EDWƐKƐ 21
EDWƐNE 21 Dimoa Kpondɛ Belemgbunlililɛ Ne
Kendɛ Sua Ne Mɔɔ Badɛnla Ɛkɛ Dahuu La
“Yɛlɛkendɛ [sua ne] mɔɔ bara la ɛsesebɛ.”—HIB. 13:14.
BODANE
Yɛbanwu kɛzi Hibuluma tile 13 bahola aboa yɛ ɛnɛ nee kenle bie la.
1. Edwɛkɛ boni a Gyisɛse hanle kɛ ɔbado Gyɛlusalɛm wɔ ɛvoya mɔɔ limoa la a?
MƆƆ ɔka ekyii Gyisɛse Kelaese wu la, ɔhanle ngapezo bie na ɔlimoale ɔrale nu wɔ mekɛ mɔɔ bɛzɛkyele Gyɛlusalɛm nee ye ɛzonlenlɛsua ne la. Ɔbɔle bɛ kɔkɔ kɛ, kenle ko ‘sogyama babɔ Gyɛlusalɛm ayia.’ (Luku 21:20) Gyisɛse hanle hilele ye ɛdoavolɛma kɛ saa bɛnwu sogyama ne ala a, bɛvi sua ne azo ndɛndɛ. Na amgba noko Wulomu sogyama hɔbɔle Gyɛlusalɛm yiale.—Luku 21:21, 22.
2. Folɛ boni a Pɔɔlo dule Kilisienema mɔɔ ɛnee bɛde Dwudiya nee Gyɛlusalɛm la a?
2 Mɔɔ ɔka ɛvolɛ ekyii na Wulomu sogyama ne ahɔbɔ Gyɛlusalɛm ayia la, ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hɛlɛle kɛlata bie mɔɔ tumi wɔ nu mɔɔ kɛkala bɛfɛlɛ ye Hibuluma buluku ne la. Wɔ zɔhane kɛlata ne anu, Pɔɔlo dule Kilisienema mɔɔ bɛwɔ Dwudiya nee Gyɛlusalɛm la folɛ bie mɔɔ anwo hyia mɔɔ baboa bɛ yeamaa bɛaziezie bɛ nwo bɛamaa ngyegyelɛ mɔɔ ɛnee la bɛ nyunlu la. Na ngyegyelɛ boni a ɛnee la bɛ nyunlu a? Ɛnee bɛbazɛkye Gyɛlusalɛm. Saa zɔhane Kilisienema ne banyia ngoane a, ɛnee ɔwɔ kɛ bɛnyia ɛhulolɛ kɛ bɛbagyakyi bɛ azua nee bɛ gyima ɛkɛ. Ɔti Pɔɔlo hɛlɛle ye wɔ Gyɛlusalɛm anwo kɛ: “Yɛnlɛ sua mɔɔ wɔ ɛkɛ ne dahuu la wɔ ɛke.” Akee ɔdoale zo kɛ: “Emomu yɛlɛkendɛ mɔɔ bara la ɛsesebɛ.”—Hib. 13:14.
3. “Suakpole ne mɔɔ lɛ adiabo kpalɛ” la a le boni, na duzu ati a yɛlɛkendɛ suakpole zɔhane a?
3 Ɔbayɛ kɛ bɛbɔle Kilisienema mɔɔ bɛvile Gyɛlusalɛm la aholoba yɛɛ bɛgolole bɛ nwo, noko zɔhane kpɔkɛzilɛ ne maanle bɛnyianle ngoane. Ɛnɛ noko, kɛmɔ yɛnva yɛ nwo yɛndo alesama anwo zo anzɛɛ yɛnva yɛ adwenle yɛnzie ezukoa ɛkpondɛlɛ zo la ati, bɛgolo yɛ nwo. Ɛnee akee duzu ati a yɛsi zɔhane kpɔkɛ ne a? Yɛze kɛ ɔnrɛhyɛ ewiade ɛhye bapɛ nu. Yɛlɛkpondɛ “suakpole ne mɔɔ lɛ adiabo kpalɛ,” mɔɔ yemɔ a le Nyamenle Belemgbunlililɛ ne “mɔɔ bara la.”a (Hib. 11:10; Mat. 6:33) Edwɛkɛtile ekyi biala mɔɔ wɔ edwɛkɛ ɛhye anu la bahilehile: (1) kɛzi Pɔɔlo folɛdulɛ ne boale alimoa Kilisienema ɔmaanle bɛhɔle zo bɛkpondɛle ‘sua ne mɔɔ bara’ la, (2) kɛzi Pɔɔlo boale bɛ ɔmaanle bɛzieziele bɛ nwo bɛmaanle mɔɔ bazi kenle bie yɛɛ (3) kɛzi ye folɛdulɛ ne baboa yɛ ɛnɛ la anu.
FA Ɛ NWO TO AHENLE MƆƆ ƆNRƐKPO WƆ ƐLƐ LA ANWO ZO
4. Duzu ati a ɛnee Gyɛlusalɛm anwo hyia Kilisienema a?
4 Ɛnee Gyɛlusalɛm anwo hyia Kilisienema. Bɛdele alimoa Kilisiene asafo ne wɔ ɛkɛ wɔ ɛvolɛ 33 Y.M., yɛɛ ɛkɛ ne a ɛnee neazo eku ne noko wɔ a. Eza ɛnee Kilisienema dɔɔnwo dedɛ azua nee agyapadeɛ dɔɔnwo wɔ sua ne azo. Noko Gyisɛse bɔle ye ɛdoavolɛma ne kɔkɔ kɛ ɔwɔ kɛ bɛfi Gyɛlusalɛm yɛɛ Dwudiya bɔbɔ.—Mat. 24:16.
5. Kɛzi Pɔɔlo zieziele Kilisienema ne maanle mɔɔ ɛnee ɔbazi la ɛ?
5 Amaa Pɔɔlo aziezie Kilisienema ne yeamaa bɛaziezie bɛ nwo bɛamaa mɔɔ ɛnee la bɛ nyunlu la, ɔboale bɛ ɔmaanle bɛdele kɛzi Gyihova bu suakpole Gyɛlusalɛm la abo kpalɛ. Pɔɔlo hakyele bɛ kɛ, Gyihova ɛnlie ɛzonlenlɛsua ne, ɛsɔfolilɛ ne yɛɛ afɔle ngakyile mɔɔ bɛbɔ ye wɔ Gyɛlusalɛm la ɛndo nu bieko. (Hib. 8:13) Sua ne azo amra dɔɔnwo kpole Mɛzaya ne. Ɛnee ɔngyia kɛ menli bahɔzonle Gyihova wɔ Gyɛlusalɛm, yɛɛ eza bɛbazɛkye ye.—Luku 13:34, 35.
6. Duzu ati a folɛ mɔɔ Pɔɔlo dule Kilisienema ne wɔ Hibuluma 13:5, 6 la ɛnee le ye mekɛ nu ɛdeɛ a?
6 Mɔɔ Pɔɔlo hɛlɛle kɛlata ne hɔmaanle Hibuluma ne la, ɛnee ninyɛne kɔ boɛ kpalɛ wɔ Gyɛlusalɛm. Wulomunli bie mɔɔ ɛnee ɔkɛlɛ mbuluku wɔ zɔhane mekɛ ne la hanle Gyɛlusalɛm anwo edwɛkɛ kɛ “ɛnee ɔdaye a yelie duma kpalɛ wɔ Aduduleɛ nehane a.” Ɛnee Dwuuma mɔɔ bɛvi maanle ngakyile zo la kɔ ɛkɛ ne ɛvolɛ biala kɔdi ɛvoyia, na kɛmɔ bɛtɔ debie la ati, ɔmaanle bɛnyianle ezukoa dɔɔnwo. Ɔlua ɛhye ati, ɔbayɛ kɛ Kilisienema bie mɔ noko nyianle ezukoa dɔɔnwo. Ɔbahola yeara ye kɛ ɛhye ati a Pɔɔlo hanle hilele bɛ kɛ: “Bɛmmamaa ezukoa nwo anyebolo ba bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu, na bɛmaa bɛ kunlu ɛdwo mɔɔ bɛlɛ ye la anwo” la. Akee ɔhwenle adwenle ɔhɔle ɛwɔkɛ kɛnlɛma bie mɔɔ Gyihova mumua ne bɔle wɔ Ngɛlɛlera ne anu la azo kɛ: “Menrɛgyakyi wɔ ɛlɛ, yɛɛ menrɛkpo wɔ ɛlɛ.” (Kenga Hibuluma 13:5, 6; Dit. 31:6; Edw. 118:6) Ɛnee ɔhyia kɛ Kilisienema mɔɔ bɛde Gyɛlusalɛm nee Dwudiya la te ɛwɔkɛ ɛhye. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ ɛnee saa bɛ sa ka kɛlata ne a, ɔnrɛhyɛ biala ɔwɔ kɛ bɛgyakyi bɛ azua, bɛ gyima nee bɛ agyapadeɛ dɔɔnwo ɛkɛ na bɛfi sua ne azo. Akee ɔwɔ kɛ bɛkɔbɔ ɛbɛlabɔlɛ fofolɛ bo wɔ ɛleka gyɛne.
7. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛmia anwodozo mɔɔ yɛlɛ wɔ Gyihova anu la anu ɛnɛ a?
7 Mɔɔ yɛsukoa yɛfi nu la: Duzu a la yɛ nyunlu a? Ewiade ɛhye mɔɔ bara ye awieleɛ wɔ “anwongyelelɛ kpole” ne anu la. (Mat. 24:21) Kɛ mɔɔ alimoa Kilisienema ne yɛle la, ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛmaa yɛ nye da ɛkɛ na yɛsinza. (Luku 21:34-36) Wɔ anwongyelelɛ kpole ne anu, bie a ɔbahyia kɛ yɛgyakyi ninyɛne mɔɔ yɛlɛ la bie mɔ anzɛɛ ɔ muala ɛkɛ na yɛnyia anwodozo bɔkɔɔ kɛ Gyihova ɛnrɛkpo ye menli ɛlɛ. Kɛkala bɔbɔ mɔɔ anwongyelelɛ kpole ne ɛtɛbɔle ɔ bo la, yɛlɛ nwolɛ adenle kɛ yɛbahile awie mɔɔ yɛfa yɛ nwo yɛto ɔ nwo zo la. Biza ɛ nwo kɛ, ‘Asoo mɔɔ meyɛ nee bodane mɔɔ gyi me nye zo la kile kɛ mefa me nwo meto Nyamenle ne mɔɔ ɛbɔ ɛwɔkɛ kɛ ɔbanlea me la anwo zo na tɛ anwonyia zo ɔ?’ (1 Tim. 6:17) Nɔhalɛ nu, yɛbahola yɛazukoa ninyɛne dɔɔnwo yɛavi mɔɔ zile alimoa Kilisienema mekɛ zo la anu ɛdeɛ, noko “anwongyelelɛ kpole” ne anu bayɛ se adɛla ngyegyelɛ biala mɔɔ yɛyia ye ɛlɛ la. Ɔti kɛ ɔkɛyɛ na yɛanwu mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛyɛ wɔ mekɛ mɔɔ anwongyelelɛ kpole zɔhane babɔ ɔ bo la ɛ?
TIE BƐDABƐ MƆƆ BƐLI YƐ NYUNLU LA
8. Adehilelɛ boni mɔ a Gyisɛse vale maanle ye ɛdoavolɛma ne a?
8 Mɔɔ Kilisienema asa hanle Pɔɔlo kɛlata ne mɔɔ ɔhɛlɛle ɔhɔmaanle Hibuluma ne la, ɛvolɛ ekyii anzi bɛnwunle kɛ Wulomu sogyama ɛhɔbɔ Gyɛlusalɛm suakpole ne ɛyia. Yemɔ maanle bɛnwunle sɛkɛlɛneɛ mɔɔ kile kɛ ɔwɔ kɛ bɛnriandi a; ɔluakɛ bɛbazɛkye Gyɛlusalɛm. (Mat. 24:3; Luku 21:20, 24) Noko nienwu a bɛbanriandi bɛahɔ a? Mɔɔ Gyisɛse hanle la ala a le kɛ: “Bɛmaa bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ Dwudiya la ɛbɔ ɔ bo ɛnriandi ɛhɔ awoka ne mɔ azo.” (Luku 21:21) Ɛnee awoka dɔɔnwo wɔ maanzinli ne anu. Ɔti awoka ne mɔ boni a bɛnriandi bɛahɔ zo a?
9. Duzu ati a ɔbayɛ kɛ ɛnee Kilisienema ɛnnwu awoka mɔɔ bɛbanriandi bɛahɔ zo la ɛ? (Eza nea mape ne.)
9 Suzu awoka mɔɔ ɛnee Kilisienema bahola anriandi ahɔ zo la bie mɔ anwo: Samɛlea awoka ne mɔ, awoka mɔɔ wɔ Galeli la, Hɛmɔn Boka ne nee Lɛbanɔn awoka ne mɔ yɛɛ akee awoka mɔɔ wɔ Dwɔdan ne anzi lɔ la. (Nea mape ne.) Ɛnee ɔzɔho kɛ saa bɛnriandi bɛkɔ azua mgbole mɔɔ wɔ awoka zɔhane mɔ azo la bie mɔ azo a, bɛbanyia anwobanebɔlɛ. Kɛ neazo la, ɛnee suakpole Gamla wɔ boka tendenle bie azo na ɛnee zolɛ ɛhɔlɛ yɛ se kpalɛ. Dwuuma bie mɔ bule suakpole zɔhane kɛ anwobanebɔlɛ wɔ ɛkɛ. Noko akee, Gamla rayɛle ɛleka mɔɔ Dwuuma nee Wulomuma honle ɛsesebɛ a, na bɛhunle menli mɔɔ dede ɛkɛ ne la anu dɔɔnwo.b
Ɛnee alimoa Kilisienema ze awoka dɔɔnwo mɔɔ anrɛɛ bɛbahola bɛanriandi bɛahɔ zo a, noko tɛ bɛ muala azo a bɛbanyia anwobanebɔlɛ a (Nea ɛdendɛkpunli 9)
10-11. (a) Adenle boni a ɔbayɛ kɛ Gyihova luale zo maanle alimoa Kilisienema adehilelɛ a? (Hibuluma 13:7, 17) (b) Mɔɔ Kilisienema diele menli mɔɔ li bɛ nyunlu la, kɛzi ɔboale bɛ ɛ? (Eza nea nvoninli ne.)
10 Ɔbayɛ kɛ Gyihova luale menli mɔɔ ɛnee li Kilisienema ne anyunlu wɔ asafo ne anu la anwo zo a hilele bɛ adenle a. Nzinlii, tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛ Eusebius hɛlɛle kɛ Nyamenle luale mrenyia mɔɔ yelie bɛ yedo la anwo zo yele hilele menli mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm asafo ne anu la kɛ bɛvi Gyɛlusalɛm na bɛhɔ Pɛla, sua bie mɔɔ wɔ Pɛlia la azo. Ɛnee Pɛla le ɛlɛka mɔɔ fɛta bɔkɔɔ kɛ Kilisienema ne kɔ a. Ɛnee ɔ nee Gyɛlusalɛm avinli anwa, ɔti ɛnee ɔnrɛyɛ se kɛ bɛbadwu ɛkɛ. Eza ɛnee menli mɔɔ de ɛkɛ ne la anu dɔɔnwo ɛnle Dwuuma, ɔti ɛnee bɛnlɛ adwenle kɛ bɛko bɛatia Wulomuma.—Nea mape ne.
11 Kilisienema mɔɔ nriandile hɔle awoka ne mɔ azo la lile Pɔɔlo folɛdulɛ ne mɔɔ se “bɛdie menli mɔɔ li bɛ nyunlu” wɔ asafo ne anu la azo. (Kenga Hibuluma 13:7, 17.) Ɛhye ati Nyamenle menli ne nyianle bɛ ti. Mɔɔ zile la maa yɛnwu kɛ Nyamenle amkpo bɛdabɛ mɔɔ ‘bɛlɛkendɛ suakpole ne mɔɔ lɛ adiabo kpalɛ,’ mɔɔ yemɔ a le Nyamenle Belemgbunlililɛ ne la.—Hib. 11:10.
Ɛnee anwobanebɔlɛ wɔ Pɛla (Nea ɛdendɛkpunli 10-11)
12-13. Kɛzi Gyihova ɛhile ye menli adenle wɔ mekɛ mɔɔ anu yɛ se la anu ɛ?
12 Mɔɔ yɛsukoa yɛfi nu la: Gyihova dua menli mɔɔ li asafo ne anyunlu la anwo zo maa ye menli adehilelɛ fɔɔnwo. Kɛzi Gyihova luale mboaneneavolɛma nwo zo hilele ye menli adenle wɔ mekɛ mɔɔ anu yɛ se la anu la anwo neazo dɔɔnwo wɔ Ngɛlɛlera ne anu. (Dit. 31:23; Edw. 77:20) Ɛnɛ noko, yɛlɛ daselɛ mɔɔ kile kɛ Gyihova tɛdua menli mɔɔ li yɛ nyunlu la anwo zo kile yɛ adenle la.
13 Kɛ neazo la, mɔɔ COVID-19 ewulenzane ne bɔle ɔ bo la, ‘menli mɔɔ li yɛ nyunlu’ la maanle yɛ adehilelɛ mɔɔ yɛhyia la. Asafo nu mgbanyima asa hanle adehilelɛ mɔɔ bamaa bɛanwu kɛzi asafo ne mɔ bayɛ debiezukoalɛ na bɛadoa bɛ ɛzonlenlɛ gyima ne azo la. Mɔɔ ewulenzane ne bɔle ɔ bo la, yeangyɛ biala, yɛyɛle maanzinli nyianu wɔ aneɛ mɔɔ bo 500 la anu. Yɛ mediema ne mɔ luale Yintanɛte, TV anzɛɛ riledio zo diele gyimalilɛ ne; ɛnee yɛtɛyɛle nyianu zɛhae bie ɛlɛ. Yɛhɔle zo yɛnyianle sunsum nu aleɛ. Ɛhye ati koyɛlɛ mɔɔ wɔ yɛ avinli la anzɛkye. Yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ, ɔnva nwo ngyegyelɛ mɔɔ yɛbayia ye kenle bie la, Gyihova bahɔ zo aboa bɛdabɛ mɔɔ bɛli yɛ nyunlu la yeamaa bɛasisi kpɔkɛ kpalɛ. Saa ɛye anwodozo mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛnyia wɔ Gyihova anu nee ye mɛla ne mɔ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛdi zo la ɛsie ahane a, subane gyɛne boni mɔ a baboa yɛ yeamaa yɛaziezie yɛ nwo yɛamaa anwongyelelɛ kpole ne na yɛayɛ yɛ ninyɛne nrɛlɛbɛ nu wɔ mekɛ zɔhane anu a?
DA MEDIEMA ƐLƆLƐ ALI NA DIE NYƐVOLƐ
14. Kɛ mɔɔ Hibuluma 13:1-3 kile la, subane boni mɔ a ɛnee ɔwɔ kɛ Kilisienema nyia kolaa na bɛazɛkye Gyɛlusalɛm a?
14 Saa anwongyelelɛ kpole ne bɔ ɔ bo a, ɔbahyia kɛ yɛda ɛlɔlɛ ali yɛkile yɛ nwo ngoko yɛtɛla mekɛ biala. Mekɛ zɔhane, ɔbahyia kɛ yɛdi Kilisienema mɔɔ ɛnee wɔ Gyɛlusalɛm nee Dwudiya la neazo ne anzi. Bɛlale ɛlɔlɛ ali bɛhilele bɛ nwo mekɛ biala. (Hib. 10:32-34) Noko ɔka ɛvolɛ ekyii kolaa na bɛazɛkye Gyɛlusalɛm la, ɛnee ɔwɔ kɛ bɛda “mediema ɛlɔlɛ” nee “nyɛvolɛlielɛ” ali kpole kpalɛ.c (Kenga Hibuluma 13:1-3.) Zɔhane ala a ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛyɛ a wɔ mekɛ mɔɔ ewiade ɛhye ɛlɛba ye awieleɛ la.
15. Duzu ati a ɛnee ɔwɔ kɛ Hibulu Kilisienema ne da mediema ɛlɔlɛ ali na bɛdie nyɛvolɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛnriandile bɛhɔle la a?
15 Mɔɔ Wulomu sogyama ne bɔle Gyɛlusalɛm yiale na akee arɛlevilɛ nu ala bɛhwenle bɛ nwo la, ɛnee ɔwɔ kɛ Kilisienema ne nriandi, na ɔbayɛ kɛ bɛ ninyɛne ekyi bie ala a bɛholale bɛvale bɛhɔle a. (Mat. 24:17, 18) Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛboa bɛ nwo ngoko wɔ mekɛ mɔɔ bɛlua adenle nu bɛlɛkɔ awoka ne mɔ azo yɛɛ mekɛ mɔɔ bɛhɔdwule la. Ye biala anu ɛnee ɔbayɛ mekɛ mɔɔ ‘ninyɛne dɔɔnwo anwo bahyia ɛsesebɛ’ a, na yemɔ bamaa Kilisienema anyia nwolɛ adenle aboa bɛ nwo ngoko na bɛ nee awie mɔ ahyɛ mɔɔ bɛlɛ la bɛava bɛala mediema ɛlɔlɛ mɔɔ vi ahonle nu nee nyɛvolɛlielɛ ali.—Tae. 3:14.
16. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛala ɛlɔlɛ ali yɛahile mediema diedima mɔɔ hyia yɛ moalɛ la ɛ? (Eza nea nvoninli ne.)
16 Mɔɔ yɛsukoa yɛfi nu la: Ɛlɔlɛ ka yɛ maa yɛboa yɛ mediema diedima wɔ mekɛ mɔɔ bɛhyia yɛ moalɛ la. Nyamenle menli dɔɔnwo lɛ ɛhulolɛ kɛ bɛbaboa bɛ mediema mɔɔ ɔlua konle nee esiane ti bɛdu bɛvi bɛ sua zo la. Bɛfa ninyɛne mɔɔ bɛ mediema hyia nwo la bɛmaa bɛ yɛɛ bɛmaa bɛ anwosesebɛ bɛmaa bɛkɔ zo bɛsonle Gyihova. Adiema raalɛ bie mɔɔ vi Ukraine mɔɔ ɔlua konle ne ati ɔdule ɔvile ye sua nu la hanle kɛ: “Yɛnwunle kɛzi Gyihova ɛlɛdua yɛ mediema ne mɔ anwo zo ahile yɛ adenle na yeaboa yɛ la. Bɛliele yɛ kɛnlɛma na bɛboale yɛ kpalɛ wɔ Ukraine, Hungary yɛɛ Germany ɛke.” Bɛdabɛ mɔɔ bɛdie bɛ mediema nyɛvolɛ na bɛfa mɔɔ bɛhyia nwo la bɛmaa bɛ la nee Gyihova bɔ nu yɛ gyima.—Mrɛ. 19:17; 2 Kɔl. 1:3, 4.
Kilisienema mɔɔ bɛnriandi bɛvi bɛ sua zo ɛnɛ la hyia yɛ moalɛ (Nea ɛdendɛkpunli 16)
17. Duzu ati a ɔhyia kɛ yɛsukoa kɛ yɛbala mediema ɛlɔlɛ ali na yɛalie nyɛvolɛ ɛnɛ a?
17 Wɔ anwongyelelɛ kpole ne anu, ɔbahyia kɛ yɛboa yɛ nwo ngoko kpole yɛtɛla kɛzi yɛyɛ ye ɛnɛ la. (Hab. 3:16-18) Gyihova ɛlɛtete yɛ ɛnɛ yeamaa yɛanyia mediema ɛlɔlɛ na yɛalie yɛ nwo nyɛvolɛ, subane mɔɔ nwolɛ bahyia kpalɛ wɔ mekɛ zɔhane la.
MƆƆ LA YƐ NYUNLU LA
18. Kɛzi yɛbahola yɛazukoa alimoa Hibulu Kilisienema ne ɛ?
18 Kɛ mɔɔ tetedwɛkɛ maa yɛnwu ye la, Kilisienema mɔɔ nriandile hɔle awoka ne mɔ azo la nyianle ngoane wɔ mekɛ mɔɔ bɛzɛkyele Gyɛlusalɛm la. Bɛgyakyile suakpole ne ɛkɛ bɛhɔle noko Gyihova angyakyi bɛ ɛlɛ. Na ɛnɛ noko ɛ? Yɛnze mɔɔ basisi kenle bie la amuala. Noko Gyisɛse ɛbɔ yɛ kɔkɔ kɛ yɛzinza. (Luku 12:40) Eza yɛze folɛdulɛ mɔɔ Pɔɔlo vale maanle yɛ wɔ ye kɛlata ne mɔɔ ɔhɛlɛle ɔhɔmaanle Hibuluma ne la anu la; folɛdulɛ zɔhane baboa yɛ ɛnɛ kɛ mɔɔ ɔboale alimoa Kilisienema ne la. Yɛɛ Gyihova mumua ne ɛbɔ yɛ ɛwɔkɛ kɛ ɔnrɛgyakyi yɛ anzɛɛ ɔnrɛkpo yɛ ɛlɛ. (Hib. 13:5, 6) Bɛmaa yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbamaa yɛ nye abolo yɛakpondɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne, sua ne mɔɔ badɛnla ɛkɛ dahuu la na yɛbanyia nyilalɛ mɔɔ ɔbava yeara la bie dahuu.—Mat. 25:34.
EDWƐNE 157 Anzodwolɛ Bara!
a Wɔ tete ne, ɛnee belemgbunli a ta nea suakpole bie azo a. Ɛnee bɛbu suakpole zɛhae kɛ ɔdaye mumua ne ɔle belemgbunlililɛ.—Gyn. 14:2.
b Ɛhye zile wɔ 67 Y.M., Kilisienema nriandile vile Dwudiya nee Gyɛlusalɛm la yeangyɛ biala yɛɛ ɔzile a.
c Edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo “mediema ɛlɔlɛ” la kola kile ɛlɔlɛ mɔɔ awie lɛ maa ye mbusuafoɔ mɔɔ bɛbikye ye la, noko Pɔɔlo vale lile gyima hilele ɛlɔlɛ mɔɔ anu yɛ se mɔɔ yɛlɛ yɛmaa yɛ mediema diedima mɔɔ wɔ asafo ne anu la anu.