De Katholieke Kerk en de Holocaust

Door Ontwaakt!-correspondent in Italië

AL VANAF 1987 is er sprake geweest van plannen van de Katholieke Kerk om een document uit te brengen waarin ze haar verantwoordelijkheid in de Holocaust zou erkennen. De verwachtingen waren dus hooggespannen toen de Vaticaanse Commissie voor religieuze betrekkingen met de joden het document Wij herinneren ons: een beschouwing over de Shoaha publiceerde.

Hoewel het document door sommigen werd gewaardeerd, waren velen teleurgesteld over de inhoud. Waarom? Wat hadden zij erop tegen?

Anti-judaïsme en antisemitisme

Het Vaticaanse document maakt onderscheid tussen anti-judaïsme, waaraan de kerk belijdt schuldig te zijn, en antisemitisme, waaraan ze ontkent schuldig te zijn. Velen vinden het onderscheid en de conclusie waartoe het leidt onbevredigend. De Duitse rabbijn Ignatz Bubis zei: „Het komt op mij over als een manier om te zeggen dat het niet onze fout is; de fout ligt bij iemand anders.”

Hoewel de Italiaanse katholieke historicus Giorgio Vecchio het onderscheid tussen anti-judaïsme en antisemitisme aanvaardt, wijst hij erop dat „het probleem ook is, te begrijpen hoe het katholieke anti-judaïsme bijgedragen kan hebben tot de ontwikkeling van het antisemitisme”. Interessant is dat de Vaticaanse krant L’Osservatore Romano van 22–23 november 1895 een brief publiceerde waarin werd gezegd: „Elke oprechte katholiek is in wezen antisemitisch: dat geldt ook voor de priesterschap, daartoe verplicht door leer en bediening.”

Het deel van het Vaticaanse document echter dat de meeste kritiek oogstte, was de verdediging van het optreden van Pius XII, die aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog tot paus werd benoemd. Pius XII had van 1917 tot 1929 als nuntius (pauselijk gezant) bij Duitsland gediend.

Het zwijgen van Pius XII

De Italiaanse jurist Francesco Margiotta Broglio vond niet dat het document „nieuwe of verklarende elementen bevat over de uitgebreid besproken kwestie van het zogenoemde ’zwijgen’ van paus Pius XII, over zijn veronderstelde Duitse sympathieën en over zijn diplomatieke acties tegenover het nazi-regime zowel voor als tijdens zijn pausschap”.

De meeste commentators zijn het erover eens dat ongeacht hoe iemand over het belang van het document Wij herinneren ons denkt, de vraag waarom leiders van de Katholieke Kerk hebben gezwegen over de genocide in nazi-concentratiekampen „wijd open blijft”. Volgens de Amerikaanse historicus George Mosse heeft Pius XII door voor zwijgen te kiezen, „de kerk gered maar haar morele boodschap opgeofferd. Hij heeft zich gedragen als een staatshoofd, niet als een paus.” Welingelichte Vaticaanse waarnemers geloven dat juist doordat het zo’n probleem was op de rol van Pius XII in de Holocaust in te gaan, de publikatie van het document vertraging heeft opgelopen.

De verdediging van paus Pius XII in het document heeft velen geërgerd. „Het zwijgen over het ’zwijgen van de paus’ maakt dit document teleurstellend”, schrijft Arrigo Levi. Elie Wiesel, in 1986 winnaar van de Nobelprijs voor de vrede, zei: „Mij lijkt het toe dat de bewering dat wij joden Pius XII dankbaar moeten zijn, ketterij is, om het zachtjes uit te drukken.”

De schuld verlegd

Het document neemt het traditionele onderscheid over dat door katholieke theologen wordt gemaakt en dat erop neerkomt dat de kerk als instituut heilig zou zijn en door God van dwaling gevrijwaard, terwijl haar leden, die zondaars zijn, de schuldige partijen zijn bij alle bedreven kwaad. De Vaticaanse commissie schrijft: „Het geestelijke verzet en de concrete actie van andere christenen [was] niet wat men van de volgelingen van Christus had mogen verwachten. . . . [Zij waren] niet sterk genoeg . . . om hun protest te laten horen. . . . Wij betreuren de fouten en de nalatigheid van deze zonen en dochters van de kerk ten diepste.”

Maar het leggen van de schuld bij afzonderlijke leden van de kerk in plaats van als instituut de schuld op zich te nemen, kwam op de meeste mensen over als een grote stap terug vergeleken bij recente expliciete verzoeken om vergeving. De Rooms-Katholieke Kerk in Frankrijk bijvoorbeeld heeft een formele „Verklaring van berouw” uitgebracht waarin God en de joodse bevolking vergeving wordt gevraagd voor de „onverschilligheid” die de Katholieke Kerk heeft getoond tegenover de vervolging van de joden onder het Franse Vichy-bewind in de oorlog. In een door aartsbisschop Olivier de Berranger voorgelezen verklaring gaf de kerk toe te hebben toegelaten dat haar eigen belangen „de bijbelse plicht in de weg stonden respect te hebben voor elk menselijk wezen geschapen naar Gods beeld”.

De Franse verklaring luidde ten dele: „De kerk moet erkennen dat met betrekking tot de vervolging van de joden en vooral met betrekking tot de veelvuldige antisemitische maatregelen verordend door de Vichy-autoriteiten, de onverschilligheid het ruimschoots won van de verontwaardiging. Zwijgen was de regel en woorden ten gunste van de slachtoffers waren een uitzondering. . . . Thans bekennen wij dat wij met dit zwijgen een fout hebben begaan. Wij erkennen ook dat de kerk in Frankrijk tekort is geschoten in haar missie als vormster van het geweten van mensen.”

Ruim vijftig jaar na de verschrikkelijke tragedie van de Shoah of Holocaust is het de Katholieke Kerk nog steeds niet gelukt haar eigen geschiedenis te accepteren en te verwerken — een geschiedenis van dubbelzinnigheid en zwijgen, op zijn zachtst uitgedrukt. Maar er zijn ook mensen die nooit iets dergelijks hebben hoeven doen. Jehovah’s Getuigen, een religieuze minderheid die wreed door de nazi’s is vervolgd, hebben zich niet verlaagd tot een compromis.

Zoals de laatste tijd steeds duidelijker is geworden, hebben de Getuigen, in tegenstelling tot kerklidmaten, de onmenselijkheid van de nazi’s openlijk veroordeeld, en dat niet alleen op persoonlijke basis. Hun officiële woordvoerders en publikaties hebben het ook gedaan. De geschiedkundige Christine King, lid van het college van bestuur van de Universiteit van Staffordshire in Engeland, verklaarde: „Jehovah’s Getuigen lieten hun stem horen. Zij deden dat vanaf het begin. Zij deden het unaniem. En zij deden het met een enorme moed, wat een boodschap inhoudt voor ons allemaal.”

[Voetnoot]

[Illustratie op blz. 26]

Paus Pius XII zweeg tijdens de Holocaust

[Illustratieverantwoording op blz. 26]

U.S. Army photo