Puku ya Beibele ya bo-44 Ditiro

Mongwadi: Luka

Lefelo Leo e Ngwadilwego go Lona: Roma

Go Fetšwa ga go Ngwalwa ga Yona: mo e ka bago ka 61 C.E.

Nako Yeo e Akareditšwego: 33–mo e ka bago ka 61 C.E.

1, 2. (a) Ke ditiragalo dife tša histori le mediro tšeo di hlaloswago ka go Ditiro? (b) Puku e akaretša lebaka lefe la nako?

PUKUNG ya bo-42 ya Mangwalo a buduletšwego, Luka o nea pego e akaretšago bophelo, modiro le bodiredi bja Jesu le balatedi ba gagwe go ba go fihla nakong ya thotogelo ya Jesu. Pego ya histori ya puku ya bo-44 ya Mangwalo, e lego Ditiro tša Baapostola, e tšwetša pele histori ya Bokriste bja pele ka go hlalosa go thewa ga phuthego mo go bakilwego ke go šoma ga moya o mokgethwa. Gape e hlalosa go katologa ga bohlatse, la mathomo gare ga ba-Juda gomme ka morago go batho ba ditšhaba ka moka. Karolo e kgolo ya taba yeo e lego dikgaolong tša pele tše 12 e akaretša mediro ya Petro, gomme dikgaolo tše šetšego tše 16, di akaretša mediro ya Paulo. Luka o bile le bogwera bja kgaufsi kudu le Paulo, a sepela le yena maetong a gagwe a mantši.

² Puku e lebišitšwe go Theofilo. Ka ge go bolelwa ka yena e le “yo a hlomphegago kudu,” gona go a kgonega gore o be a e-na le maemo a itšego a semmušo, goba e ka ba e be e le feela polelwana ya go bontšha tlhompho e kgolo. (Luka 1:3, NW) Taodišo e nea pego e nepagetšego ya histori ya go hlongwa le go gola ga phuthego ya Bokriste. E thoma ka go bonala ga Jesu go barutiwa ba gagwe ka morago ga tsogo ya gagwe gomme ka morago ya bega ditiragalo tša bohlokwa tša nakong ya go tloga go 33 go ya go mo e ka bago 61 C.E., ka moka ga yona e akaretša mo e nyakilego e ka ba nywaga e 28.

3. Ke mang yo a ngwadilego puku ya Ditiro, gomme go ngwalwa go feditšwe neng?

³ Go tloga mehleng ya kgale mongwadi wa Ebangedi ya Luka ke yo go bolelwago gore o ngwadile Ditiro. Dipuku ka bobedi di lebišitšwe go Theofilo. Ka go boeletša ditiragalo tše phethago tša Ebangedi ya gagwe ditemaneng tša mathomo tša Ditiro, Luka o tlemaganya dipego tše pedi gotee e le puku ya mongwadi o tee. Go bonala eka Luka o feditše Ditiro mo e ka bago ka 61 C.E., mohlongwe go ya bofelong bja go dula ga gagwe kua Roma ka nywaga e mebedi ge a be a sepela le moapostola Paulo. Ka ge e bega ditiragalo go ba go fihla ngwageng woo, e be e ka se ke ya ba e feditšwe pele, le gona go tlogela ga yona boipiletšo bja Paulo go Kesara bo se bja phethwa e laetša gore e feditšwe ka ngwaga wona woo.

4. Ke’ng seo se hlatselago gore Ditiro ke karolo ya dipuku tše kgethwa le e nepagetšego?

⁴ Go tloga mehleng ya kgale kudu, Ditiro e be e dutše e amogelwa ke baithuti ba Beibele e le karolo ya dipuku tše kgethwa. Dikarolo tša puku di hwetšwa gare ga mengwalo e mengwe ya kgale kudu ya papirase yeo e lego gona ya Mangwalo a Segerika, ye go yona e tsebjago kudu e lego Michigan No. 1571 (P³⁸) ya lekgolong la boraro goba la bone la nywaga C.E. le Chester Beatty No. 1 (P⁴⁵) ya lekgolong la boraro la nywaga. Mengwalo ye ka bobedi e bontšha gore Ditiro e be e abja gotee le dipuku tše dingwe tša Mangwalo a buduletšwego gomme ka go rialo e be e le karolo ya lelokelelo leo le lokeletšago dipuku mehleng ya pele. Go ngwala ga Luka ka pukung ya Ditiro go bontšha go nepagala mo go swanago mo go lemogegago go etša ge re šetše re go bone go swaya Ebangedi ya gagwe. Mohlomphegi William M. Ramsay o balela mongwadi wa Ditiro “gare ga bo-ra-dihistori ba maemo a pele,” gomme o hlalosa seo se se se bolelago ka gore: “Seka sa pele le sa bohlokwa sa ra-dihistori o mogolo ke therešo. Seo a se bolelago e swanetše go ba seo se ka botwago.”a

5. Bontšha go bega ditaba ga Luka mo go nepagetšego.

⁵ Ge re bontšha mokgwa wa go bega ditaba ka go nepagala wo o bonalago kudu mangwalong a Luka, re tsopola Edwin Smith, molaodi wa madira a dikepe tša ntwa tša Brithania kua Mediterranean nakong ya Ntwa ya I ya Lefase ge a ngwala ka makasineng wa The Rudder, March 1947: “Dikepe tša bogologolo di be di sa laolwe go etša tša mehleng yeno ka selaola-sekepe se tee seo se kgomareditšwego karolong ya ka morago ya sekepe, eupja ka mahuduo a mabedi a magolo, le tee le le ka lehlakoreng le lengwe le le lengwe la karolo ya ka morago ya sekepe; ke ka baka leo Mokgethwa Luka a bolelago ka palo ya bontši. [Ditiro 27:40, NW] . . . Re bone tlhahlobišišong ya rena gore polelo e nngwe le e nngwe ge e le ka mesepelo ya sekepe se, go tloga nakong ya ge se be se tloga Madibogong a Mabotse go ba go fihla se ema lebopong la Melite, go etša ge go bontšhwa ke Mokgethwa Luka go kgonthišeditšwe ke bohlatse bja ka ntle le bjo bo ikemetšego bja mokgwa wa go nepa le wo o kgotsofatšago kudu; le gore dipolelo tša gagwe ge e le ka nako yeo sekepe se bilego lewatleng ka yona e sepedišana le bokgole bjo bo akareditšwego; gomme mafelelong le gore tlhaloso ya gagwe ya lefelo leo go fihlilwego go lona e dumelelana le lefelo kamoo le lego ka gona. Tšeo ka moka di bontšha gore Luka o be a le gona e le ka kgonthe leetong leo a le hlalosago, go feta moo o ipontšhitše e le monna yo ditlhaloso tša gagwe le dipolelo di ka tšewago e le tše botegago le tšeo di ka botwago ka tekanyo e phagamego kudu.”b

6. Ke mehlala efe yeo e bontšhago kamoo tšeo di hweditšwego ke boepi bja marope di kgonthišetšago go nepagala ga Ditiro ka gona?

⁶ Tšeo di hweditšwego ke baepi ba marope le tšona di tiiša go nepagala ga pego ya Luka. Ka mohlala, meepo e dirilwego kua Efeso e epolotše tempele ya Artemis (Diana) gaešita le lefelo la pontšho la bogologolo leo go lona ba-Efeso ba ilego ba tsoša mpherefere malebana le moapostola Paulo. (Dit. 19:27-40) Mengwalo e ile ya utollwa, yeo e ilego ya tiiša go nepagala ga go diriša ga Luka leina “babuši ba motse” ge a šupa bahlankedi ba mmušo ba Thesalonika. (17:6, 8, NW) Mengwalo e mebedi ya se-Melite e bontšha gore Luka o be a nepile gape ge a be a šupa go Pubulio e le “mokxôma” wa Melite.—28:7.c

7. Dipolelo tšeo di begilwego di bontšha bjang gore pego ya Ditiro ke ya kgonthe?

⁷ Go feta moo, dipolelo tše fapa-fapanego tšeo di boletšwego ke Petro, Stefano, Koronelio, Teritulo, Paulo le ba bangwe, go etša ge di ngwadilwe ke Luka, ka moka ga tšona ke tše di sa swanego ka mokgwa wa go ngwalwa le tlhamo. Gaešita le dipolelo tša Paulo tšeo di boletšwego pele ga batheetši ba sa swanego, di ile tša fetoga ka mokgwa wa go bolelwa e le gore di swanele boemo. Se se bontšha gore Luka o begile feela seo yena ka noši goba seo dihlatse tše dingwe tšeo di bonego ka mahlo di mmegetšego sona. Luka e be e se mongwadi wa nonwane.

8. Mangwalo a re botša’ng ka Luka le go gwerana ga gagwe le Paulo?

⁸ Go tsebja go gonyenyane ka bophelo bja Luka ka noši. Luka ka boyena e be e se moapostola eupja o be a gwerane le bao e bego e le baapostola. (Luka 1:1-4) Mabakeng a mararo moapostola Paulo o bolela Luka ka leina. (Ba-Kol. 4:10, 14; 2 Tim. 4:11; Filimone 24) Ka nywaga e mentši e be e le mogwera wa ka mehla wa Paulo, yo a ilego a mmitša “ngaka, moratiwa.” Go na le go feto-fetoga ga go šiedišana pegong magareng ga mantšu “ba” le “re,” e lego seo se bontšhago gore Luka o be a e-na le Paulo kua Teroa nakong ya leeto la Paulo la bobedi la boromiwa, gore a ka ba a ile a šala kua Filipi go ba go fihla ge Paulo a boa nywaga e itšego ka morago, le gore ka morago o ile a tlatša Paulo gape gomme a sepela le yena leetong la gagwe la go ya Roma bakeng sa tsheko.—Dit. 16:8, 10; 17:1; 20:4-6; 28:16.

DIKAGARE TŠA DITIRO

9. Ke dilo dife tšeo barutiwa ba di botšwago nakong ya thotogelo ya Jesu?

⁹ Ditiragalo go ba go fihla ka Pentekoste (1:1-26). Ge Luka a thoma pego ye ya bobedi, Jesu yo a tsošitšwego o botša barutiwa ba gagwe bao ba fišegago gore ba tla kolobetšwa ka moya o mokgethwa. Na Mmušo o tla tsošološwa ka nako ye? Aowa. Eupja ba tla amogela matla gomme ba ba dihlatse go “fihla maxomong a lefase.” Ge Jesu a rotošwa go fihla moo ba se sa mmonago, banna ba babedi bao ba aperego diaparo tše tšhweu ba ba botša gore: “Yêna Jesu yó, e a tlošitšwexo xo lena a išwa lexodimong, ó tlo boa ka wôna mokxwa wo.”—1:8, 11.

10. (a) Ke dilo dife tše di gopolegago tšeo di diregago ka letšatši la Pentekoste? (b) Ke tlhaloso efe yeo Petro a e neago, gomme e feleletša ka’ng?

¹⁰ Letšatši leo le gopolegago la Pentekoste (2:1-42). Barutiwa ba bokane ka moka kua Jerusalema. Gatee-tee lešata leo o ka rego ke la phefo e tšutlago le tlala ngwako. Maleme ao ekago ke a mollo a dula go bao ba lego gona. Ba tlala moya o mokgethwa gomme ba thoma go bolela ka maleme a fapa-fapanego ka “matete a Modimo.” (2:11) Babogedi ba tlabegile. Bjale Petro o a ema gomme o a bolela. O hlalosa gore go tšhollwa mo ga moya ke go phethagatša boporofeta bja Joele (2:28-32) le gore Jesu Kriste yoo mo nakong ye a tsošitšwego le go phagamišetšwa ka letsogong le letona la Modimo, ‘o tšholotše se seo ba se bonago le seo ba se kwago.’ Ba hlabegile dipelong, batho ba ka bago 3000 ba amogela lentšu gomme ba a kolobetšwa.—2:33.

11. Jehofa o atlegiša bjang modiro wa boboledi?

¹¹ Bohlatse bo a oketšega (2:43–5:42). Letšatši le letšatši, Jehofa o tšwela pele a oketša go bona bao ba phološwago. Ka ntle ga tempele Petro le Johane ba fihla go monna yo a golofetšego yoo le ka mohla a sa kago a sepela bophelong bja gagwe. Petro o a laela, “Ka Leina la Jesu Kriste wa Natsaretha tsoxa O sepelê!” Gatee-tee monna o thoma ‘go sepela gomme o tšama a sela, a reta Modimo.’ Petro ka morago o ipiletša go batho gore ba itshole gomme ba sokologe, “xore xo tlê mabaka a tapoloxô e tšwaxo xo Morêna.” Baetapele ba bodumedi ba befedišitšwe ke gore Petro le Johane ba ruta ka tsogo ya Jesu, ba a ba swara, eupja tekanyo ya badumedi e oketšegile go fihla go mo e ka bago banna ba 5000.—3:6, 8, 19, 20.

12. (a) Ke karabo efe yeo barutiwa ba e neago ge ba laelwa gore ba kgaotše go bolela? (b) Anania le Safira ba otlwa ka baka la’ng?

¹² Letšatšing le le latelago, Petro le Johane ba pele ga babuši ba ba-Juda bakeng sa go sekišwa. Petro o hlatsela ka sebete gore phološo e tla feela ka Jesu Kriste, gomme ge ba laetšwe gore ba kgaotše modiro wa bona wa go bolela, bobedi Petro le Johane ba fetola ka gore: “Ahlolang lena beng, Le re botšê xe xo swanetše xe re kwa lena, ra lesa xo kwa Modimo. Xe e le rena xa re kxône xo lesa xo bolêla tše re di bonexo le tše re di kwilexo.” (4:19, 20) Ba a lokollwa, gomme barutiwa ka moka ba tšwela pele ba bolela lentšu la Modimo ka sebete. Ka baka la maemo, ba kopanya dithoto tša bona tša dilo tše di bonagalago gomme ba di aba go ya kamoo go nyakegago ka gona. Lega go le bjalo, monna o mongwe yo ba rego ke Anania le mosadi wa gagwe Safira, ba rekiša tšhemo ya bona gomme ba uta karolo e nngwe ya tefo mola ba nea ponagalo ya gore ba tliša tšhelete ka moka. Petro o a ba pepentšha, gomme ba wela fase le go hwa ka gobane ba dirile bofora go Modimo le moya o mokgethwa.

13. Baapostola ba bewa molato wa eng, ba fetola bjang gomme ba tšwela pele ba dira’ng?

¹³ Gape baetapele ba bodumedi bao ba galefilego ba lahlela baapostola kgolegong, eupja mo nakong ye morongwa wa Jehofa o a ba lokolla. Letšatšing le le latelago ba tlišwa gape pele ga lekgotla la Sanhedrine gomme ba bewa molato wa go ‘tlatša motse wa Jerusalema ka thuto ya bona.’ Ba a fetola: “Re swanetše go kwa Modimo e le mmuši go e na le batho.” (NW) Gaešita lege ba otlilwe le go tšhošetšwa, ba sa dutše ba gana go kgaotša gomme ‘ba se ke ba lesa go ruta ka matšatši ka moka tempeleng, le go toba-toba le nywako ba bolela Ebangedi ya gore Jesu ke Kriste.’—5:28, 29, 42, PK.

14. Stefano o hwela tumelo bjang?

¹⁴ Go hwela tumelo ga Stefano (6:1–8:1a). Stefano ke o mongwe wa ba šupago bao ba kgethilwego ka moya o mokgethwa go aba dijo ditafoleng. Gape o hlatsela therešo ka matla, le gona go thekga ga gagwe tumelo ke ga phišego mo e lego gore baganetši ba gagwe bao ba galefilego ba dira gore a tlišwe pele ga lekgotla la Sanhedrine ka pego ya molato wa thogako. Ge a iphahlelela, Stefano o laodiša pele ka go se fele pelo ga Jehofa mabapi le Isiraele. Ke moka, ka polelo e matla ya go se boife o tla ntlheng ye: ‘Lena ba melala e thata, ka mehla le ganetša moya o mokgethwa. Lena le filwego Molao ka go laeletšwa ke Barongwa, moka le se o lotole.’ (7:51-53) Ga ba sa kgotlelela se. Ba kitimela go yena, ba mo lahlela ka ntle ga motse gomme ba mo thuma ka mafsika go fihlela a e-hwa. Saulo o bogetše ka go amogela se.

15. Ke eng seo se tšweletšwago ke tlaišo, gomme ke diphihlelo dife tša boboledi tšeo Filipi a bago le tšona?

¹⁵ Ditlaišo, go sokologa ga Saulo (8:1b–9:30). Tlaišo e thomago letšatšing leo malebana le phuthego kua Jerusalema e gašanya bohle le naga ka moka ka ntle le baapostola. Filipi o ya Samaria, moo ba bantši ba amogelago lentšu la Modimo. Petro le Johane ba romelwa moo ba e-tšwa gona Jerusalema e le gore badumedi ba ba ka amogela moya o mokgethwa “ka xo bewa diatla ke baapostola.” (8:18) Morongwa bjale o hlahla Filipi go ya borwa tseleng ya go tšwa Jerusalema e theogela Gatsa, moo a hwetšago molaki wa ngwakong wa bogoši wa Ethiopia a nametše koloing ya gagwe gomme a bala puku ya Jesaya. Filipi o a mo fahloša ge e le ka seo se bolelwago ke boporofeta gomme o a mo kolobetša.

16. Tshokologo ya Saulo e direga bjang?

¹⁶ Go sa dutše go le bjalo, Saulo, “a sa fêla à xalefile, à rata xo thšošetša le xo bolaya barutiwa ba Morêna,” o tšwa lesolo la go yo swara ‘bao e lego ba Tsela’ kua Damaseko. Gatee-tee seetša seo se tšwago legodimong se a mo phadimela, gomme o wela fase a foufetše. Lentšu leo le tšwago legodimong le mmotša gore: “Ké Nna Jesu yo O mo hlomerexo.” Ka morago ga matšatši a mararo a le Damaseko, morutiwa yo a bitšwago Anania o a mo direla. Saulo o a foufologa, o a kolobetšwa gomme o tlala moya o mokgethwa, mo e lego gore o fetoga mmoledi yo mafolofolo le yo a kgonago wa ditaba tše di lokilego. (9:1, 2, 5) Phetogong ye e makatšago ya ditiragalo, motlaiši o fetoga motlaišwa gomme o swanelwa ke go tšhabiša bophelo bja gagwe, pele go tšwa Damaseko gomme ka morago Jerusalema.

17. Ditaba tše di lokilego di ya bjang go Ba-ntle ba sa bollago?

¹⁷ Ditaba tše di lokilego di ya go Ba-ntle bao ba sa bollago (9:31–12:25). Phuthego bjale ‘e tsena lebakeng la khutšo, e a agišwa; gomme ge e dutše e sepela ka go boifa Jehofa le ka khomotšo ya moya o mokgethwa, e tšwela pele e ata.’ (9:31, NW) Kua Jope, Petro o tsoša Tabitha (Doroka) yo a rategago bahung, gomme ke mo moo a hwetšago pitšo ya go ya Kesarea, moo tona ya bahlabani yeo e bitšwago Koronelio e mo letetšego. O bolela go Koronelio le ba lapa la gagwe gomme ba a dumela, moya o mokgethwa o tšhollelwa go bona. Ka morago ga go lemoga “xore Modimo xa a bebe motho. Anthe dithšabeng ka moka ó kxahlwa ke ba ba mmoifaxo, xe ba dira tše di lokilexo,” Petro o a ba kolobetša—e lego basokologi ba pele ba Ba-ntle ba sa bollago. Petro ka morago o hlalosa tšwelopele e mpsha go banababo kua Jerusalema, yeo ba tumišago Modimo ka yona.—10:34, 35.

18. (a) Ke eng se se latelago seo se diregago kua Antiokia? (b) Ke tlaišo efe yeo e tsogago, eupja na e fihlelela morero wa yona?

¹⁸ Ge ditaba tše di lokilego di tšwela pele di ata ka lebelo, Baranaba le Saulo ba ruta lešaba le legolo kua Antiokia, ‘gomme motseng wa Antiokia ke mo barutiwa ba thomilego go reelwa leina la Bakriste.’ (11:26) Tlaišo e tsoga gape. Heroda Agaripa I o dira gore Jakobo ngwanabo Johane a bolawe ka tšhoša. O bile o lahlela Petro kgolegong, eupja gape morongwa wa Jehofa o lokolla Petro. Go madimabe Heroda yo kgopo! Ka gobane a palelwa ke go nea Modimo letago, o lewa ke diboko gomme o a hwa. Ka lehlakoreng le lengwe, “Lentšu la Modimo, lôna la tšwêlêla pele la ênêla.”—12:24.

19. Leeto la pele la boromiwa la Paulo ke le letelele gakaaka’ng gomme ke’ng seo se fihlelelwago?

¹⁹ Leeto la pele la Paulo la boromiwa, a na le Baranaba (13:1–14:28).d Baranaba le “Saulo, e lexo yêna Paulo,” ba a kgethwa le go rongwa ke moya o mokgethwa go tloga Antiokia. (13:9) Sehlakahlakeng sa Tsipero, ba bantši ba fetoga badumedi, go akaretša le molaodi wa bahlabani e lego Seregio Paulo. Nageng e kgolo ya Asia Minor, ba dira tikologo ya metse e tshelelago goba go feta moo, gomme kae le kae boemo ke bjo bo swanago: Karogano e bonalago gabotse e a tšwelela magareng ga bao ba amogelago ditaba tše di lokilego ka lethabo le baganetši ba melala e thata bao ba hlohleletšago bahlola-mpherefere bao ba fošago batseta ba Jehofa ka mafsika. Ka morago ga go dira dikgetho tša bagolo ka diphuthegong tše di sa tšwago go hlongwa, Paulo le Baranaba ba boela Antiokia ya Siria.

20. Ke ka phetho efe moo kgang ya lebollo e rarollwago?

²⁰ Go rarolla kgang ya lebollo (15:1-35). Ka baka la go tla ka bontši ga bao e sego ba-Juda, go rotoga potšišo ya ge e ba ba ba swanetše go bolotšwa. Paulo le Baranaba ba iša taba go baapostola le banna ba bagolo kua Jerusalema, moo morutiwa Jakobo a okamelago le go rulaganya gore go romelwe phetho yeo go dumelelanwego ka yona ka lengwalo leo le rulagantšwego: “Môya-mokxêthwa, ò na le rena, ó tlemile la xo re: Xo swanetše xe re sa Le beleše boima byo bongwê xapê. Se se swanetšexo sé-sé: Xo ilwê didimo tša medimo ya diswanthšô, le madi, le tše di tlimilwexo, le bootswa.” (15:28, 29) Kgothatšo ya lengwalo le e dira gore banababo rena kua Antiokia ba thabe.

21. (a) Ke bomang bao ba sepelago le Paulo leetong la gagwe la bobedi la boromiwa? (b) Ke ditiragalo dife tšeo di swayago ketelo ya go etela Matsedonia?

²¹ Bodiredi bo a ata leetong la bobedi la Paulo (15:36–18:22).e “Xe xo fetile matšatši” Baranaba le Mareka ba sesa ka sekepe go ya Tsipero, mola Paulo le Silase ba tloga go ya Siria le Asia Minor. (15:36) Lesogana Timotheo le tlatša Paulo kua Lisitara, gomme ba tšwela pele go ya Teroa ka lebopong la lewatle la Aegean. Mo Paulo ponong o bona monna a mo lopa ka gore: “Selêla Matsedonia O re hlakodišê.” (16:9) Luka o sepela gotee le Paulo, gomme ba tšea sekepe se se yago Filipi, motse-mošate wa Matsedonia, moo Paulo le Silase ba lahlelwago kgolegong. Se se feleletša ka gore mohlapetši wa kgolego e be modumedi gomme a kolobetšwe. Ka morago ga go lokollwa ga bona, ba tšwela pele go ya Thesalonika, gomme moo ba-Juda bao ba nago le mona ba hlohleletša sehlopha sa bahlola-mpherefere malebana le bona. Ka gona bošego banababo rena ba romela Paulo le Silase Berea. Mo ba-Juda ba bontšha go ba le kgopolo e botse ka go amogela lentšu “ka phišego e kgolo ya monagano, ka kelohloko ba hlahloba Mangwalo letšatši le letšatši.” (17:11, NW) A tlogela Silase le Timotheo le phuthego ye e mpsha, go etša ge a tlogetše Luka kua Filipi, Paulo o tšwela pele go ya ka borwa kua Athene.

22. Ke’ng seo se tšweletšwago ke polelo ya bokgoni ya Paulo kua Areopagus?

²² Motseng wo wa medimo ya diswantšho, ba-Epikure ba kgopolo e phagamego le bo-ra-difilosofi ba ba-Setoiki ba ile ba kwera Paulo ba re ke “mmolabodi” le “motsebiši wa medimo e šele,” gomme ba mo tšea ba mo iša Areopagus, goba Mmotong wa Mars. Ka polelo ya bokgoni Paulo o fa mabaka ka go thekga go tsoma Modimo wa therešo, “Mong wa lexodimo le lefase,” yo a kgonthišetšago kahlolo ya go loka ka motho yo A mo tsošitšego bahung. Go bolelwa ga tsogo go aroganya batheetši ba gagwe, eupja ba bangwe e ba badumedi.—17:18, 24.

23. Ke’ng seo se fihlelelwago kua Korinthe?

²³ Se se latelago, Paulo kua Korinthe o dula le Akwila le Perisila, a ba tlatša modirong wa go dira ditente. Go ganetšwa ga boboledi bja gagwe go mo gapeletša gore a tšwe sinagogeng gomme a sware diboka tša gagwe baagišaning, legaeng la Titius Justo. Krispo, mohlankedi yo a okamelago wa sinagoge, o fetoga modumedi. Ka morago ga go dula dikgwedi tše 18 kua Korinthe, Paulo o tloga le Akwila le Perisila ba ya Efeso, moo a ba tlogelago gona gomme a tšwela pele go leba Antiokia kua Siria, ka go rialo a phetha leeto la gagwe la bobedi la boromiwa.

24, 25. (a) Nakong ya go thoma ga Paulo leeto la gagwe la boraro, go direga’ng kua Efeso? (b) Ke mpherefere ofe wo o swayago go fela ga nako ya go dula ga Paulo nywaga e meraro moo?

²⁴ Paulo o etela diphuthego gape, leeto la boraro (18:23–21:26).f Mo-Juda yo a bitšwago Apollo o tla Efeso a e-tšwa Alexandria, Egipita, a bolela ka sebete ka Jesu sinagogeng, eupja Akwila le Perisila ba ile ba bona e le mo go swanetšego gore ba phošolle thuto ya gagwe pele a fetela Korinthe. Paulo bjale o leetong la gagwe la boraro gomme ka nako e swanetšego o tla Efeso. Ka go lemoga gore badumedi mo ba be ba kolobeditšwe ka kolobetšo ya Johane, Paulo o hlalosa kolobetšo ya go kolobetšwa leineng la Jesu. Ka gona o kolobetša mo e ka bago banna ba 12; gomme ge a ba bea diatla, ba amogela moya o mokgethwa.

²⁵ Nakong ya go dula ga Paulo ka nywaga e meraro le seripa kua Efeso, ‘Lentšu la Jehofa le a enela ka mokgwa woo e le le matla le fenya,’ gomme ba bantši ba lahla borapedi bja bona bja modimogadi wa mošireletši wa motse, e lego Artemis. (19:20) Ba galefišitšwe ke tahlegelo ya kgwebo yeo e bego e tla bakwa ke seo, badiri ba mafelwana ao a nago le diswantšho a silifera ba tsenya motse mpherefereng o mogolo kudu mo e lego gore go tšea diiri go phatlalatša lešaba la bahlola-mpherefere. Kapejana ka morago ga moo, Paulo o a tloga o ya Matsedonia le Gerika, a tšama a etela badumedi mo tseleng.

26. (a) Paulo o dira mohlolo ofe kua Teroa? (b) Ke keletšo efe yeo a e neago balebeledi ba tšwago Efeso?

²⁶ Paulo o dula dikgwedi tše tharo kua Gerika pele a boa ka tsela ya Matsedonia, moo Luka a sepelago le yena gape. Ba selela Teroa, gomme mo ge Paulo a nea polelo go fihla ge e le bošego kudu, lesogana le swarwa ke boroko gomme le wa ka lefasetere la lebato la boraro. Ba mo topa a hwile, eupja Paulo o a mo tsoša. Letšatšing le le latelago Paulo le modirišani wa gagwe ba a tloga ba ya Mileto, moo Paulo a emago a le tseleng ya go ya Jerusalema, gore a sware seboka le bagolo bao ba tšwago Efeso. O ba tsebiša gore ba ka se sa hlwa ba bona sefahlego sa gagwe le ka mohla. Ka gona, ke mo go akgofilego gakaakang gore ba etelele pele le go diša mohlape wa Modimo, ‘wo moya o mokgethwa o ba gafetšego wona, ya ba [balebeledi]’! O gopola mohlala wo a o beilego magareng ga bona, gomme o ba kgothaletša gore ba phafoge, ba se ipabalele ge ba nea ka baka la banababo bona. (20:28) Gaešita lege a be a lemošitšwe malebana le go gata Jerusalema, Paulo ga a gomele morago. Bao ba sepelago le yena ba a dumela, ba re: “A xo dirêxê thatô ya Morêna.” (21:14) Go na le lethabo le legolo ge Paulo a begela Jakobo le banna ba bagolo mabapi le tšhegofatšo ya Modimo bodireding bja gagwe gare ga ditšhaba.

27. Paulo o amogelwa bjang tempeleng?

²⁷ Paulo o golegilwe gomme o a sekišwa (21:27–26:32). Ge Paulo a tšwelela tempeleng kua Jerusalema, o amogelwa ka bonaba. Ba-Juda bao ba tšwago Asia ba ferehla motse ka moka gore o lwantšhane le yena, gomme bahlabani ba Roma ba mo namolela ka nako e tlogago e swanetše.

28. (a) Paulo o rotoša potšišo efe pele ga lekgotla la Sanhedrine, gomme ka mafelelo afe? (b) Bjale o romelwa kae?

²⁸ Mpherefere wo ka moka o bakwa ke eng? Paulo yo ke mang? Molato wa gagwe ke eng? Molaodi wa bahlabani yo a tlabegilego o nyaka go tseba dikarabo. Ka baka la ditshwanelo tša gagwe tša go ba modudi wa Roma, Paulo o phonyokga go otlwa ka kgati gomme o tlišwa pele ga lekgotla la Sanhedrine. Ao, ke kgoro e aroganego ya Bafarisei le Basadutsei! Paulo ka gona o rotoša potšišo mabapi le tsogo, a ba lohlanya. Ge ngangišano e e-ba e šoro, bahlabani ba Roma ba swanelwa ke go ubula Paulo magareng ga lekgotla la Sanhedrine pele a ngwathaganywa. O romelwa ka sephiring bošego go Mmuši Felikisi kua Kesarea a felegetšwa ka tšhireletšo e matla ya bahlabani.

29. A beilwe molato wa go lwantšha molao, ke lelokelelo lefe la ditsheko goba ditlhahlobo tša pele ga tsheko tšeo Paulo a bago le tšona, gomme ke boipiletšo bofe bjo a bo dirago?

²⁹ A bewa molato wa go lwantšha molao ke babegi ba gagwe, Paulo o iphahlelela ka katlego pele ga Felikisi. Eupja Felikisi ga a lokolle Paulo ka kholofelo ya go hwetša tšhelete ya pipa-molomo. Nywaga e mebedi e a feta. Porotio Fesito o hlahlama mmuši Felikisi, gomme go laelwa gore go be le tsheko e mpsha. Gape go dirwa dipego tša molato tše šoro, gomme le lebakeng le Paulo o tsebatša go se be ga gagwe le molato. Eupja Fesito ka go rata go kgahliša ba-Juda, o šišinya gore go be le tsheko e nngwe gape e swarwago ka pele ga gagwe kua Jerusalema. Ka gona Paulo o re: “Ke dira boipiletšo go Kesara!” (25:11, NW) Nako e oketšegilego e a feta. Mafelelong, Kgoši Heroda Agaripa II o etela Fesito ketelong ya bogwera, gomme Paulo o tlišwa gape holong ya kahlolo. Bohlatse bja gagwe ke bjo matla le bjo bo kgodišago kudu mo e lego gore Agaripa o tutueletšega go mmotša gore: “O kxaufsi le xo mphenya ka ba mokriste.” (26:28) Agaripa ka mo go swanago o lemoga go hloka molato ga Paulo le gore o be a ka lokollwa ge nkabe a se a dira boipiletšo go Kesara.

30. Ke diphihlelo dife tšeo di tšwelelago leetong la Paulo la lewatleng go fihla Melite?

³⁰ Paulo o ya Roma (27:1–28:31).g Mogolegwa Paulo le ba bangwe ba tšewa ka sekepe mogatong wa pele wa leeto la go ya Roma. Ka ge ba be ba gahlana le diphefo, tšwelopele ya bona e be e sa bonale. Boema-kepeng bja Mira, ba namela sekepeng se sengwe. Ge ba fihla go Madibogo a Mabotse, kua Kereta, Paulo o eletša gore ba fetše marega ba le moo, eupja bontši bo bolela gore go bewe diseila. Ba be ba se ba hlwa ba tsena lewatleng ge phefo e matla e ba tšubutla gomme e ba akga-akga ka matla. Ka morago ga dibeke tše pedi sekepe sa bona mafelelong se phatloga ditseka-tsekana mmotwaneng wa mohlaba kgojana le lebopo la Melite. Ka go dumelelana le kgonthišetšo ya Paulo ya pele, ga go le o tee wa ba 276 bao ba nametšego ka sekepeng yo a lahlegelwago ke bophelo bja gagwe! Badudi ba Melite ba bontšha botho bjo bogolo ka go fetišiša, gomme lebakeng leo la marega, Paulo o fodiša ba bantši ba bona ka matla a mohlolo a moya wa Modimo.

31. Paulo o amogelwa bjang ge a goroga Roma, gomme o swarega ka go dira eng moo?

³¹ Seruthwaneng se se latelago Paulo o fihla Roma, gomme banababo rena ba tla tseleng go tlo mo gahlanetša. Paulo ge a ba bona se se mo dira gore a ‘leboge Modimo gomme a tie kholofelong.’ Gaešita lege e sa dutše e le mogolegwa, Paulo o dumeletšwe go dula ntlong ya gagwe ye a e hirilego go e-na le mohlapetši wa mohlabani. Luka o phetha pego ya gagwe, a hlalosa go amogela ga Paulo ka botho bohle bao ba bego ba e-tla go yena gomme “a kwatša tša mmušô wa Modimo, a ruta tša Morêna Jesu Kriste ka mafolofolo a maxolo, à sa iletšwe ke motho.”—28:15, 31.

LEBAKA LEO KA LONA E HOLAGO

32. Pele le ka nako ya Pentekoste, Petro o ile a hlatsela bjang go nepagala ga Mangwalo a Sehebere?

³² Puku ya Ditiro e oketša bohlatse go bjola bja dipego tša Ebangedi ka go tiišetša go nepagala le go budulelwa ga Mangwalo a Sehebere. Ge Pentekoste e batamela, Petro o ile a bolela go phethagatšwa ga diporofeto tše pedi tšeo “Môya-mokxêthwa ó [di] boletšexo ka molomo wa Dafida [di] šupa Judase.” (Dit. 1:16, 20; Ps. 69:25; 109:8) Petro gape o ile a botša lešaba leo le bego le tlabegile la Pentekoste gore ge e le gabotse seo ba bego ba se bona e be e le go phethagala ga boporofeta: “Dilo tšé ké tše moporofeta Joele a di boletšexo.”—Dit. 2:16-21; Joele 2:28-32; bapiša gape Ditiro 2:25-28, 34, 35 le Psalme 16:8-11 le Ps 110:1.

33. Petro, Filipi, Jakobo le Paulo ka moka ga bona ba bontšhitše bjang gore Mangwalo a Sehebere a buduletšwe?

³³ Gore a kgodiše lešaba le lengwe ka ntle ga tempele, Petro gape o ile a šupa go Mangwalo a Sehebere, sa pele a tsopola Moše gomme ka morago a re: “Baporofeta bohle, xo [tloga] ka Samuele, le ba ba mo hlatlamilexo ba bolêla, ba šupile tša ôna matšatši á.” Ka morago, a le pele ga lekgotla la Sanhedrine, Petro o ile a tsopola Psalme 118:22 ge a bontšha gore Kriste, lefsika leo le gannwego, o fetogile “mothêô wa sekhutlô.” (Dit. 3:22-24; 4:11) Filipi o ile a hlalosetša molaki wa Ethiopia kamoo boporofeta bja Jesaya 53:7, 8 bo phethagaditšwego ka gona, gomme ka morago ga go fahlošwa, molaki yo ka boikokobetšo o ile a kgopela go kolobetšwa. (Dit. 8:28-35) Ka mo go swanago, ge a bolela le Koronelio mabapi le Jesu, Petro o ile a hlatsela ka gore: “Ké Yêna yo baporofeta ka moka ba mo šupaxo.” (10:43) Ge go be go ngangišanwa ka taba ya lebollo, Jakobo o ile a thekga phetho ya gagwe ka gore: “Xomme mantšu a baporofeta a kwana fao, ka mo xo ngwadilwexo.” (15:15-18) Moapostola Paulo o be a ithekgile ka methopo e swanago ya tsebišo. (26:22; 28:23, 25-27) Go amogelwa ka go ikemišetša mo go lego molaleng ga Mangwalo a Sehebere ke barutiwa le bao ba ba kwago e le karolo ya Lentšu la Modimo go bea leswao la kamogelo e buduletšwego ya mangwalo ao.

34. Ditiro e utolla’ng mabapi le phuthego ya Bokriste, gomme na se ke se se fapanego ka tsela lege e le efe lehono?

³⁴ Lengwalo la Ditiro le bohlokwa tabeng ya go bontšha kamoo phuthego ya Bokriste e theilwego ka gona le kamoo e gotšego ka gona ka tlase ga matla a moya o mokgethwa. Pegong ye ka moka e matla, re bona tšhegofatšo ya Modimo koketšegong, sebeteng le lethabong tša Bakriste ba pele, boemo bja bona bja go se kwanantšhe ge ba lebane le tlaišo le go ikemišetša ga bona go hlankela, go etša ge go bontšhitšwe ke go arabela ga Paulo dipitšong tša go tsenela tirelo ya mafelong a šele le go ya Matsedonia. (4:13, 31; 15:3; 5:28, 29; 8:4; 13:2-4; 16:9, 10) Phuthego ya Bokriste lehono ga se e fapanego, ka gobane e tlemilwe gotee ka lerato, botee le go ba le boikemišetšo bjo bo swanago ge e bolela “matete a Modimo” ka tlase ga tlhahlo ya moya o mokgethwa.—2:11, 17, 45; 4:34, 35; 11:27-30; 12:25.

35. Ditiro e bontšha bjang kamoo bohlatse bo bego bo swanetše go newa ka gona, gomme ke seka sefe bodireding seo se gatelelwago?

³⁵ Puku ya Ditiro e bontšha ge e le gabotse kamoo modiro wa Bokriste wa go kwatša Mmušo wa Modimo o swanetšego go dirwa ka gona. Paulo ka noši e be e le mohlala, gomme o re: “Le tseba ka mo ke sa kaxo ka Le tima tše di kaxo Le thuša, ka Le anêxêla ka Le ruta phuthexong le malapeng.” Ka morago o tšwela pele ka gore: “Ke neile bohlatse ka botlalo.” (NW) Sehlogo se sa ‘go nea bohlatse ka botlalo’ se goga tlhokomelo ya rena pukung ka moka ga yona, gomme se tšwelela ka mo go tutuetšago ditemaneng tša go phetha, moo boineelo bja pelo ka moka bja Paulo boboleding bja gagwe le go ruteng ga gagwe gaešita le ka tlase ga ditlemo tša kgolego, bo hlatselwago ka mantšu a: “Paulo a bea bohlatse [ka botlalo, NW], a ba hlathollêla tša mmušô wa Modimo, à rata xo ba kxodiša ka ditaba tša Jesu, à di nthša Molaong wa Mošê le xo Baporofeta; a thoma è sa le bosasa la bá la dikêla.” Eka re ka ba ka pelo e feletšego ka mo go swanago modirong wa rena wa Mmušo!—20:20, 21; 28:23; 2:40; 5:42; 26:22.

36. Ke keletšo efe e holago ya Paulo yeo e šomago ka matla go balebeledi lehono?

³⁶ Polelo ya Paulo go balebeledi ba tšwago Efeso e hupere keletšo e ntši e holago bakeng sa balebeledi lehono. Ka ge ba ba kgethilwe ka moya o mokgethwa, ke gabohlokwa gore ba ‘itote ba lote le mohlape ka moka,’ ba o diše ka botho le go o šireletša malebana le diphiri tše gatelelago tšeo di tsomago go o fediša. Bjo ga se boikarabelo bjo bonolo! Balebeledi go nyakega gore ba dule ba phafogile gomme ba ikage ka lentšu la botho bjo bo sa swanelago bja Modimo. Ge ba dutše ba šoma ka thata go thuša bao ba fokolago, ba ‘fela ba gopola mantšu a Morena Jesu a a boletšego a re: Lešego la monei le phala la monewa.’—20:17-35.

37. Ke ka tsela efe e bohlale ya go nea mabaka moo Paulo a ilego a fihla ntlheng ya gagwe kua Areopagus?

³⁷ Dipolelo tše dingwe tša Paulo le tšona di be di tletše ka tlhathollo e kwagalago ya melao ya motheo ya Beibele. Ka mohlala, go na le polelo ya gagwe ya kgonthe ya go fa mabaka go ba-Setoiki le ba-Epikure kua Areopagus. Sa pele o tsopola mantšu a ngwadilwego aletareng, “Ké ya MODIMO WA XO SE TSEBYE,” gomme a diriša se e le lebaka la gagwe la go hlalosa gore Modimo o tee wa therešo, Morena wa legodimo le lefase, yo a dirilego gore go motho o tee go tšwe setšhaba se sengwe le se sengwe sa batho, “xa a kxolê, ó kxaufsi le e mongwê le e mongwê wa ba re lexo fá.” Ka morago o tsopola mantšu a direti tša bona, “Re ba leloko l’axwe,” e le go bontšha kamoo e lego ga bošilo ka gona go nagana gore ba tšwa medimong ya diswantšho e se nago bophelo ya gauta, silifera le mafsika. Ka go rialo, Paulo ka bohlale o thekga bogoši bja Modimo yo a phelago. Ke feela mantšung a gagwe a go phetha moo a rotošago kgang ya tsogo, gomme gaešita le nakong yeo ga a bolele Kriste ka leina. O ile a kgona go fihla ntlheng ya gagwe ya go phagama ga bogoši bja Modimo o tee wa therešo, gomme ba bangwe ba ile ba ba badumedi ka baka la seo.—17:22-34.

38. Ke ditšhegofatšo dife tšeo di tlago go tlišwa ke mohuta wa go ithuta wo o kgothaletšwago ka go Ditiro?

³⁸ Puku ya Ditiro e kgothaletša go ithuta ka mo go tšwelago pele le ga mafolofolo “Mangwalô ka moka.” Ge Paulo a be a bolela la mathomo kua Berea, ba-Juda moo, ka gobane “ba amogetše lentšu ka phišego e kgolo ya monagano, ka kelohloko ba hlahloba Mangwalo letšatši le letšatši go bona ge e ba dilo tše di le bjalo,” ba ile ba retwa e le “ba kgopolo e botse.” (17:11, NW) Lehono, go swana le nakong yeo, go nyakišiša Mangwalo mo ka phišego ka go kopanela le phuthego e tletšego moya ya Jehofa go tla feleletša ka ditšhegofatšo tša kgodišego le tumelo e tiilego. Ke ka go ithuta mo go bjalo moo motho a ka lemogago gabotse melao ya motheo ya Modimo. Go lokeletšwa gabotse ga e mengwe ya melao ye ya motheo go ngwadilwe go Ditiro 15:29. Mo sehlopha se bušago sa baapostola le banababo rena ba bagolo kua Jerusalema ba ile ba tsebiša gore gaešita lege lebollo e be e se selo se se nyakegago go Isiraele ya moya, go be go e-na le dikiletšo tše tiilego malebana le borapedi bja medimo ya diswantšho, madi le bootswa.

39. (a) Barutiwa ba ile ba matlafatšwa bjang gore ba emeletšane le ditlaišo? (b) Ke bohlatse bofe bja sebete bjo ba ilego ba bo nea? Na bo ile bja atlega?

³⁹ Barutiwa bao ba pele ba be ba ithuta Mangwalo a buduletšwego e le ka kgonthe gomme ba be ba ka a tsopola le go a diriša ge go nyakega. Ba ile ba matlafatšwa ke tsebo e nepagetšego le ke moya wa Modimo gore ba emeletšane le ditlaišo tše šoro. Petro le Johane ba beetše Bakriste bohle ba botegago mohlala ge ba be ba botša babuši ba ganetšago ka sebete gore: “Ahlolang lena beng, Le re botšê xe xo swanetše xe re kwa lena, ra lesa xo kwa Modimo. Xe e le rena xa re kxône xo lesa xo bolêla tše re di bonexo le tše re di kwilexo.” Le gona ge ba tlišitšwe gape pele ga lekgotla la Sanhedrine, leo ‘le ba laetšego ka thata’ gore ba se ke ba tšwela pele ba ruta ka leina la Jesu, ba ile ba bolela setee ba re: “Mo xo batho le Modimo, wa xo kwešešwa ke Modimo.” Bohlatse bjo bja go se boife bo feleleditše ka bohlatse bjo bobotse go babuši, gomme bo ile bja dira gore morutiši yo a tumilego wa Molao Gamaliele a bolele polelo ya gagwe e tumilego ka go thekga tokologo ya borapedi, e lego seo se lebišitšego go lokollweng ga baapostola.—4:19, 20; 5:28, 29, 34, 35, 38, 39.

40. Ke tutuetšo efe yeo Ditiro e re fago yona gore re nee bohlatse ka botlalo ka Mmušo?

⁴⁰ Morero wa Jehofa wa letago mabapi le Mmušo wa gagwe, wo o tšwelelago ka Beibeleng ka moka bjalo ka thapo ya gauta, o bonala gabotse pukung ya Ditiro. Mathomong Jesu o bontšhwa nakong ya matšatši a 40 pele ga thotogelo ya gagwe “à ba botša tša mmušô wa Modimo.” E be e le ge a araba potšišo ya barutiwa mabapi le go tsošološwa ga Mmušo ge Jesu a ba botša gore pele e be e swanetše go ba dihlatse tša gagwe dikarolong tša kgole tša lefase. (1:3, 6, 8) Ba thoma kua Jerusalema, barutiwa ba ile ba bolela Mmušo ka sebete seo se sa hwelelego. Ditlaišo di ile tša dira gore Stefano a thungwe ka mafsika gomme tša phatlalaletša barutiwa ba bantši mašemong a mafsa. (7:59, 60) Go begilwe gore Filipi o ile a kwatša “Ebangedi ya mmušô wa Modimo” ka katlego e kgolo kua Samaria le gore Paulo le badirišani ba gagwe ba ile ba goelela “mmušô” kua Asia, Korinthe, Efeso le Roma. Bakriste ba ba pele ka moka ba beile mehlala e matla ya go bota Jehofa ka go se šišinyege le go bota moya wa gagwe o thekgago. (8:5, 12; 14:5-7, 21, 22; 18:1, 4; 19:1, 8; 20:25; 28:30, 31) Ka go bona phišego ya bona yeo e sa fenywego le sebete le go lemoga kamoo Jehofa a šegofaditšego maiteko a bona kudu ka gona, le rena re na le tutuetšo e botse ya go ba ba botegago ge ‘re nea bohlatse ka botlalo mabapi le mmušo wa Modimo.’—28:23, bapiša le NW.

[Mengwalo ya ka tlase]