónicas 34:14, 18-21).
15 Tá xi̱kuumií ta̱ rey Josías 26 ku̱i̱ya̱ ki̱xáʼara ndásaviíra templo, tá xa̱a̱ ndásaviína ña̱yóʼo nda̱ni̱ʼína iin libro nu̱ú va̱xi ley Jehová ña̱ ka̱ʼyí ta̱ Moisés. Tá xi̱niso̱ʼo ta̱ Josías ña̱ xi̱ka̱ʼa̱n ley yóʼo ndi̱ku̱n kama ki̱xáʼara kéʼéra ña̱ káʼa̱nña (kaʼvi 2 Crónicas 34:14,k 18-21).l ¿Á kuni̱ún kaʼviún Biblia ndiʼi ki̱vi̱? Tá xa̱a̱ kéʼúnña, ¿á kúsi̱í-iniún tá káʼviúnña? ¿Ndáaña kéʼún ña̱ va̱ʼa kǒo nandósó-iniún xa̱ʼa̱ versículo ña̱ káʼviún? Ta̱ Luke ta̱ ni̱ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ nu̱ú párrafo 13 kúúmiíra iin cuaderno nu̱ú káʼyíra ndiʼi ña̱ʼa ña̱ kútóora. ¿Ndáaña túvi̱ún? ¿Á kivi chindeétáʼan ña̱yóʼo xíʼún ña̱ ndakaʼún xa̱ʼa̱ iin texto á inkaka ña̱ ku̱toún tá ka̱ʼvíún? Tá ná kaʼvi ni̱ʼún Biblia saá kunda̱a̱-iniún ndáaña káʼa̱nña ta̱ ku̱a̱ʼání ña̱ʼa sákuaʼún, ña̱yóʼo va̱ʼaní chindeétáʼanña xíʼún ña̱ kusi̱í-iniún kachíñún nu̱ú Jehová. Tasaá keʼún nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ rey Josías: tu̱ʼun Ndióxi̱ chindeétáʼanña xíʼún ña̱ keʼún ña̱ va̱ʼa.
16. ¿Nda̱chun ke̱ʼé ta̱ Josías iin ña̱ va̱ása va̱ʼa, ta ndáaña sákuaʼayó xíʼin ña̱yóʼo?
16 ¿Ndáaña sákuaʼún xíʼin ña̱ va̱ása va̱ʼa ke̱ʼé ta̱ Josías? Tá xi̱kuumií ta̱ Josías 39 ku̱i̱ya̱ kǒo níndaka̱xin viíra ña̱ keʼéra xa̱ʼa̱ ña̱kán ni̱xi̱ʼi̱ra. Nu̱úka ña̱ ndaka̱tu̱ʼúnra Jehová ndáaña xi̱niñúʼu keʼéra, ke̱ʼéra ña̱ kúni̱ miívara (2 Crón. 35:20-25). ¿Ndáaña kivi sákuaʼayó xíʼin ña̱yóʼo? Ni nda̱a̱ ndáaka ku̱i̱ya̱ kúúmiíyó, a ni xa̱a̱ ku̱a̱ʼání tiempo ndásakáʼnuyó Jehová, ndiʼiyó xíniñúʼu ka̱ʼa̱nyó xíʼin Jehová ña̱ chindeétáʼanra xíʼinyó. Ta ña̱ va̱ʼa keʼéyó ña̱yóʼo, ndiʼi ki̱vi̱ ná ndakanixi̱níyó ndáaña kúni̱ Jehová ná keʼéyó, ná kaʼviyó Biblia, ta ná kuniso̱ʼoyó consejo ña̱ táxi na̱ hermano na̱ va̱ʼaní chínuu yichi̱ nu̱úyó ti̱xin congregación. Tásaá ná keʼéyó, saá kúú ña̱ ndaka̱xin viíyó ña̱ keʼéyó ta kusi̱íní-iniyó (Sant. 1:25).
NA̱ VA̱LÍ KÚA̱AN, KIVIVA NDAKA̱XIN VIÍNDÓ ÑA̱ KEʼÉNDÓ
17. ¿Ndáaña kivi sákuaʼayó xíʼin ña̱ ndo̱ʼo ta̱ Jehoás, ta̱ Uzías xíʼin ta̱ Josías?
17 Íyo ku̱a̱ʼá ña̱ʼa ña̱ kivi keʼéndó ña̱ va̱ʼa kusi̱í-inindó nani válíkandó. Ña̱ ke̱ʼé ta̱ Jehoás, ta̱ Uzías xíʼin ta̱ Josías kivi chindeétáʼanña xíʼin na̱ va̱lí ña̱ ndaka̱xin viína ña̱ keʼéna tasaá sákusi̱ína ini Jehová. Ña̱ nda̱a̱, ta̱ Jehoás ta̱ Uzías xíʼin ta̱ Josías ke̱ʼévana ña̱ va̱ása va̱ʼa ta ni̱xo̱ʼvi̱na xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo. Kiviva kotoún ña̱ va̱ʼa ke̱ʼéna ta keʼúnña, soo kǒo keʼún ña̱ va̱ása va̱ʼa ke̱ʼéna tasaá si̱íní koún ndiʼi tiempo.
Tá ni̱xi̱yo loʼo ta̱ David chi̱kaa̱ra ndee̱ ña̱ keʼéra ña̱ kúni̱ Jehová tasaá kúú ña̱ sa̱kusi̱íra-ini Jehová ta va̱ʼaní ni̱xi̱yora ndiʼi tiempo ña̱ xi̱takura. (Koto párrafo 18).
18. ¿Ndáa ejemplo náʼa̱ nu̱úyó ña̱ kiviva vií ndaka̱xinyó ña̱ keʼéyó ta si̱íní kooyó? (Koto na̱ʼná).
18 Biblia káʼa̱nkaña xa̱ʼa̱ inka na̱ va̱lí na̱ xi̱kuni̱ ndasakáʼnu Jehová, ni̱kusi̱íní-ini Jehová xíʼinna ta xa̱ʼa̱ ña̱kán va̱ʼaní ni̱xi̱yona. Iin ta̱yóʼo xi̱kuu ta̱ David. Tá ni̱xi̱yo loʼora chi̱kaa̱ra ndee̱ ña̱ ndasakáʼnura Jehová, ta tá ni̱ya̱ʼa tiempo ndu̱ura iin rey ta̱ nda̱kúní ni̱xi̱yo ini xíʼin Jehová. Ni ke̱ʼévara sava ña̱ va̱ása va̱ʼa soo Jehová ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ nda̱kúní ni̱xi̱yo ini ta̱ David xíʼinra (1 Rey. 3:6; 9:4, 5; 14:8). Tá ná kaʼviún xa̱ʼa̱ ña̱ ndo̱ʼo ta̱ David, ña̱yóʼo chindeétáʼanña xíʼún ña̱ va̱ʼaní ndasakáʼnún Jehová ta nda̱kúní koo iniún xíʼinra. Inka ña̱ kivi keʼún kúú, ña̱ sákuaʼún xa̱ʼa̱ ta̱ Marcos xíʼin ta̱ Timoteo. U̱vi̱ saá na̱yóʼo tá válívína ki̱xáʼana ndásakáʼnuna Jehová ta nda̱kúní ni̱xi̱yo inina xíʼinra. Xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼaní nda̱kaxinna ña̱ ke̱ʼéna sa̱kúsi̱ína-ini Jehová ta va̱ʼaní ni̱xi̱yona ndiʼi tiempo ña̱ xi̱takuna.
19. ¿Ndáa ki̱ʼva kúni̱ún koún chí nu̱únínu?
19 ¿Ndáa ki̱ʼva kúni̱ún koún chí nu̱únínu? Ña̱ ndáka̱xiún keʼún vitin kúú ña̱ na̱ʼa̱ ndáa ki̱ʼva koún chí nu̱únínu. Tá káʼún xíʼin Jehová ña̱ chindeétáʼanra xíʼún ta ndáa-iniúnra ta kǒo kéʼún ña̱ kúni̱ miíún, saá kúú ña̱ chindeétáʼanra xíʼún ña̱ vií kana ña̱ kúni̱ún keʼún (Prov. 20:24). Kiviva kusi̱í-iniún ndiʼi ki̱vi̱, ta ndakaʼán chi ndáyáʼviníva ña̱ kéʼún nu̱ú Jehová. Ña̱kán ná chikaa̱yó ndee̱ ña̱ ndasakáʼnuyó Jehová chi kúʼvi̱ní-inira xínira miíyó, ta ña̱yóʼo kúú ña̱ va̱ʼaníka nu̱ú ndiʼika ña̱ʼa.
YAA 144 Ndakanixi̱ní xa̱ʼa ña̱ ndakiʼún
a Na̱ va̱lí kúa̱an kúnda̱a̱va-ini Jehová ña̱ kivi ixayo̱ʼvi̱ña xíʼún ña̱ nda̱kú koo iniún xíʼinra ta ndakundeún koún migora. ¿Ndáaña chindeétáʼan xíʼún ña̱ ndaka̱xin viíún ña̱ keʼún ta sákusi̱íún-inira? Nu̱ú artículo yóʼo sakúaʼayó xa̱ʼa̱ u̱ni̱ ta̱ va̱lí, ta̱ ni̱xa̱a̱ ndu̱u rey ñuu Judá. Kiʼin va̱ʼún kuenta ndáaña kivi sakúaʼún xíʼin ña̱ nda̱kaxinna ke̱ʼéna.
b Proverbios 2:1: “Se̱ʼe miíi̱ tá kándíxaún tu̱ʼun ña̱ káʼi̱n xíʼún, ta chiñu ña̱ xáʼndai̱ nu̱ún chíndayáʼviúnña”.
c Proverbios 2:10-12: “Tá ná ki̱ʼvi ña̱ ndíchi níma̱ún ta kusi̱í-iniún xíʼin ña̱ kúnda̱a̱-iniún, 11 tá vií ná ndakanixi̱níún kǒo ña̱ kundoʼún, ta ña̱ ndíchi koún sáka̱kuña yóʼó, 12 ña̱ ná kǒo kundiku̱ún yichi̱ ña̱ va̱ása va̱ʼa ni va̱ása kitáʼún xíʼin na̱ káʼa̱n ña̱ kini”.
d Proverbios 22:6: “Sanáʼa̱ ta̱ loʼo se̱ʼún iin yichi̱ va̱ʼa; chi ña̱ va̱ʼa miíra kooña tá ná kuchéera”.
e Proverbios 23:15: “Se̱ʼe miíi̱ tá ndíchi ndákanixi̱níún, sakúsi̱íún-inii̱”.
f Proverbios 23:24, 25: “Na̱ kéʼé ña̱ va̱ʼa sákusi̱ína-ini yivána; ta na̱ ndíchi sákusi̱ínína-ini yivána. 25 Yiváún xíʼin siʼún kusi̱íní-inina xíʼún”.
g 2 Crónicas 24:17, 18: “Tándi̱ʼi ni̱xi̱ʼi̱ ta̱ Jehoiadá, na̱ xi̱niʼi yichi̱ nu̱ú na̱ ñuu Judá ni̱xa̱ʼa̱nna nu̱ú ta̱ rey ta xi̱kuxítína nu̱úra, ta ta̱yóʼo xi̱niso̱ʼora ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nna. 18 Sa̱ndákoondaʼa̱na veʼe Jehová Ndióxi̱ na̱ táʼanna na̱ xi̱ndoo xi̱naʼá, ta ki̱xáʼana ndásakáʼnuna inkaka ndióxi̱ ta saátu yitu̱n tú xi̱xiniñúʼuna ña̱ ndasakáʼnuna na̱yóʼo, ta xa̱ʼa̱ ku̱a̱chi ña̱ ni̱ki̱ʼvina yóʼo ni̱sa̱a̱ní Ndióxi̱ xíʼin na̱ ñuu Judá ta saátu na̱ ñuu Jerusalén”.
h 2 Crónicas 26:1-5: “Tasaá ndiʼi na̱ ñuu Judá nda̱kaxinna ta̱ Uzías ña̱ koora rey tá xi̱kuumiíra 16 ku̱i̱ya̱, ña̱ va̱ʼa ndakiʼinra kaʼndachíñura nu̱ú yivára ta̱ Amasías. 2 Ta̱yóʼo nda̱sava̱ʼara ñuu Elot ta nda̱taxiraña ndaʼa̱ na̱ ñuu Judá tá xa̱a̱ ni̱xi̱ʼi̱ yivára ta nda̱kindee̱ra xíʼin na̱ táʼanra na̱ xi̱ndoo xi̱naʼá. 3 Ta 16 ku̱i̱ya̱ kúúmiíra tá ni̱xa̱a̱ra ndu̱ura rey, ta 52 ku̱i̱ya̱ xa̱ʼndachíñura chí ñuu Jerusalén. Siʼíra xi̱naníñá Jecolías ta ñá ñuu Jerusalén xi̱kuuñá. 4 Ke̱ʼéra ña̱ va̱ʼa nu̱ú Jehová, nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé yivára ta̱ Amasías. 5 Na̱ndukúra Ndióxi̱ tá tiempo ña̱ ni̱xi̱yo ta̱ Zacarías, ta ta̱yóʼo sa̱náʼa̱rara ña̱ ixato̱ʼóra Ndióxi̱ ta̱ nda̱a̱. Jehová Ndióxi̱ ta̱ nda̱a̱ chi̱ndeétáʼanra xíʼinra ña̱ vií kana ndiʼi ña̱ xi̱keʼéra xa̱ʼa̱ ña̱ na̱ndukúrara”.
i Nu̱ú jw.org kivi kaʼviún iin recuadro ña̱ naní “Cuidado con la falsa modestia”, ta ña̱yóʼo va̱xiña nu̱ú artículo ña̱ naní “¿De verdad es tan importante ser popular en las redes sociales?”.
j 2 Crónicas 34:1-3: “Ta̱ Josías xi̱kuumiíra u̱na̱ ku̱i̱ya̱ tá ni̱xa̱a̱ra ndu̱ura rey ta 31 ku̱i̱ya̱ xa̱ʼndachíñura ñuu Jerusalén. 2 Ta̱yóʼo ke̱ʼéra ña̱ va̱ʼa nu̱ú Jehová, ke̱ʼéra nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ David ta̱ táʼanra ta̱ ni̱xi̱yo xi̱naʼá. Ta viíní xi̱ndiku̱nra ndiʼi ña̱ xi̱ka̱ʼa̱n Ndióxi̱. 3 Tá xa̱a̱ u̱na̱ ku̱i̱ya̱ xáʼndachíñura, ni xi̱kuura iin ta̱ loʼo ki̱xáʼara na̱ndukúra Ndióxi̱ ta̱ David, táʼanra ta̱ ni̱xi̱yo xi̱naʼá; ta tá xa̱a̱ 12 ku̱i̱ya̱ xáʼndachíñura ki̱xáʼara nda̱sandiira ñuu Judá xíʼin Jerusalén, sa̱ndíʼi-xa̱ʼa̱ra ndiʼi nu̱ú xi̱ndasakáʼnu na̱ yiví ndióxi̱na ta saátu yitu̱n tú xi̱xiniñúʼuna ña̱ ndasakáʼnuna na̱yóʼo, sa̱ndíʼi-xa̱ʼa̱tura imagen ña̱ i̱xava̱ʼana xíʼin ndióxi̱ ña̱ ka̱a”.
k 2 Crónicas 34:14: “Tá távána xu̱ʼún ña̱ ta̱xina veʼe Jehová, ta̱ su̱tu̱ Hilquías nda̱ni̱ʼíra libro nu̱ú va̱xi Ley Jehová ña̱ ta̱xira ndaʼa̱ ta̱ Moisés”.
l 2 Crónicas 34:18-21: “Ta saátu ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ secretario Safán ña̱yóʼo xíʼin ta̱ rey: ‘Ta̱ su̱tu̱ Hilquías ta̱xira libro yóʼo ndaʼíi̱’. Tasaá ki̱xáʼara káʼvira ña̱yóʼo nu̱ú ta̱ rey. 19 Tá xi̱niso̱ʼo ta̱ rey ña̱ káʼa̱n libro nu̱ú va̱xi Ley, nda̱tára ti̱ko̱to̱ra. 20 Tasaá xa̱ʼnda ta̱ rey chiñu yóʼo nu̱ú ta̱ su̱tu̱ Hilquías, ta̱ Ahicam se̱ʼe ta̱ Safán, ta̱ Abdón se̱ʼe ta̱ Miqueas, ta̱ secretario Safán xíʼin ta̱ Asaya ta̱ káchíñu nu̱ú ta̱ rey: 21 ‘Kúáʼanndó ta nda̱ka̱tu̱ʼunndó Jehová xa̱ʼíi̱, xa̱ʼa̱ na̱ ñuu Israel na̱ kíndo̱o xíʼin xa̱ʼa̱ ñuu Judá xa̱ʼa̱ ña̱ káʼa̱n libro ña̱ nda̱ni̱ʼíndó yóʼo, saáchi Jehová sáa̱níra xíʼinyó saáchi na̱ táʼanyó na̱ xi̱ndoo xi̱naʼá va̱ása níxiniso̱ʼona ña̱ káʼa̱n Jehová, ta ni kǒo nísaxínuna ndiʼi ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ nu̱úña’”.
a ÑA̱ KÁʼA̱N XA̱ʼA̱ NA̱ʼNÁ: Iin ñá hermana táxiñá consejo ndaʼa̱ inka ñá hermana ñá loʼoka nu̱ú miíñá.
b ÑA̱ KÁʼA̱N XA̱ʼA̱ NA̱ʼNÁ: Iin ñá hermana ñá ni̱ya̱ʼa asamblea ni̱ka̱ʼa̱nñá xíʼin Jehová ña̱ chindeétáʼanra xíʼinñá chi kǒo kúni̱ñá ka̱ʼa̱n va̱ʼañá xa̱ʼa̱ miíñá, ña̱ kúni̱ñá kúú ña̱ ka̱ʼa̱n va̱ʼañá xa̱ʼa̱ Jehová.