Okuvalwa hoka ku shi okudhimbulukiwa
“Onena tuu ndjika mwa valelwa Omukulili moshilando shaDavid, oye tuu nguka Kristus, Omuwa.”—Lukas 2:11.
OOMVULA omayuvi gaali lwaampono dha piti, omukiintu gumwe moshilando Betlehem okwa vala okanona okamati. Aakalimo aashona yowala ya li ya tseya shoka okuvalwa hoka taku ti. Ihe aasita yamwe yiimuna, mboka ya li ya langela iimuna yawo uusiku mokuti, oya mono ongundu onene yaayengeli noye yu uvu tayi imbi taya ti: “Esimaneko lyaKalunga mokombandambanda nombili kombanda yevi maantu e ya hokwa!”—Lukas 2:8-14.
Opo nduno aasita yiimuna oya mono Maria nomusamane gwe, Josef, moshigunda shiimuna, ngaashi naanaa aayengeli ya li ya ti kutya osho taya ka mona. Maria ngoka a luku okanona Jesus, okwe ka langeke metemba lyokulila iimuna, moshigunda shiimuna. (Lukas 1:31; 2:12) Ngashingeyi, pwa pita oomvula omayuvi gaali, oshititatu lwaampono shaantu ayehe otashi popi kutya otashi landula Jesus Kristus. Iiningwanima mbyoka ya ningwa pethimbo lyokuvalwa kwe oyi li ekankameno lyehokololo ndyoka tashi vulika lya hokololwa iikando oyindji li vulithe ehokololo kehe mondjokonona yaantu.
Spania, oshilongo moka aantu oyendji ye li Aakatoolika noye shi nawa okudhana iituthi yopamithigululwakalo, osha toto po omikalo odhindji dhokudhimbulukwa uusiku mboka wi ikalekelwa muBetlehem.
Okrismesa yOshispania
Okuza methelemimvo eti-13, omathano gaashoka sha li sha ningwa pokuvalwa kwaJesus oga li shimwe shomiinima mbyoka ya tseyika nawa pomadhano gOkrismesa muSpania. Omaukwanegumbo ogendji ohaga hongo ethano eshona lyetemba moka Jesus a li a langekwa. Iipopitha ya ningwa meloya tayi thaneke aasita yiimuna nosho wo aanongo yokuuzilo (nenge “aakwaniilwa yatatu”), nosho wo Josef, Maria naJesus. Pethimbo lyOkrismesa omathano omanene gaashoka sha ningwa pokuvalwa kwaJesus olundji ohaga tulwa miinyanga yomoondoolopa. Francis gwokuAssisi osha yela kutya oye a tameke omukalondjigilile nguka muItalia opo u ukithe eitulomo lyaantu kehokololo lyokuvalwa kwaJesus lyomOmavaangeli. Aaikaleli Aafransiskani konima yethimbo oye shi ningi oshinima shi holike muSpania nosho wo miilongo yilwe.
Aanongo yokuuzilo otaya dhana onkandangala onene momadhano gOkrismesa muSpania, ngaashi ngoka hi ithanwa mOshiingilisa Father Christmas miilongo yilwe. Pataloko lyaapuhe, aanongo yokuuzilo aniwa ohaya gandja omagano kaanona Aaspania mo 6 Januali, Día de Reyes (Esiku lyAakwaniilwa), ngaashi naanaa aanongo yokuuzilo ye etelele okanona Jesus hoka opo ka valwa omagano. Ihe aantu aashona ye shi kutya ehokololo lyomOmavaangeli itali popi kutya aanongo yokuuzilo yangapi ya li ya talele po Jesus. Pehala lyokukala ye li aakwaniilwa, ohaya ndhindhilikwa mo sha yela kutya oye li aayanekelinyothi.a Kakele kaashono, konima yokutalela po kwaanongo yokuuzilo, Herodes okwa dhipagitha uumati auhe “womimvo mbali nuushona” muBetlehem mokukambadhala kwe okudhipaga Jesus. Shoka otashi ti kutya okutalela po kwawo okwa ningwa pwa pita ethimbo lyontumba konima yevalo lyaJesus.—Mateus 2:11, 16.
Okuza methelemimvo eti-12, oondoolopa dhimwe dhaSpania odha kala nokudhana oshinyandwa shokuvalwa kwaJesus, mwa kwatelwa okutalela po kwaasita yiimuna muBetlehem nokonima yethimbo okutalela po kwaanongo yokuuzilo. Methimbo lyonena, miilando oyindji yomuSpania ohamu ningwa shoka hashi ithanwa cabalgata, nenge euliko, mo 5 Januali kehe, pethimbo moka “aakwaniilwa yatatu” haye ende mokati koshilando ya londa miiyenditho, taya gandja uuleke kaatali. Iiyopalekithi yOkrismesa nosho wo villancicos (omaimbilo gOkrismesa) ohayi longithwa opo oshituthi shi kale sha mwenyopala.
Omaukwanegumbo ogendji gAaspania oge hole okukala ge na uulalelo wi ikalekelwa tau tetekele Okrismesa (mo 24 Desemba). Iikulya mbyoka hayi liwa oya kwatela mo iinima ngaashi turrón (uuleke wa ningwa momahuku nomomagadhi goonyushi), okaleke haki ithanwa marzipan, iiyimati ya kukutikwa, onzi ya yothwa niikulya yomefuta. Iilyo yomaukwanegumbo, nokuli naambyoka ya kala kokule, ohayi ningi oonkambadhala dhi ikalekelwa yi kale pamwe omolwoshituthi shoka. Pompito yilwe yokulya, mo 6 Januali, uukwanegumbo ohau li shoka hashi ithanwa roscón de reyes, oshikuki ‘shAakwaniilwa’ shi li momutholomo gwokalinga shoka shi na sorpresa (okantu okashona) ka holekwa meni lyasho. Omukalondjigilile ogwo tuu ngoka methimbo lyAaroma ogwa li hagu vulitha omupika ngoka moshipambu she mwa li mwa holekwa oshinima a kale “omukwaniilwa” uule wesiku limwe.
“Ethimbo lyenyanyu enene nolyeipyakidhilo enene momumvo”
Kutya nduno omikalondjigilile dhomoshilongo odha tya ngiini, Okrismesa ngashingeyi oya ninga oshituthi sha simana noonkondo muuyuni. The World Book Encyclopedia otali hokolola Okrismesa yi li “ethimbo lyenyanyu enene nolyeipyakidhilo enene momumvo kAakriste omamiliyona nokuyalwe mboka kaaye shi Aakriste muuyuni auhe.” Mbela shika oshi li oshinima oshiwanawa?
Osha yela kutya okuvalwa kwaKristus okwa li oshiningwanima sha simanenena mondjokonona. Sho omuyengeli e ku tseyitha kutya otaku eta ‘ombili maantu e ya hokwa’ otashi ulike sha yela kutya okwa li oshinima sha simanenena.
Nonando ongaaka, omunyoliifo Omuspania, Juan Arias, ota ti kutya “pethimbo lyUukriste wonale, okuvalwa kwaJesus kakwa li haku dhanwa ongoshituthi.” Ngele osho shi li ngawo, ano openi pwa zi okudhana kwOkrismesa? Oshike osho omukalo dhingi okudhimbulukwa okuvalwa nonkalamwenyo yaJesus? Moshitopolwa tashi landula, oto ka mona omayamukulo gomapulo ngoka.
[Enyolo lyopevi]
a Embo lyedhina La Sagrada Escritura—Texto y comentario por profesores de la Compañía de Jesús (Omanyolo Omayapuki—Oohapu nomatyokosha ga nyolwa kaaprofesoli yomehangano lyaJesus) otali fatulula kutya “mAapersia, Aamedia nAakaldi aanongo yokuuzilo oya li ongundu yuupristeli ndjoka ya humitha komeho uulodhi, uuyanekelinyothi nuunamiti.” Nonando ongaaka, mOmathelemimvo goPokati, ongundu yaanongo yokuuzilo mboka ya yile ya ka mone okanona Jesus, oya li ya ningwa aayakuli noya lukwa omadhina Melchior, Gaspar naBalthasar. Iipongo yawo oya pungulwa aniwa mongeleka yaCologne, muNdowishi.