Mena Fakaalofa a Iehova, ko e “Tau Tagata Kua Foaki”

“To tutu e tau tagata o mai ke he motu mo e leveki e lautolu ha mutolu a tau fuifui mamoe.”​—ISAIA 61:5, NW.

1. Ko e ha e kupu “foaki” ne manatu ai e tautolu a Iehova he tau loto ha tautolu?

KO E foaki mo e fakamokoi ha a ia he Atua! Ne pehe e aposetolo ko Paulo: “Kua foaki mai e [Iehova] e moui, mo e fafagu, mo e tau mena oti kana ke he tau mena oti.” (Gahua 17:25) Kua igatia a tautolu mo e fai aoga mai he kitiaaga he ‘tau mena foaki mitaki mo e tau mena fakaalofa mitaki katoatoa’ ne moua e tautolu mai he Atua.​—Iakopo 1:5, 17; Salamo 29:11; Mataio 7:7; 10:19; 13:12; 21:43.

2, 3. (a) Tali atu fefe a tautolu ke he tau mena fakaalofa he Atua? (e) Ko e heigoa e kakano he tau tagata Levi, ko e “tau tagata kua foaki”?

² Ha ko e kakano mitaki ne manamanatu e salamo ko e liu totogi fefe e ia a Iehova. (Salamo 116:12) Kua nakai manako moli e Tufugatia ha tautolu ke he ha mena ne moua po ke age he tau tagata. (Salamo 50:10, 12) Kua fakakite e Iehova mogoia, ko e mena fakafiafia ki a ia kaeke ke foaki age mo e fakaaue e lautolu a lautolu ke he tapuakiaga moli. (Fakatatai Heperu 10:5-7.) Kua lata he tau tagata oti kana ke foaki e lautolu a lautolu he tukuleleaga ke he ha lautolu a Tufugatia ha ko ia ka fakalaulahi e tau monuina ka lafi atu, tuga e mena ne tupu ke he tau tagata Levi i tuai. Pete he tukulele oti e tau Isaraela ke he Atua, ne fifili ni e ia e magafaoa faka-Levi ha Arona ke eke mo tau ekepoa ke taute e tau poa he fale he tutuutaaga mo e faituga. Ka e kua e laulahi he tau tagata Levi?

³ Ne tala age a Iehova ki a Mose: “Tamai e tau magafaoa a Levi ke tata mai . . . Mo e kua lata a lautolu ke leveki e tau koloa he fale uta fono he feleveiaaga . . . To foaki e koe e tau tagata Levi kia Arona mo e hana tau tama tane. Ko e tau tagata kua foaki [Heperu, nethu·nimʹ], foaki ki a ia mai he tau tama tane a Isaraela.” (Numera 3:6, 8, 9, 41, NW) Ne “foaki” e tau tagata Levi ki a Arona ke taute e tau gahua he fekafekauaga he fale he tutuutaaga, ti maeke he Atua ke pehe: “Ko e tau tagata kua foaki a lautolu, foaki mai ki a au mai he tau tama tane a Isaraela.” (Numera 8:16, 19, NW; Numera 18:6) Ne fakakite he falu a tagata Levi e tau matagahua mukamuka; ko e falu ne moua e tau monuina mahomo atu, tuga e fakaakoaga he tau fakatufono he Atua. (Numera 1:50, 51; 1 Nofoaga he Tau Patuiki 6:48; 23:3, 4, 24-32; 2 Nofoaga he Tau Patuiki 35:3-5) O mai a tautolu mogonei ke hiki ha tautolu a manamanatuaga kehe tau tagata kua “foaki” mo e fakatataiaga fou.

Liliu Mai e Tau Isaraela Mai i Papelonia

4, 5. (a) Ko e heigoa e tau Isaraela ne liliu mai mai he paeaaga i Papelonia? (e) He vaha fou nei, ko e heigoa kua fakatatai ke he tau Isaraela ne liliu mai mai he paeaaga?

⁴ Ne talahau e Esera mo Nehemia e puhala he tau Isaraela ne toe, ne takitaki aki he Kavana ko Serupapelu, e liliu mai i Papelonia ke he motu ha lautolu, ke liu fakatu e tapuakiaga moli. Ko e tau talahauaga ua ne hokotaki ko e katoa he tau tagata ne liliu mai ko e 42,360. Ko e tau afe he numela na ko e “tau tagata he motu ko Isaraela.” Ko e taha totouaga he fakamauaga ko e tau ekepoa. Ti hoko ke he 350 e tau tagata Levi, lafi ki ai e tau tagata lologo faka-Levi mo e tau leveki gutuhala. Kua tohi foki e Esera mo Nehemia e tau afe ne lafi ki ai ko lautolu ne tuga ko e tau Isaraela, liga tuga foki e tau ekepoa, ka e nakai maeke ke iloa moli ha lautolu a matohiaga.​—Esera 1:1, 2; 2:2-42; 59-64; Nehemia 7:7-45, 61-66.

⁵ Ko lautolu ne toe ha Isaraela ne uta ke he paeaaga mo e ko lautolu ne liliu mai fakamui ki Ierusalema mo Iuta ne fakakite e lautolu e mahani fakamoli mahomo atu ki a Iehova mo e hokulo e tau tauteaga ke he tapuakiaga moli. Tuga he fakamauaga, ne kitia e tautolu he tau vaha fou nei ko e matutakiaga lata tonu ha lautolu kua fakauku ne toe ha Isaraela fakaagaga ne o mai he paeaaga i Papelonia Lahi he tau 1919.

6. Fakaaoga fefe he Atua e tau Isaraela fakaagaga he vaha ha tautolu?

⁶ Tali mai he fakatoka mai a lautolu he tau 1919, ko e tau matakainaga fakauku ha Keriso ne toe kua o fakamakamaka ki mua ke he tapuakiaga moli. Ne fakamonuina e Iehova ha lautolu a tau malolo ke fakapotopoto a lautolu fakahiku he 144,000 ke katoa e “Isaraela he Atua.” (Kalatia 6:16; Fakakiteaga 7:3, 4) Ha ko lautolu ko e matakau, ne kotofa e lautolu kua fakauku ne toe e vahega “tupa fakamoli mo e lotomatala” ke fakaaoga ke foaki fakaloga e tau mena kai fakaagaga foaki moui, ne gahua fakauka a lautolu ki ai ke tufa ke he lalolagi katoa.​—Mataio 24:45-47.

7. Ko hai ne fakalataha mo lautolu kua fakauku he tapuakiaga moli?

⁷ Ha kua fakakite he tala fakamua, ko e tau tagata a Iehova mogonei kua lafi ki ai e tau miliona he “tau mamoe kehe,” ko lautolu ne moua e amaamanakiaga foaki he Atua ko e hao mai he matematekelea lahi kua tata lahi mai i mua. Kua manako a lautolu ke fekafekau tukulagi ki a Iehova he lalolagi, ko e mena ia to nakai liu fia hoge mo e fia inu ai a lautolu mo e mena ia to nakai liu hihina ai e tau hihina mata he momoko. (Ioane 10:16; Fakakiteaga 7:9-17; 21:3-5) Kitia nakai e tautolu he tau tohi ia he tau tagata ne liliu mai i Papelonia fai mena nakai ne tatai mo e tau tagata pihia? E!

Liliu Foki e Tau Tagata Nakai ko e Tau Isaraela

8. Ko hai ne o mai fakalataha mo e tau Isaraela he liliu mai i Papelonia?

⁸ Ko e magaaho ne fakafano ai e ui ma e tau tagata ne fakaalofa ki a Iehova i Papelonia ke liliu ke he Motu he Maveheaga, ko e tau afe tagata nakai ko e tau Isaraela ne fanogonogo. He tau tagata ne fakamau e Esera mo Nehemia, ne totou a tautolu ke he tau “Netini” (kakano, ko e “Tau Tagata Kua Foaki”) mo e “fanau he tau fekafekau a Solomona,” ko e numela katoa ha lautolu ko e 392. Ne talahau foki he tau tohi ia ko e molea e 7,500 foki he falu: ‘tau tupa tane mo e tau tupa fifine,’ ti pihia foki e tau tagata nakai ko e tau tagata Levi “tau tane uhu lologo mo e tau fifine uhu lologo.” (Esera 2:43-58, 65; Nehemia 7:46-60, 67) Ko e heigoa ne omoi aki e tokologa he tau tagata nakai ko e tau Isaraela ke liliu?

9. Putoia fefe e agaga he Atua he liliu mai ia mai he paeaaga?

⁹ Kua vagahau a Esera 1:5 ki a “lautolu oti ne fakalagalaga ai he Atua e tau loto ha lautolu ke o hake ke eke ai e fale a Iehova.” E, ne omoi e Iehova a lautolu oti ne liliu. Ne fakalagalaga e ia e tau agaga ha lautolu, ko e kakano, ko e fakaohooho he ha lautolu a tau loto manamanatu. Ti mai foki he lagi, ne taute he Atua e mena nei ke fakaaoga hana a agaga tapu, hana a malolo gahuahua. Ko e mena ia, ko lautolu oti ne tuku “ke o hake ke eke ai e fale a Iehova” ne lagomatai he “Agaga” he Atua.​—Sakaria 4:1, 6; Hakai 1:14.

Ko e Fakatataiaga he Vaha Fou Nei

10, 11. Ko e heigoa e fakatatai ne fakahako atu ke he tau tagata nakai ko e tau Isaraela ne liliu mai i Papelonia?

¹⁰ Ko hai ne fakaata mai he tau tagata nakai ko e tau Isaraela pihia ne liliu mai? Liga to tokologa e tau Kerisiano ka tali: ‘Ko e tau Netini ne fanogonogo ke he tau “mamoe kehe” he vaha nei.’ Moli, ka e nakai ko e tau Netini ni hokoia; ha ko e tau tagata nakai ko e tau Isaraela oti ne liliu kua hukui e tau Kerisiano he vaha nei ko lautolu nakai ko e Isaraela fakaagaga.

¹¹ Ko e tohi You May Survive Armageddon Into God’s New Worlda ne kitia mai ai: “Ko e tau Isaraela ne toe mai he 42,360 nakai ko lautolu ni hokoia ne toka a Papelonia mo e kavana ko Serupapelu . . . Ne ha ha i ai e tau afe he tau tagata nakai ko e tau Isaraela . . . Mai he tau Netini kua ha ha i ai foki falu he tau tagata nakai ko e tau Isaraela ko e tau tupa, ko e tau tane mo e tau fifine pulotu he uhu lologo mo e tau fanau he tau lagomatai he Patuiki ko Solomona.” Ne fakamaama he tohi: “Ko e tau Netini, tau tupa, tau tagata uhu lologo mo e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona, ko e tau tagata nakai ko e tau Isaraela, ne toka e motu he paeaaga mo e liliu mo e tau tagata ne toe a Isaraela . . . Ti kua hako nakai ke manatu ko e tau tagata he tau motu kehekehe he vaha nei ne nakai mo e tau Isaraela fakaagaga kua fakalataha a lautolu mo e tau tagata ne toe he Isaraela fakaagaga mo e fakaholo e tapuakiaga he Atua ko Iehova mo lautolu? E.” Ko e tau tagata pihia ‘kua eke he vaha fou nei, mo tau Netini fakatai, tau uhu lologo, mo e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona.’

12. Fakaaoga fefe he Atua hana a agaga he puhala pauaki ma e tau Isaraela fakaagaga, ka ko e ha ne fakamoli ai a tautolu ko e mena aoga lahi ke he hana a tau tagata tapuaki oti?

¹² Tuga e fakatokaaga i tuai, kua foaki foki he Atua hana a agaga tapu ma lautolu nei ne amaamanaki ke momoui tukulagi he lalolagi. Moli, nakai ko e tau liu fanau fakafou a lautolu. Kua igatia e 144,000 mo e takilagataha ni e logona e liu fanau fakafou ke eke mo tama tane fakaagaga he Atua mo e fakauku he agaga tapu. (Ioane 3:3, 5; Roma 8:16; Efeso 1:13, 14) Moli, ko e fakaukuaga ia ko e fakakiteaga kehe lahi he agaga he Atua ke hukui aki e fuifui mamoe gahoa. Ka kua aoga foki e agaga he Atua ke taute aki hana a finagalo. Ko e mena ia, ne pehe ai a Iesu: ‘Ko e Matua ha mutolu ha ha he lagi ke foaki mai e Agaga Tapu kia lautolu ka ole atu ai kia ia.’ (Luka 11:13) Ko e ole he tagata he amaamanakiaga ke he lagi po ke ke he tau mamoe kehe, kua fakaata fakalahi e agaga a Iehova ke uta e Hana a finagalo.

13. Maeke fefe e agaga ke fakagahua ke he tau lagomatai oti he Atua?

¹³ Ko e agaga he Atua ne omoi ua e tau Isaraela mo e tau tagata nakai ko e tau Isaraela ke liliu ki Ierusalema, mo e ke fakamalolo mo e lagomatai hana a tau tagata fakamoli oti he vaha nei. Ko e Kerisiano ne moua e amaamanakiaga foaki he Atua ke moui ke he lagi po ke moui ke he lalolagi, kua lata ni ia ia ke fakamatala e tala mitaki, to lagomatai he agaga tapu a ia ke tua ke he mena ia. Ko tautolu oti​—ko fe ni ha tautolu a amaamanakiaga—​kua lata ke taute e tau fua he agaga, ko e mena ne manako oti a tautolu ke hoko ke he fafatiaga katoa.​—Kalatia 5:22-26.

Foaki ma e Lagomataiaga Pauaki

14, 15. (a) Ha ha i ai he tau tagata nakai ko e tau Isaraela ne liliu mai, ko e heigoa e tau matakau ua ne tokutoku takitaha? (e) Ko hai e tau Netini, mo e ko e heigoa ha lautolu ne taute?

¹⁴ Ha ha i ai he tau afe he tau tagata nakai ko e tau Isaraela ne omoi he agaga ke liliu, ua la e matakau ikiiki ne tokutoku takitaha mai he Kupu he Atua​—ko e tau Netini mo e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona. Ko hai a lautolu? Ko e heigoa ha lautolu ne taute? Mo e ko e heigoa e kakano he mena nei he vaha nei?

¹⁵ Ko e tau Netini ko e matakau ne tutupu mai he tau tagata nakai ko e tau Isaraela mo e moua e monuina ke fekafekau fakalataha mo e tau tagata Levi. Manatu e tau tagata Kanana mai i Kipeona ne eke mo “tau tagata fai gaafi, mo e utu vai mo e fakapotopotoaga, mo e fatapoa a Iehova.” (Iosua 9:27) Na liga ko e falu he tau fanau ha lautolu kua ha ha i ai mo e tau Netini ne liliu mai i Papelonia, ti pihia foki mo e falu ne lafi mai ke he tau Netini he vaha ne pule ai a Tavita mo e he falu a magaaho foki. (Esera 8:20) Ko e heigoa he tau Netini ne taute? Ko e tau tagata Levi ne foaki ke lagomatai e tau ekepoa, mo e he magaaho fakamui ne foaki e tau Netini ke lagomatai e tau tagata Levi. Ti pihia foki e tau tagata motu kehe ne peritome, ko e fakamonuinaaga a nei.

16. Hiki fefe e gahua he tau Netini he falu a magaaho?

¹⁶ Ko e magaaho ne liliu mai e matakau mai i Papelonia, tokogahoa ni e tau tagata Levi, fakatatai ke he tau ekepoa po ke tau Netini mo e “tau tama tane he tau lagomatai a Solomona.” (Esera 8:15-20) Ko e Dictionary of the Bible, ne tohia he Ekekafo tane ko James Hastings kua fakakite: “Mole atu e taha magaaho ne moua e mautolu [e tau Netini] kua mau maopoopo ke eke mo vahega pauaki kua fakatapu, ko e fakamonuinaaga a ia ma lautolu ni.” Ko e senolo fakaako ko e Vetus Testamentum ne fakamau: “Ne hoko e hikiaga. Mole e liliu mai he Paeaaga, ko e tau [tagata motu kehe] nei kua nakai tuai fakahigoa ko e tau tupa he Fale he Tutuutaaga ka kua eke tuai mo tau tagata fekafekau i ai, mo e loto olioli ke he tuaga tatai mo e tuaga ha lautolu he falu a matakau, ne tutu ai i loto he Fale he Tutuutaaga.”​—Kikite ke he puha “Ko e Tuaga ne Hiki.”

17. Ko e ha e tau Netini ne moua loga ai e tau mena ke taute, mo e ko e heigoa e fakamoliaga faka-Tohi Tapu ne ha ha i ai ma e mena nei?

¹⁷ Moli, ko e tau Netini kua nakai taute ke tatai mo e tau ekepoa mo e tau tagata Levi. Ko e fakamuiaki ko e tau matakau he tau Isaraela, ne fifili e ia ko Iehova mo e nakai taute ke hukui he tau tagata nakai ko e tau Isaraela. Ka ko e tau fakakiteaaga faka-Tohi Tapu, ha kua fakatote hifo e numela he tau tagata Levi, ne foaki atu fakaloga e tau gahua ke taute he tau Netini ke taute e fekafekauaga ke he Atua. Ne kotofa a lautolu ke he tau nonofoaga fakatata ke he faituga. Ko e vaha a Nehemia ne gahua fakalataha a lautolu mo e tau ekepoa ke liu talaga e tau kaupa ne tata ke he faituga. (Nehemia 3:22-26) Ne poaki he patuiki a Peresia ke uta kehe e tau tukuhau mai he tau Netini, ke tuga e tau tagata Levi ne uta kehe ha ko e ha lautolu fekafekauaga he faituga. (Esera 7:24) Kua fakakite he mena nei ko e tata lahi fefe e “tau tagata kua foaki” nei (tau tagata Levi mo tau Netini) a matutakiaga ke he tau mena fakaagaga mo e malikiti hake fefe e tau matagahua he tau Netini ke tatai mo e tau manako, pete he nakai totou a lautolu ke he totouaga he tau tagata Levi. Ko e magaaho fakamui ne fakapotopoto e Esera e tau tagata paea ke liliu, ne nakai fai tagata Levi ne ha ha i ai mo lautolu. Ti lali fakamalolo a ia ke fakapotopoto mai falu. Ko e fua mogoia ko e 38 e tagata Levi mo e 220 e tau Netini ne liliu ke lagomatai ke “fekafekau ai ke he fale he Atua ha mautolu.”​—Esera 8:15-20.

18. “Ko e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona” ka taute e gahua ha?

¹⁸ Ko e matakau ke uaaki he tau tagata nakai ko e tau Isaraela ne fakamahino mai ai ko e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona. Kua moua mai he Tohi Tapu e tau tala gahoa ki a lautolu. Ko e falu ia lautolu “ko e tau tama tane a Sofereta.” Kua lafi e Esera e vala tala pauaki ke he higoa ia, mo e taute ke Has·so·pheʹreth, ko e kakano “ko e tohi kupu.” (Esera 2:55; Nehemia 7:57) Ko e mena haia ne eke a lautolu mo kau gahua he tau tohi kupu po ke tau tagata lagaki tala, liga he faituga/tau tohi kupu ne leveki. Pete ni ko e tau tagata motu kehe, ko e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona ne fakamoli ha lautolu a tapuakiaga ki a Iehova ke toka a Papelonia mo e liliu ke kau fakalataha ke liu fakatu Hana a tapuakiaga.

Foaki e Tautolu a Tautolu he Vaha Nei

19. Ko e heigoa e fakafehagaiaga he tau tagata fakauku he vaha nei mo e tau mamoe kehe?

¹⁹ He vaha ha tautolu, ne fakaaoga he Atua a lautolu kua fakauku ne toe ke fakamataulu tao aki e tapuakiaga mea mo e fakamatala e vagahau mitaki. (Mareko 13:10) Fefe e loto olioli he tau mena nei ke kitia e tau hogofulu he tau afe, tau teau he tau afe, ka mole ia ko e tau miliona he tau mamoe kehe kua fakalataha ki a lautolu he tapuakiaga! Ko e kau fakalataha fiafia ha a ia ne ha ha i ai he vahaloto ha lautolu ne toe mo e tau mamoe kehe!​—Ioane 10:16.

20. Ko e heigoa e maamaaga fou ne fai kakano kehe fakatataiaga he tau Netini mo e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona? (Fakatai 4:18)

²⁰ Ko e tau tagata nakai ko e tau Isaraela ne liliu mai he paeaaga i Papelonia i tuai kua tatai mo e tau mamoe kehe ne fekafekau he vaha nei mo Isaraela fakaagaga ne toe. Ko e heigoa mogoia, e kakano ne fakamahino mai he Tohi Tapu e tau Netini mo e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona? Ko e puhala he tau Netini mo e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona ne molea e tau monuina ne foaki mai he falu ia lautolu ko e tau tagata nakai ko e tau Isaraela ne liliu. Kua maeke he mena nei ke fakaata fakamitaki mai e fakalaulahiaga he Atua he tau monuina mo e lafi e tau gahua ke he falu he tau momotua mo e tau mamoe kehe loto fiafia he vaha nei.

21. Moua fefe he falu a matakainaga ne amaamanaki ke he lalolagi e tau gahua lafi ki luga mo e tau monuina?

²¹ Ko e tau monuina lafi ki luga he tau Netini ne matutaki fakahako ni ke he tau gahua fakaagaga. Ko e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona ne maama mitaki e tau kotofaaga ke takitaki. Tuga ni e vaha nei, ne fakamonuina e Iehova hana a tau tagata mo e “tau mena fakaalofa ke he tau tagata” ke leveki ha lautolu a tau manako. (Efeso 4:8, 11, 12) Ke lafi ke he mena foaki noa nei ko e tau teau he tau momotua, tau matakainaga lotomatala ne kau auloa ke ‘leveki e tau mamoe,’ ke fekafekau ke eke mo tau leveki he tau takaiaga mo e tau leveki fahi motu mo e he tau La Komiti he tau la 98 he Kaufakalatahaaga Kolo Toko. (Isaia 61:5) Ha ha i ai he tau matapatu he lalolagi e Kaufakalatahaaga, ki lalo he takitakiaga he “fekafekau pule” mo e hana a Kau Fakatufono, kua moua he tau tane kua lata e fakaakoaga ke lagomatai ke tauteute e tau mena kai fakaagaga. (Luka 12:42) Ko e falu he tau tagata tukulele kua leva ne fakaako ke gahua he tau kaina Peteli mo e tau fale gahua mo e kitekite e tau fakaholoaga he talagaaga he tau koloa he tau la fou mo e tau liu fale lalahi ma e tapuakiaga Kerisiano he lalolagi katoa. Ne talahaua lahi a lautolu ke he fekafekauaga ko e tau lagomatai tata lahi he tau tagata fakauku ne toe, ko lautolu ne kotofa ke he vala he feua ekepoa he Iki.​—Fakatatai 1 Korinito 4:17; 14:40; 1 Peteru 2:9.

22. Ko e ha kua lata ai he falu he tau mamoe kehe ke age e tau kotofaaga mamafa mogonei, mo e fefe e fakagahuahuaaga ha tautolu ke he mena nei?

²² He tau vaha i tuai, ko e tau ekepoa mo e tau tagata Levi ne fekafekau fakalataha mo e tau Iutaia. (Ioane 1:19) Ko e vaha nei, ko e Isaraela fakaagaga ne toe he lalolagi kua lata ni ke tote fakahaga e numela. (Fakakehe Ioane 3:30.) Ko e fakahikuaga, ka mole e moumouaga a Papelonia Lahi, ko e 144,000 oti ‘ne fakamau fakamailoga’ to ha ha i ai ke he lagi ma e fakamauaga he Punua mamoe. (Fakakiteaga 7:1-3; 19:1-8) Ka ko e magaaho nei kua lata e tau mamoe kehe ke tupu lahi. Ko e kakano ha ko e falu ia lautolu, fakatatai ke he tau Netini mo e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona, he magaaho nei kua fifili ke he tau kotofaaga mamafa ki lalo he kitekiteaga ha lautolu kua fakauku ne toe kua nakai fakaikaluga mo e fia talahaua. (Roma 12:3) Kua tuku mai he mena ia ki a tautolu e malolo, ha kua eke mo tau tagata he Atua kua “o mai mai he matematekelea lahi,” to ha ha i ai e tau tagata lotomatala—“tau tama tane he patuiki”​—kua mautali ke takitaki e tau mamoe kehe.​—Fakakiteaga 7:14; Isaia 32:1, NW; fakatatai Gahua 6:2-7.

23. Ko e ha kua lata ai ia tautolu oti ke taute e agaga foaki hagaao ke he lagomataiaga he Atua?

²³ Ko lautolu oti ne liliu mai i Papelonia kua talia fiafia ke gahua fakamalolo mo e fakamoli, kua ha ha ia lautolu e tapuakiaga tokoluga mua ue atu a Iehova he tau manamanatuaga mo e tau loto. Kua tatai ni mo e vaha nei. Fakalataha mo e tau tagata fakauku ne toe, “to tutu e tau tagata o mai ke he motu mo e leveki e lautolu ha mutolu a tau fuifui mamoe.” (Isaia 61:5, NW) Ti ko e heigoa ni e amaamanakiaga foaki he Atua ne moua e tautolu, mo e ko e heigoa ni e tau monuina ka fakalaulahi he tau momotua ne fifili he agaga to hoko ke he aho he fakatokolugaaga a Iehova i Amaketo, o mai a a tautolu oti ke taute e nakai lotokai mo e tau loto katoa mai he agaga foaki. Ha kua nakai maeke ia tautolu ke liu totogi a Iehova ma e tau mena aoga mua ue atu oti hana, kia solu katoa a tautolu ke he ha mena ni he tau mena ka taute e tautolu i loto he hana a fakapotopotoaga. (Salamo 116:12-14; Kolose 3:23) Ko e mena ia ko tautolu oti kua maeke ke fakamoli e tautolu a tautolu ke eke mo “tau tagata kua foaki” ma e tapuakiaga moli, ha kua fekafekau fakatata lahi e tau mamoe kehe mo lautolu kua fakauka, ko lautolu kua fifili ke “eke foki a mautolu mo tau patuiki ke he lalolagi.”​—Fakakiteaga 5:9, 10.

[Tau Matahui Tala]

Tau Matakupu ke Manatu

◻ Ko e heigoa e puhala he tau tagata Levi ne eke ai mo “tau tagata kua foaki” i Isaraela i tuai?

◻ Ko e heigoa e tau tagata nakai ko e tau Isaraela ne liliu mai he paeaaga, mo e fakaata mai aki a hai?

◻ Ko e heigoa e hikiaga ne liga ke hoko mai mo e tau Netini?

◻ Hagaao ke he tau Netini mo e tau tama tane he tau lagomatai a Solomona, ko e heigoa e tatai ne fakaaue ki ai mogonei?

◻ Ko e heigoa e fakamaloloaga ne fakatupuaki e kau fakalataha he vahaloto ha lautolu ne fakauku mo e tau mamoe kehe?

[Puha he lau 12]

KO E TUAGA NE HIKI

Loga e tau tohi fakamaama kupu he Tohi Tapu mo e tau tohi fakamaama tala ne fai talahauaga ke he tau maamaaga ne hikihiki he falu he tau tagata nakai ko e tau Isaraela ne liliu mai he paeaaga. Ke fakamaama, i lalo he “Hiki he tuaga ha lautolu,” kua pehe e Encyclopædia Biblica: “Ko e tuaga ha lautolu he motu, tuga kua fita he fakakite, kua aoga ni ke fakakite hake he magaaho taha. [Ko e tau Netini] nakai tuai ko e tau tupa ke he kakano kaka he kupu ia.” (Ne tohia he tane ko Cheyne mo Black, e Volume III, lau 3399) I loto he The Cyclopædia of Biblical Literature, ko e tane ko John Kitto ne tohi: “Kua nakai amaamanaki ke tokologa a lautolu e [tau Netini] ka liliu mai ke he tuaga tokolalo nei i Palesetaina . . . Ko e tukulele mai he tau loto fiafia ne fakakite he tau tagata nei kua tuku hake aki e tuaga he tau Netini.” (Volume II, lau 417) The International Standard Bible Encyclopedia ne tuhi mai: “Ke he maama he fakalatahaaga nei mo e ha lautolu a maamaaga ke he vaha faka-Solomona, kua maeke ke tali tonu kua ha ha he tau lagomatai a Solomona e tau kotofaaga ofoofogia he faituga ke uaaki.”​—Tohia he tane ko G. W. Bromiley, Volume 4, lau 570.

[Fakatino he lau 13]

Ko e magaaho ne liliu e tau Isaraela ke liu ati hake a Ierusalema, ko e tau afe ne nakai ko e tau Isaraela ne o fakalataha mo lautolu

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Fakatino he lau 15]

Ko e La Komiti i Korea. Tuga ni e tau Netini, ko e tau tane he tau mamoe kehe ne ha ha i ai e tau kavega mamafa he tapuakiaga moli he vaha nei