Filosofi Ya Ba-gerika Na e Humišitše Bokriste?

“Gaešita le ge Bokriste e be e le lenaba la boheitene bja ba-Gerika le setšo sa ba-Roma, ge e le gabotse bo montše bogolo bja filosofi ya bona ya bogologolo.”​—The Encyclopedia Americana.

GARE ga bao ba bilego le tutuetšo e matla kgopolong ya “Bokriste,” “Mokgethwa” Augustine e bile gomang-ka-nna. Go ya ka The New Encyclopædia Britannica, monagano wa Augustine e be e le mothopo wa tutuetšo woo go wona bodumedi bja Testamente e Mpsha bo ilego bja kopanywa ka mo go feletšego le setšo sa Plato sa filosofi ya ba-Gerika; gape e be e bile e le tsela yeo ka yona ditla-morago tša motswako wo di ilego tša fetišetšwa Bojakaneng bja mehleng ya magareng bja Bokatholika bja Roma le Boprotestanta bja Tsošološo.”

Bohwa bja Augustine ke bjo bo swarelelago. Douglas T. Holden ge a bolela ka tekanyo yeo ka yona filosofi ya ba-Gerika e tutueditšego Bojakane o boletše gore: “Thutatumelo ya Bokriste e bile e tswakanego kudu le filosofi ya ba-Gerika yeo e tšweleditšego batho bao e lego motswako wa dikarolo tše senyane tša dikgopolo tša ba-Gerika go karolo e tee ya kgopolo ya Bokriste.”

Diithuti tše dingwe di dumela ka mo go tiilego gore tutuetšo e bjalo ya filosofi e thekgile Bokriste boseeng bja bjona, ya humiša dithuto tša bjona gomme ya bo dira gore e be bjo bo kgodišago kudu. Na se se be se le bjalo? Ke bjang le gona ke neng moo tutuetšo ya filosofi ya ba-Gerika e ilego ya direga? Ge e le gabotse, na e ile ya humiša Bokriste goba ya bo šilafatša?

Ke mo go sedimošago go latišiša ditiragalo tše mmalwa go tloga lekgolong la boraro la nywaga B.C.E. go fihla lekgolong la bohlano la nywaga C.E., ka go hlahloba mareo a mane ao a sa tlwaelegago: (1) “Bojuda bja setlogo sa Segerika,” (2) “Setlogo sa Segerika seo se dirilwego Bokriste,” (3) “Bokriste bja setlogo sa Segerika” le (4) “Filosofi ya Bokriste.”

“Bojuda bja Setlogo sa Segerika”

“Bojuda bja setlogo sa Segerika” bja pele e tloga e le go ganetšana ga dikgopolo. Bodumedi bja pele bja ba-Hebere, bjoo bo bego bo hlomilwe ke Modimo wa therešo Jehofa, bo be bo se bja swanela go šilafatšwa ka dikgopolo tša maaka tša bodumedi. (Doiteronomio 12:​32; Diema 30:​5, 6) Lega ga go le bjalo, go tloga mathomong-thomong go sekega ga borapedi go ile gwa ba kotsing ya go gobošwa ke mekgwa ya bodumedi bja maaka le tsela ya go nagana yeo e bego e bo dikologile​—e bjalo ka tutuetšo e tšwago go ba-Egipita, ba-Kanana le methopo ya ba-Babele. Ka manyami, Isiraele e ile ya dumelela borapedi bja yona bja therešo bo gobošwa ka mo go tletšego.​—Baahlodi 2:​11-13.

Nywaga-kgolo ka morago, ge Palestina ya bogologolo e e-ba karolo ya Mmušo wa Gerika ka tlase ga Alexander yo Mogolo lekgolong la bone la nywaga B.C.E., kgobogo ye e ile ya ba e tseneletšego kudu go feta le ge e le neng pele gomme ya tlogela bohwa bjo bo swarelelago le bjo bo jago ganyenyane-ganyenyane bjalo ka rusi. Alexander o ile a kgothaletša ba-Juda madireng a gagwe. Go kopana ga ba-Juda le mofenyi wa bona yo mofsa go ile gwa tutuetša kgopolo ya bodumedi bja Sejuda. Thuto ya bo-Juda e be e tseneletšwe ke kgopolo ya setlogo sa Segerika. Moperisita yo Mogolo Jason o tumile ka go hloma sekolo sa Segerika Jerusalema ka 175 B.C.E. go tšwetša pele thuto ya Homer.

Ka mo go kgahlišago, Mosamaria yoo a ngwadilego seripeng sa bobedi sa lekgolo la bobedi la nywaga B.C.E., o ile a nyaka go nea histori ya Beibele e le histori e ngwadilwego ya setlogo sa Segerika. Dipuku tša Sejuda tša dikgopolo tša boitlhamelo tše bjalo ka Judith le Tobit, ge e le gabotse di šupa go dinonwane tša lerato tša ba-Gerika. Go ile gwa tšwelela bo-radifilosofi ba mmalwa ba ba-Juda bao ba ilego ba leka go kopanya kgopolo ya ba-Gerika le bodumedi bja Sejuda le Beibele.

Motho yoo a tumišwago kudu ka se ke Philo, mo-Juda wa lekgolong la pele la nywaga C.E. O ile a diriša dithuto tša Plato (lekgolong la bone la nywaga B.C.E.), tša balatedi ba Pythagoras le tša ma-Stoike ka ntle le tumelelo. Ba-Juda ba be ba tutueditšwe kudu ke dikgopolo tša Philo. Ge a akaretša go šwahlela mo ka bohlale ga kgolo ya ba-Gerika thutong ya ba-Juda, mongwadi wa mo-Juda Max Dimont o re: “Ba humišitšwe ke kgopolo ya Plato, tlhaologanyo ya Aristotle le thutamahlale ya Euclid, baithuti ba ba-Juda ba ile ba ya go Torah ka didirišwa tše mpsha. . . . Ba ile ba tšwela pele go oketša tsela ya go nea mabaka ya Segerika kutollong ya Sejuda.”

Ge nako e dutše e e-ya ba-Roma ba ile ba metša Mmušo wa Gerika gomme ba buša Jerusalema. Se se ile sa bula tsela bakeng sa diphetogo tše bohlokwa le go feta. Lekgolong la boraro la ngwaga C.E., dithuto tša filosofi le tša bodumedi tša banagani bao ba ilego ba katanela go aga le go kopanya dikgopolo tša Plato di ile tša tšea sebopego sa tšona se se itlhaotšego, seo lehono se tsebjago ka kakaretšo e le Neoplatonism. Sehlopha se sa kgopolo se be se swanetše go ba le tutuetšo e kgolo Bokristeng bja bohlanogi.

“Setlogo sa Segerika Seo se Dirilwego Bokriste”

Nywaga-kgolong ya pele e mehlano ya mehla ya rena e tlwaelegilego, dihlalefi tše itšego di ile tša tsoma go bontšha tswalano magareng ga filosofi ya ba-Gerika le therešo e utullotšwego ya Beibele. Puku ya A History of Christianity e bontšha gore: “Bo-radifilosofi ba tša Bokriste ba tlhago ya motheo ya dilo ba be ba tla bontšha ba-Gerika nywaga-someng ya pele ga Kriste e le ba tlaišegago senna eupša ka bofofu ba lebile tsebong ya Modimo, go le bjalo ka ge eka ba leka go itlhamela Jesu go tšwa moyeng o mosese wa Athene, go hlama Bokriste go tšwa dikgopolong tše di hlaelelwago tša boheitene.”

Plotinus (205-270 C.E.), e lego ketapele ya banagani ba bjalo, o ile a tšweletša tshepedišo yeo e bego e theilwe kudu kgopolong-kakanywa ya Plato ya dikgopolo. Plotinus o ile a tšweletša kgopolo ya moya o aroganego le mmele. Moprofesara E. W. Hopkins o boletše ka Plotinus gore: “Thutatumelo ya gagwe . . . e bile le tutuetšo e kgolo kudu godimo ga baetapele ba kgopolo ya Bokriste.”

“Bakriste ba Setlogo sa Segerika” le “Filosofi ya Bokriste”

Go thoma lekgolong la bobedi la nywaga C.E., dihlalefi tša “Bakriste” di ile tša dira maiteko a tseneletšego a go fihlelela dihlalefi tša baheitene. Go sa šetšwe temošo e kwagalago ya moapostola Paulo malebana le “merêrô ya lefêla ye e sa holexo selô” le “diphetolanô tša ba aketšaxo ba re ké yôna tsebô,” barutiši ba bjalo ba ile ba tswakanya difilosofi dithutong tša bona go tšwa thutong ya setlogo sa Segerika seo se bego se ba dikologile. (1 Timotheo 6:​20) Mohlala wa Philo o be o bonagala o šišinya gore go ka kgonega go dumelelanya Beibele le dikgopolo tša Plato.​—Bapiša le 2 Petro 1:​16.

Ge e le gabotse, mohlaselwa wa kgonthe e be e le therešo ya Beibele. Barutiši ba seo go thwego ke “Bokriste” ba ile ba leka go bontšha gore Bokriste bo be bo dumelelana le setho sa ba-Gerika le ba-Roma. Clement wa Alexandria le Origen (lekgolong la bobedi le la boraro la nywaga C.E.) ba dirile Neoplatonism motheo wa seo e ilego ya tla ya ba “filosofi ya Bokriste.” Ambrose (339-397 C.E.), mopišopo wa Milan o be “a ile a monya bogolo bja thuto e lego nakong ya Segerika, Bokriste le boheitene ka mo go swanago​—ka mo go lemogegago mediro . . . ya moheitene Neoplatonist Plotinus.” O ile a leka go nea ba-Latine ba ba rutegilego thuto ya bogologolo ya ba-Gerika le ba-Roma ya Bokriste. Augustine o ile a fo latela mohlala wa gagwe.

Ngwaga-kgolo ka morago, Dionysius yo e lego setho sa Areopagus (yoo gape a bitšwago Dionysius wa mankekišane), yo mo gongwe e bego e le moitlami wa mo-Siria o ile a leka go kopanya filosofi ya Neoplatonism le thutatumelo ya “Bokriste.” Go ya ka saeklopedia e nngwe, “mengwalo ya gagwe e ile ya hloma tshekamelo e itlhaolago ya Neoplatonism karolong e kgolo ya thuto le boemo bja moya tša Bokriste bja mehleng ya magareng . . . yeo e ilego ya dira gore dikarolo tše di fapa-fapanego tša bodumedi bja bjona le mokgwa wa bjona wa go ineela di be kamoo di lego ka gona mo nakong ye.” A go nyatšwa mo go lego molaleng ga temošo ya moapostola Paulo malebana le go “thopa ka mabohlale, ka xo Le fora ka mafêla, ka xo ya ka melawana ya batho”!​—Ba-Kolose 2:8.

Dišilafatši tše di Senyago

Go ile gwa lemogega gore “Bakriste bao e lego balatedi ba Plato ba etišitše pele kutollo gomme ba tšea filosofi ya Plato e le sedirišwa se se phalago tšohle seo se bego se ka hwetšagala bakeng sa go kwešiša le go šireletša dithuto tša Mangwalo le setšo sa kereke.”

Plato ka boyena o be a kgodišegile gore go na le moya o sa hwego. Ge e le gabotse, e nngwe ya dithuto tšeo di tumilego kudu dithutong tša maaka tšeo di ilego tša šwahlela go thutatumelo ya “Bokriste” ke ya go se hwe ga moya. Go amogela thuto ye go ka se lokafatšwe ka mabaka a gore go dira bjalo go dirile gore Bokriste e be bjo bo ipiletšago kudu bathong. Ge a ruta a le Athene, e lego mothopong wa thuto ya ba-Gerika, moapostola Paulo ga se a ka a ruta thuto ya Plato ya moya. Go e na le moo, o rutile thuto ya Bokriste ya tsogo, gaešita le ge ba bantši ba batheetši ba gagwe ba ba-Gerika ba be ba hwetša go le thata go amogela seo a bego a se bolela.​—Ditiro 17:​22-32.

Ka go fapana le filosofi ya ba-Gerika, Mangwalo a bontšha gabotse gore moya ga se selo seo motho a nago le sona eupša ke seo a lego sona. (Genesi 2:7) Lehung, moya o kgaotša go ba gona. (Hesekiele 18:​4, PK) Mmoledi 9:5 e a re botša: “Xobane ba ba phelaxo ba tseba xore ba tlo hwa; ’me xo bahu xa xo se se tsebyaxo, xa ba sa newa selô, xobane ba lebetšwe.” Thuto ya go se hwe ga moya ga e rutwe ka Beibeleng.

Thuto e nngwe ya bofora e mabapi le boemo bja Jesu pele e e-ba motho wa nama, kgopolo ya gore o be a lekana le Tatagwe. Puku ya The Church of the First Three Centuries e a hlalosa: “Thuto ya Boraro botee . . . e thomile mothopong wo o bego o fapane kudu le wa Mangwalo a se-Juda le a Bokriste.” Mothopo woo e be e le eng? Thuto “e ile ya gola gomme ya hlomesetšwa Bokristeng ka diatla tša bo-Tate bao ba bego ba dumela dithuto tša Plato.”

Ge e le gabotse, ge nako e dutše e tšwela pele le bo-Tate ba Kereke ba ile ba tutuetšwa ka mo go oketšegilego ke Neoplatonism, badumedi ba Boraro botee ba ile ba hwetša balatedi ba bantši. Filosofi ya lekgolong la boraro la nywaga ya Neoplatonism e ile ya bonagala e ba dira gore ba kgone go dumelanya dilo tšeo di sa dumelelanego​—go dira gore Modimo wa dikarolo tše tharo a bonagale e le Modimo o tee. Ka mabaka a filosofi ba ile ba bolela gore batho ba bararo e ka ba Modimo o tee gaešita le ge ba boloka boitlhaolo bja bona!

Lega go le bjalo, therešo ya Beibele e bontšha gabotse gore Jehofa a nnoši ke Modimo Ra-matla-ohle, Jesu Kriste ke Morwa wa gagwe wa tlasana yo a bopilwego, gomme moya o mokgethwa ke matla a Gagwe a šomago. (Doiteronomio 6:4; Jesaya 45:5; Ditiro 2:4; Ba-Kolose 1:​15; Kutollo 3:​14) Thuto ya Boraro botee e hlompholla Modimo a nnoši wa therešo gomme e gakantšha batho, e ba dira gore ba furalele Modimo yoo ba sa kgonego go mo kwešiša.

Thuto e nngwe gape yeo e bilego mohlaselwa ka tutuetšo ya thuto ya Neoplatonism kgopolong ya Bokriste e bile kholofelo e theilwego Mangwalong ya nywaga e sekete. (Kutollo 20:​4-6) Origen o be a tumile ka go ahlolela ga gagwe bao ba dumelago nywageng e sekete. Ke ka baka la’ng a be a ganetša thuto ye ya Beibele yeo e theilwego mabakeng a kwagalago ya pušo ya Kriste ya nywaga e sekete? The Catholic Encyclopedia e a araba: “Ka baka la dithuto tša Neo-Platonism tšeo dithuto tša gagwe di bego di theilwe go tšona . . . , [Origen] o be a ka se ke a dumelelana le bao ba dumelago nywageng e sekete.”

Therešo

Ga go le e tee ya ditiragalo tše di boletšwego ka mo godimo yeo e lego mabapi le therešo. Therešo ye ke sehlopha ka moka sa dithuto tša Bokriste bjale ka ge di hwetšwa ka Beibeleng. (2 Ba-Korinthe 4:2; Tito 1:​1, 14; 2 Johane 1-4) Beibele ke mothopo o nnoši wa therešo.​—Johane 17:​17; 2 Timotheo 3:​16.

Lega go le bjalo, lenaba la Jehofa, la therešo, la batho le la bophelo bjo bo sa felego​—Sathane Diabolo, ke “mmolai” (PK) gape ke “rra-xomoaketši”​—o dirišitše mekgwa e fapa-fapanego ya boradia go tswaka therešo. (Johane 8:​44; bapiša le 2 Ba-Korinthe 11:3.) Gare ga didirišwa tše dingwe tše matla tšeo a di dirišitšego ke dithuto tša bo-rafilosofi ba baheitene ba ba-Gerika​—tšeo ge e le gabotse di bonagatšago kgopolo ya gagwe​—e le go leka go fetoša moko le tlhago ya dithuto tša Bokriste.

Go tswakanywa mo mo e sego ga tlhago ga dithuto tša Bokriste le filosofi ya ba-Gerika ke maiteko a go hwefola therešo ya Beibele, go fokotša matla a yona le go ipiletša ga yona go batsomi ba therešo ba boleta, ba botegago le bao ba rutegago. (1 Ba-Korinthe 3:​1, 2, 19, 20) Gape go ka šilafatša go sekega mo go lego molaleng ga thuto ya Beibele, gwa dira gore phapano magareng ga therešo le maaka e se bonagale gabotse.

Lehono thuto ya therešo ya Bokriste e tsošološitšwe ka tlase ga tlhahlo ya Hlogo ya phuthego, Jesu Kriste. Gape batho bao ba tsomago therešo ka potego ba ka kgona go hlaola gabonolo phuthego ya therešo ya Bokriste ka dienywa tša yona. (Mateo 7:​16, 20) Dihlatse tša Jehofa di a rata e bile di ikemišeditše go thuša batho ba bjalo go hwetša meetse a sa tswakwago a therešo le go ba thuša go swarelela ka go tia bohweng bja bophelo bjo bo sa felego bjoo bo newago ke Tatago rena Jehofa.​—Johane 4:​14; 1 Timotheo 6:19.

[Seswantšho go letlakala 11]

Augustine

[Mantšu ao a sepedišanago le seswantšho go letlakala

10]

Greek text: From the book Ancient Greek Writers: Plato’s Phaedo, 1957, Ioannis N. Zacharopoulos, Athens; Plato: Musei Capitolini, Roma