Kgaolo ya Seswai

Bodumedi bja Maaka​—Go Fedišwa ga Bjona mo Gogolo go Bonwe e sa le Pele

Jesaya 47:1-15

1, 2. (a) Ke ka baka la’ng go bonala e le mo go sa kgonegego go ba bangwe gore kgaufsinyane go tla ba le phetogo e kgolo kudu boemong bja bodumedi bja lefase? (b) Re tseba bjang gore mantšu a Jesaya kgaolo 47 a šoma nakong e tlago? (c) Ke ka baka la’ng “Babele o Mogolo” e le leina le le swanetšego bakeng sa bodumedi ka moka bja maaka?

“BODUMEDI bo ba le Matla Gape.” Woo e be e le molaetša wo o tsebaditšwego ke sehlogo se se lego ka go The New York Times Magazine. Sehlogo se bontšhitše gore bodumedi bo sa dutše bo bonala bo e-na le tutuetšo e matla dipelong le menaganong ya batho ba dimilione. Ka lebaka leo go ka ba thata go dumela gore phetogo e kgolo kudu boemong bja bodumedi bja lefase e kgaufsi le go direga. Eupša phetogo e bjalo e bontšhwa go kgaolo 47 ya Jesaya.

² Mantšu a Jesaya a phethagetše nywageng e 2 500 e fetilego. Lega go le bjalo, mantšu ao a begilwego go Jesaya 47:8 a tsopolwa pukung ya Kutollo gomme ke ao a šomago nakong e tlago. Moo Beibele e bolela e sa le pele ka go fedišwa ga mokgatlo wo o swanago le seotswa wo o bitšwago ‘Babele o Mogolo’​—mmušo wa lefase wa bodumedi bja maaka. (Kutollo 16:19) Leina le le hlaolago la “Babele” bakeng sa madumedi a maaka a lefase ke le le swanetšego, ka ge bodumedi bja maaka bo thomile Babele ya bogologolo. Go tloga moo bo ile bja phatlalala go ya dikhutlong tše nne tša lefase. (Genesi 11:1-9) Dithuto tša bodumedi tšeo di thomilego Babele, tše bjalo ka go se hwe ga moya, mollo wa dihele le borapedi bja medimo ya boraro botee, di dirišwa ke mo e nyakilego go ba madumedi ka moka, go akaretša le Bojakane.a Na boporofeta bja Jesaya bo nea tshedimošo le ge e le efe mabapi le bokamoso bja bodumedi?

Babele e Fološeditšwe Leroleng

3. Hlalosa bogolo bja Mmušo wa Lefase wa Babele.

³ Theetša kgoeletšo ye ya Modimo yeo e huduago maikwelo: “Foloxa, O dulê leroleng, wene morwedi wa Babele. Dula fase mo xo sexo sedulô sa boxoši, wene ngwanana wa Ba-Kaladea. O ka se hlwê Ò bitšwa yo senatla le yo tsôrô.” (Jesaya 47:1) Babele e be e dutše e beilwe sedulong sa bogoši e le mmušo o bušago wa lefase lebakeng la nywaga e mentši. E be e le “bokwala bya mebušô”​—lefelo le le atlegago la tša bodumedi, tša kgwebo le tša bohlabani. (Jesaya 13:19) Ge Babele e le tlhoreng ya pušo ya yona, mmušo wa yona o nabela kudu ka borwa go fihla mollwaneng wa Egipita. Le gona ge e fenya Jerusalema ka 607 B.C.E., go bonala eka Modimo ka boyena ga a kgone go thibela diphenyo tša yona! Ka go rialo, e ipona e le “morwedi yo e lego kgarebe,” (NW) yo le ka mohla a ka se kego a hlaselwa ke bašele.b

4. Babele e tla diragalelwa ke eng?

⁴ Lega go le bjalo, “kgarebe” ye yeo e ikgantšhago e tla fološwa sedulong sa yona sa bogoši bjalo ka mmušo wo o sa ganetšwego wa lefase gomme ya dirwa gore e ‘dule fase leroleng’ ka go kokobetšwa. (Jesaya 26:5) E ka se sa hlwa e lebelelwa e le ‘senatla le go lebelelwa e le e tsoro,’ go swana le kgošigadi yeo e phelago mokhoreng. Ka go rialo Jehofa o laela gore: “Tšea thšilô ya xo šila bupi. Apola lešira la xaxo, O xarê diaparô mehlahu e bê fêla, O selê dinoka.” (Jesaya 47:2) Ka morago ga go dira setšhaba ka moka sa Juda makgoba, Babele ka boyona bjale e tla swarwa bjalo ka lekgoba! Ba-Meda le ba-Peresia bao ba e fološago boemong bja yona bja mmušo, ba tla e gapeletša gore e ba direle modiro wo o nyatšegago.

5. (a) Babele e tla apolwa ‘lešira le seaparo’ sa yona bjang? (b) Ke eng seo se ka bago se bontšhwa ke go laelwa ga yona gore e “selê dinoka”?

⁵ Ka go rialo Babele e tla apolwa ‘lešira le diaparo’ tša yona, ya lahlegelwa ke sebopego se sengwe le se sengwe sa bogolo le seriti sa yona sa pele. Bagateledi ba yona ba tla laela gore: “O selê dinoka.” Mohlomongwe ba-Babele ba bangwe ba tla laelwa e le ka kgonthe gore ba dire modiro o thata wa bohlanka wa ka ntle ga nywako. Goba boporofeta bo ka ba bo bolela gore ba bangwe ba tla gogwa e le ka kgonthe go phatša dinoka ge ba dutše ba išwa bothopša. Ruri, Babele e ka se sa hlwa e sepela ka mokgwa o mobotse wa kgošigadi yeo e tshedišwago molapo e dutše setulong goba ka koloyana. Go e na le moo, e tla swana le lekgoba leo le hlokomologago mekgwa ya bothakga, ya kuka seaparo sa yona gomme maoto a šala nyanyeng e le gore e tshele noka. A go kokobetšwa mo gokaakang!

6. (a) Bofeela bja Babele bo tla pepentšhwa ka kgopolo efe? (b) Modimo ‘a ka se ke a gahlanetša motho le ge e le ofe ka botho’ bjang? (Bona mongwalo wa ka tlase.)

⁶ Jehofa o tšwela pele ka tlhohlo ya gagwe: “Tšola O bônwê dihlong. Ke a lefetša, xa ke xauxêle motho [“nka se ke ka gahlanetša motho le ge e le ofe ka botho,” NW].” (Jesaya 47:3)c Ee, Babele e tla lewa ke dihlong le go hlomphollwa. Bokgopo le bošoro bjo e bo dirago malebana le batho ba Modimo di tla pepentšhwa phatlalatša. Ga go na motho yo a ka thibelago tefetšo ya Modimo!

7. (a) Mathopša a ba-Juda a tla arabela bjang ditabeng tša go wa ga Babele? (b) Jehofa o tla lopolla batho ba gagwe bjang?

⁷ Ka morago ga go thopša ke Babele e matla ka nywaga e 70, batho ba Modimo ba tla thabela kudu go wa ga yona. Ba tla goeletša ka gore: “Molopolodi wa rena, [Jehofa wa madira, NW] ke leina la gagwe, Mokgethwa wa Isiraele.” (Jesaya 47:4, PK) Ka tlase ga Molao wa Moše, ge e ba mo-Isiraele a be a ithekišitše bokgobeng e le gore a lefe dikoloto tša gagwe, molopolodi (wa leloko la kgaufsi) o be a ka mo rekolla goba a mo lopolla bokgobeng. (Lefitiko 25:47-54) Ka ge ba-Juda ba tla be ba rekišitšwe bokgobeng Babele, ba tla nyaka go lopollwa goba go lokollwa. Go makgoba, phenyo ka tlwaelo e bolela feela go ba le balaodi ba bafsa. Eupša Jehofa o tla tutueletša Kgoši Korese yo a fenyago gore a lokolle ba-Juda bokgobeng. Egipita, Ethiopia le Seba di tla newa Korese e le “topollo” legatong la ba-Juda. (Jesaya 43:3, bapiša le NW.) Ke mo go swanetšego gore Molopolodi wa Isiraele o bitšwa “Jehofa wa madira.” Madira a tša bohlabani ao a bonalago a le matla a Babele ke a fokolago ge a bapišwa le madira a Jehofa a sa bonagalego a barongwa.

Moputso wa Bošoro

8. Babele e tla ‘tsena lefsifsing’ ka kgopolo efe?

⁸ Jehofa o tšwetša pele dipolelo tša gagwe tša boporofeta tša kahlolo malebana le Babele: “Dula fase O ikhomolêlê, O tsênê lefsifsing, wene ngwanana wa Ba-Kaladea. O ka se hlwê O bitšwa mohumaxadi wa mebušô.” (Jesaya 47:5) Go tla ba le lefsifsi le leso-leso bakeng sa Babele. E ka se sa hlwa e buša mebušo e mengwe e le bjalo ka mohumagadi yo šoro.​—Jesaya 14:4.

9. Ke ka baka la’ng Jehofa a befelela ba-Juda?

⁹ Ke ka baka la’ng Babele le go dumelelwa e ile ya dumelelwa go dira batho ba Modimo bošula? Jehofa o a hlalosa: “Ke be ke befeletšwe setšhaba sa-ka, ke gobošitše bohwa bja-ka, ka ba gafela letsogong la gago.” (Jesaya 47:6a, PK) Jehofa o na le lebaka le lebotse la go befelela ba-Juda. O ile a ba lemoša mathomong gore go se kwe Molao wa gagwe go be go tla feleletša ka go rakwa ga bona nageng. (Doiteronomio 28:64) Ge ba be ba wela borapeding bja medimo ya diswantšho le boitshwarong bjo bo gobogilego bja botona le botshadi, Jehofa ka lerato o ile a roma baporofeta bakeng sa go yo thuša go ba bušetša borapeding bjo bo sekilego. Eupša “ba dira bahlanka ba Modimo sekwêrô, ba nyatša se ba se boletšexo, ba fôtla baporofeta ba xaxwe; kxalefô ya Morêna ya ba ya xolêla sethšaba sa xaxwe, xwa hlôkwa moreku.” (2 Koronika 36:16) Ka lebaka leo Modimo o dumelela bohwa bja gagwe, e lego Juda gore e gobošwe ge Babele e hlasela naga gomme e šilafatša tempele ya Gagwe e kgethwa.​—Psalme 79:1; Hesekiele 24:21.

10, 11. Ke ka baka la’ng Jehofa a galefetše Babele gaešita le ge e le thato ya gagwe gore e fenye batho ba gagwe?

¹⁰ Ka lebaka la seo, na Babele ga e dire thato ya Modimo ka tekanyo e itšego ge e dira ba-Juda makgoba? Aowa, ka gobane Modimo o re: “Eupša wene, ga wa ka wa ba šokelwa, ešita le bakgalabje, o imeditše joko ya gago godimo ga bona; wa re: Ke tlo fela ke le mohumagadi ka mehla le mehla, wa ba wa hloka le go hlokomela tšeo, le go gopola tša mafelelo.” (Jesaya 47:6b, 7, PK) Modimo ga se a laela Babele gore e gate mogato ka bošoro bjo bo feteletšego, gore e se šokelwe “ešita le bakgalabje.” (Dillo tša Jeremia 4:16; 5:12) Ga se a ka a ba kgothaletša go ithabiša ka tsela e sehlogo ka go kwera mathopša a bona a ba-Juda.​—Psalme 137:3.

¹¹ Babele e paletšwe ke go kwešiša gore taolo ya yona godimo ga ba-Juda e be e le ya nakwana. E hlokomologile ditemošo tša Jesaya tša gore ge nako e dutše e e-ya, Jehofa o tla lokolla batho ba gagwe. E itshwara bjalo ka ge eka e be e kgethetšwe go buša ba-Juda ka mo go sa felego le go dula e le mohumagadi ka mo go sa felego ditšhabeng tšeo e lego balata ba yona. E palelwa ke go ela hloko molaetša wa gore go be go tla ba le “mafelelo” pušong ya yona e gateletšago!

Go wa ga Babele go Boletšwe e sa le Pele

12. Ke ka baka la’ng Babele e bitšwa “mosadi yo a ineetšego boithabišong”?

¹² Jehofa o tsebatša gore: “Bjalo o kwe tšeo, wene, o phelago menateng, [“mosadi yo a ineetšego boithabišong,” NW] yo o dutšego boiketlong, o rego pelong ya gago: Ke nna, ga go sa le e mongwe, nka se ke ka ba mohlologadi, nka se ke ka hloka bana.” (Jesaya 47:8, PK) Botumo bja Babele bja go tsoma boithabišo bo tsebja kudu. Radihistori wa lekgolong la bohlano la nywaga B.C.E., e lego Herodotus o bolela ka “mokgwa o lešago dihlong kudu” wa ba-Babele, e lego wa gore go nyakega gore basadi ka moka ba gwebe ka mmele e le go hlompha modimogadi wa bona wa lerato. Radihistori wa bogologolo Curtius o boletše ka mo go swanago gore: “Ga go na tšhilafalo yeo e ka fetago tšhilafalo ya mekgwa ya motse woo; ga go na kgobogo e rulagantšwego yeo e ka neago ditlhohleletšo le dikgoketšo tša go gokeletša kgobogong go feta yeo.”

13. Tshekamelo e matla ya Babele ya go tsoma boithabišo e tla akgofiša bjang go wa ga yona?

¹³ Tshekamelo e matla ya Babele ya go tsoma boithabišo e tla akgofiša go wa ga yona. Bošegong bja pele ga go wa ga yona, kgoši ya yona le bakgomana ba yona ba bina monyanya, ba nwa go fihlela ba tagwa wa go se sa itseba. Ka go rialo, ba ka se ke ba kwa madira a ba-Meda le ba-Peresia ge a hlasela motse. (Daniele 5:1-4) E ‘dutše boiketlong,’ Babele e tla nagana gore merako ya yona yeo e bonalago e sa hlaselege le moedi di tla e šireletša tlhaselong. E ipotša gore “ga go sa le e mongwe” yo a ka tšeago boemo bja yona bja bophagamo. Ga e nagane gore e ka ba “mohlologadi,” ya lahlegelwa ke mmuši wa yona wa bogošing gotee le “bana” ba yona goba setšhaba. Lega go le bjalo, ga go na morako wo o ka e šireletšago letsogong le le itefeletšago la Jehofa Modimo! Jehofa ka morago o tla re: “Le xe Babele a ka namêlêla kwa lexodimong, le xe a ka thêkxa sebô s’axwe se phaxamilexo; ba ba phušolaxo ba tlo bá ba mo tlêla bà romilwe ke Nna.”​—Jeremia 51:53.

14. Ke ka ditsela dife Babele e tlago go lebeletšana le bobedi “go hloka bana, le bohlologadi”?

¹⁴ Mafelelo e tla ba afe go Babele? Jehofa o tšwela pele gore: “Ka gona tše pedi tšeo di tlo go tlela ka tšhoganetšo ka letšatši le tee: Go hloka bana, le bohlologadi; di tlo go tlela ka botlalo ka baka la bontši bja boloi bja gago, le ka baka la boupi bja gago.” (Jesaya 47:9, PK) Ee, bophagamo bja Babele e le mmušo wa lefase bo tla fela ka tšhoganetšo. Dinageng tša bogologolo tša ka Bohlabela, go ba mohlologadi le go lahlegelwa ke bana e be e le diphihlelo tše di nyamišago kudu tšeo mosadi a bego a ka lebeletšana le tšona. Ga re tsebe gore Babele e lahlegelwa ke “bana” ba bakae bošegong bja go wa ga yona.d Lega go le bjalo, ge nako e dutše e e-ya, motse woo o tla tlogelwa o se na badudi ka mo go feletšego. (Jeremia 51:29) Gape e tla ba mohlologadi ka gore dikgoši tša yona di tla ba di fološitšwe ditulong tša bogoši.

15. Go okeletša bošorong bja Babele go ba-Juda, Jehofa o e galefetše ka lebaka lefe le lengwe?

¹⁵ Lega go le bjalo, go swarwa gampe ga ba-Juda ke Babele ga se lebaka le nnoši leo le bakago kgalefo ya Jehofa. ‘Bontši bja boloi bja yona’ le bjona bo mo tutueletša go galefa. Molao wa Modimo go Isiraele o sola mokgwa wa go dirišana le meoya; lega go le bjalo, Babele e phegelela maleatlana ka phišego. (Doiteronomio 18:10-12; Hesekiele 21:26) Puku ya Social Life Among the Assyrians and Babylonians e bolela gore maphelo a ba-Babele “a be a le ka tlase ga poifo e sa felego ya batemona ba bantši-ntši bao go bego go dumelwa gore ba ba dikologile.”

Go Bota Bobe

16, 17. (a) Babele ‘e bota bobe bja yona’ bjang? (b) Ke ka baka la’ng go fedišwa ga Babele go ka se ke gwa thibelwa?

¹⁶ Na bo-ramaleatlana ba Babele ba tla e phološa? Jehofa o araba ka gore: “O botile bohlôla bya xaxo, O re: Xa xo e a mpônaxo. Bohlale bya xaxo le tsebô ya xaxo ké tšôna di Xo timetšaxo, xe mo pelong ya xaxo O re: Ké nna é; xa xo n’e yo mongwê.” (Jesaya 47:10) Babele e akanya gore ka bohlale bja yona bja lefase le bja bodumedi, matla a yona a tša bohlabani le bošoro bja yona bja bohwirihwiri, e ka boloka boemo bja yona e le mmušo wa lefase. E nagana gore ga go na motho yo a ka e ‘bonago,’ ke gore, yo a ka e latofatšago bakeng sa ditiro tša yona tše kgopo. E bile ga e lemoge gore mophenkgišani o kgaufsi. E ipotša gore: “Ké nna é; xa xo n’e yo mongwê.”

¹⁷ Lega go le bjalo, Jehofa o lemoša ka yo mongwe wa baporofeta ba gagwe gore: “A motho a ka y’o utama mo xo sa tsebyexo, ka se kê ka mmôna?” (Jeremia 23:24; Ba-Hebere 4:13) Ka lebaka leo Jehofa o tsebatša gore: “O tlo ribexetšwa ke bošula bo sa phêmêxexo ka boloi; O tlo wêlwa ke dikotsi di sa šexêlwexo. O tlo thšoxa thšwalalanyô e Xo tletše Ò sa tsebe.” (Jesaya 47:11) Ga go na medimo ya Babele goba “boloi” bja maleatlana bjo bo dirwago ke dingaka tša yona tša go dirišana le meoya bjo bo ka thibelago bošula bjo bo tlago​—bjo bo sa swanego le selo le ge e le sefe seo e kilego ya lebeletšana le sona!

Baeletši ba Babele ba a Palelwa

18, 19. Go ithekga ga Babele ka baeletši ba yona go tla ipontšha bjang e le go kotsi?

¹⁸ Ka kodutlo e hlabago, Jehofa o laela gore: “Nap’O išê pele ka boupi bya xaxo, le ka boati bya boloi by’axo byo O bo dirišaxo è sa le mola Ò le ngwana; mohlomong O tlo kxaya wa kxôna, mohlomong O tlo ralêla.” (Jesaya 47:12) Babele e hlohlwa gore e “išê pele” goba e phegelele ka mo go sa fetogego go ithekgeng ga yona ka maleatlana. Go feta moo, e le setšhaba e šomile ka thata go tšweletšeng bokgoni bja boloi go tloga mola e sa le “ngwana.”

¹⁹ Eupša Jehofa o e kwera ka gore: “O itapišitše ka [bontši bja baeletši ba gago, NW]. A ba êmê-xê, ba xo namolêlê bôná-bao batsinkêla-maxodimo, baboni ba dinaledi, bao e rexo è sa balama ba bolêla di tl’o xo Xo tlêla.” (Jesaya 47:13)e Babele e tla lebana le go palelwa mo go feletšego ga baeletši ba yona. Ke therešo gore go tla be go tšerwe nywaga-kgolo e mentši ya go ithuta mesepelo ya dinaledi bakeng sa go tšwetša pele bolepi bja dinaledi bja Babele. Eupša bošegong bja go wa ga yona, go palelwa mo go hlomolago pelo ga balepi ba yona ba dinaledi go tla pepentšha bonoge e le bjo bo se nago mohola.​—Daniele 5:7, 8.

20. Madimabe a baeletši ba Babele e tla ba afe?

²⁰ Jehofa o phetha karolo ye ya boporofeta ka gore: “Še-bala, ba etša mahlaka a fsaxo, ba šitwa xo phônyôkxa kxabo. Xa e sa hlwe e le maxala a xo ôrwa, xa se mollô wa xo ka dulêlwa. Ké tše di tl’o xo dirêxêla wêna le ba xo dirišana naxô’, ba xo rêkêlana naxô’ è sa le mola Ò le ngwana. Ba tlo palakana, motho a ya mo a yaxo; xa xo monamoledi.” (Jesaya 47:14, 15) Ee, dinako tše fišago di kgaufsi le go wela baeletši ba ba maaka. E ka se ke ya ba mollo o borutho wo batho ba kago go o orela, eupša e tla ba mollo o senyago le o fedišago lore-lore wo o tlago go pepentšha baeletši ba maaka bjalo ka mahlaka a se nago mohola. Ka gona, ga go makatše gore baeletši ba Babele ba tla tšhaba ba tšhogile! Ge thekgo ya mafelelo ya Babele e se sa le gona, go ka se be le yo a tlago go e phološa. E tla hwetša madimabe ona ao e tla bago e a rwešitše Jerusalema.​—Jeremia 11:12.

21. Mantšu a Jesaya a phethagala bjang gona neng?

²¹ Mantšu a a thoma go phethagala ka ngwaga wa 539 B.C.E. Madira a ba-Meda le ba-Peresia ka tlase ga boetapele bja Korese a thopa motse, a bolaya kgoši ya yona ya nako yeo, e lego Belesatsara. (Daniele 5:1-4, 30) Babele e wišwa ka bošego bjo tee boemong bja yona bja pušo ya lefase. Ka go rialo go fela nywaga-kgolo ya pušo ya ba-Semite gomme ga bjale lefase le wela tlase ga taolo ya ma-Aryan. Babele ka boyona e tsena lebakeng la nywaga-kgolo e metelele ya go fokola. Lekgolong la bone la nywaga C.E., e fo ba “mokxobô wa mafsika.” (Jeremia 51:37) Ka go rialo boporofeta bja Jesaya bo phethagala ka mo go feletšego.

Babele ya Mehleng Yeno

22. Go wa ga Babele go re ruta thuto efe mabapi le boikgogomošo?

²² Boporofeta bja Jesaya bo nea selo seo go ka naganišišwago ka sona kudu. Ka mohlala, bo gatelela dikotsi tša boikgogomošo le boikgantšho. Go wa ga Babele yeo e ikgogomošago go bonagatša seema sa Beibele se se rego: “Boikgogomošo bo eta thobego pele; gomme go wa go etwa pele ke go ikgantšha.” (Diema 16:18, PK) Ka dinako tše dingwe boikgogomošo bo laola tlhago ya rena ya go se phethagale, eupša go ba ‘yo a ikgogomošago’ go ka lebiša “thogong le molabeng wa Diabolo.” (1 Timotheo 3:6, 7, PK) Ka gona, re dira gabotse go ela hloko keletšo ya Jakobo e rego: “Ikokobetšeng pele xa Morêna; ké mo a tl’o xo Le xodiša.”​—Jakobo 4:10.

23. Boporofeta bja Jesaya bo re thuša gore re be le kholofelo efe?

²³ Mantšu a a boporofeta gape a re thuša gore re holofele Jehofa, yo e lego yo matla kudu go feta baganetši ba gagwe ka moka. (Psalme 24:8; 34:7; 50:15; 91:14, 15) Ye ke kgopotšo e homotšago mehleng ye e thata. Go holofela Jehofa go matlafatša boikemišetšo bja rena bja go dula re se na bosodi mahlong a gagwe, re tseba gore “bokamoso bja motho [yo a se nago bosodi] e tla ba bja khutšo.” (Psalme 37:37, 38, bapiša le NW.) Ke gabohlale ka mehla go lebelela go Jehofa gomme re se ke ra ithekga ka matla a rena ka noši ge re lebane le “ditiro tša boradia” tša Sathane.​—Ba-Efeso 6:10-13, mongwalo wa tlase wa NW.

24, 25. (a) Ke ka baka la’ng bolepi bja dinaledi e se bja tlhaologanyo, lega go le bjalo ke ka baka la’ng ba bantši ba retologela go bjona? (b) Ke mabaka afe a mangwe ao ka wona Bakriste ba phemago tumela-khwele?

²⁴ Ke mo go lemogegago gore re lemošwa malebana le mekgwa ya go dirišana le meoya, kudu-kudu bolepi bja dinaledi. (Ba-Galatia 5:20, 21) Ge Babele e be e e-wa, bolepi bja dinaledi ga se bja ka bja tloga bathong. Ka mo go kgahlišago, puku ya Great Cities of the Ancient World e bolela gore dihlopha tša dinaledi tšeo di thadilwego mebapeng ke ba-Babele di “šuthile” go tloga maemong a tšona a bogologolo, e lego “seo se dirago gore kgopolo ka moka [ya bolepi bja dinaledi] e be e se nago tlhaologanyo.” Lega go le bjalo, bolepi bja dinaledi bo tšwela pele bo gola gomme dikuranta tše dintši di na le dikholomo tšeo di dirago gore babadi ba kgone go hwetša ditšhate tša matswalo gabonolo.

²⁵ Ke eng seo se dirago gore batho​—bontši bja bona e le ba rutegilego kudu​—ba ikgokaganye le dinaledi goba ba kopanele mekgweng e mengwe yeo e sego ya tlhaologanyo ya tumela-khwele? The World Book Encyclopedia e re: “Ditumela-khwele di bonala di tla ba le tema yeo di e kgathago bophelong ge feela batho ba sa boifana gomme ba sa kgonthišega ka bokamoso.” Poifo le go se kgonthišege di ka tutueletša batho gore ba laolwe ke tumela-khwele. Lega go le bjalo, Bakriste ba phema tumela-khwele. Ga ba boife motho​—Jehofa ke mothekgi wa bona. (Psalme 6:4-10) Le gona ba kgonthišegile ka bokamoso; ba tseba merero e utolotšwego ya Jehofa gomme ga ba belaele gore “morero wa Jehofa o tiile ka mo go sa felego.” (Psalme 33:11, PK) Go dumelelanya maphelo a rena le morero wa Jehofa go re kgonthišetša ka bokamoso bjo bo thabišago bja nako e telele.

26. ‘Dikgopolo tša ba bohlale’ di ipontšhitše bjang e le tša “lefêla”?

²⁶ Nywageng ya morago bjale ba bangwe ba lekile go lemoga bokamoso ka ditsela tše oketšegilego “tša thutamahlale.” Go bile go na le thuto yeo e bitšwago thuto ya bokamoso, yeo e hlaloswago e le “thuto yeo e swaraganago le dikgonagalo tša bokamoso tšeo di theilwego ditshekamelong tša gona bjale.” Ka mohlala, morago kua ka 1972 sehlopha sa dirutegi le bo-rakgwebo seo se tsebjago e le Club of Rome, se ile sa bolelela pele gore ka 1992 dipolokelo ka moka tša lefase tša gauta, mercury, zinc le petroleum di tla ba di kgarihlilwe. Ge e le gabotse, lefase le lebane le mathata a boifišago ga e sa le go tloga ka 1972, eupša polelelo-pele yeo e bile e fošagetšego maemong ka moka. Lefase le sa na le dipolokelo tša gauta, mercury, zinc le petroleum. Ka kgonthe, motho o itapišitše ka go leka go bolelela bokamoso pele, eupša dikakanyo tša gagwe ke tšeo ka mehla di ka se kego tša botwa. Ke therešo gore ‘dikgopolo tša ba bohlale ke tša lefeela’!​—1 Ba-Korinthe 3:20.

Phedišo e Tlago ya Babele o Mogolo

27. Babele o Mogolo e ile ya wa neng gona ya wa ka tsela efe go swana le go wa ga Babele ka 539 B.C.E.?

²⁷ Madumedi a mehleng yeno a dirile gore bontši bja dithuto tša Babele ya bogologolo bo tšwele pele. Ka gona, mmušo wa lefase wa bodumedi bja maaka o bitšwa gabotse gore ke Babele o Mogolo. (Kutollo 17:5) Mokgatlo woo wa ditšhaba-tšhaba wa bodumedi o šetše o wile go swana le go wa ga Babele ya bogologolo ka 539 B.C.E. (Kutollo 14:8; 18:2) Ka 1919 mašaledi a banababo Kriste a ile a tšwa bothopšeng bja moya gomme a lokologa tutuetšong ya bodumedi ya Bojakane, e lego karolo e kgolo ya Babele o Mogolo. Ga e sa le go tloga ka nako yeo Bojakane bo lahlegetšwe ke tutuetšo e kgolo dinageng tše dintši moo bo bego bo le matla pele.

28. Ke go ikgantšha gofe moo Babele o Mogolo e go dirago, eupša e letetšwe ke eng?

²⁸ Lega go le bjalo, go wa moo e be e fo ba ketapele ya tshenyego ya mafelelo ya bodumedi bja maaka. Ka mo go kgahlišago, boporofeta bja Kutollo bja go fedišwa ga Babele o Mogolo bo re gopotša mantšu a boporofeta ao a begilwego go Jesaya 47:8, 9 (PK). Go swana le Babele ya bogologolo, Babele o Mogolo ya mehleng yeno e re: “Ke dutše ke le mohumagadi, ga ke mohlologadi, gomme nka se ke ka ba ka bona tlhokofalo.” Eupša “dikotlo tša ona di tlo tla ka letšatši le tee, lehu le tlhokofatšo le tlala, gomme o tlo fišwa ka mollo; gobane Modimo Morena e a o ahlotšego ke yo matla.” Ka gona mantšu a boporofeta ao a ngwadilwego go Jesaya kgaolo 47 e dula e le temošo go bao ba sa dutšego ba e-na le kgokagano le bodumedi bja maaka. Ge e ba ba tla phema go fedišwa gotee le yona, anke ba ele hloko taelo e buduletšwego e rego: “Tšwang go ona”!​—Kutollo 18:4, 7, 8, PK.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Caption on page 111]

Babele yeo e tsomago boithabišo e tla fološetšwa leroleng

[Caption on page 114]

Balepi ba dinaledi ba Babele ba ka se kgone go bolelela pele go wa ga yona

[Caption on page 116]

Almanaka ya Babele ya bolepi bja dinaledi, ngwaga-kete wa pele B.C.E.

[Caption on page 119]

Babele ya mehleng yeno go se go ye kae e ka se sa ba gona