Библийы чиныг 42 – Лукайы
Ныффыста йӕ: Лука
Кӕм ӕрцыд фыст: Кесарийы
Фыст фӕцис: н. э. 56–58 азтӕм ӕв.
Цы рӕстӕгыл дзы цӕуы дзырд: н. э. агъоммӕ 3 азӕй–н. э. 33 азмӕ
АЦЫ Евангели ныффыста цыргъзонд ӕмӕ хӕларзӕрдӕ адӕймаг. Уыцы хорз миниуджыты фӕрцы ӕмӕ Хуыцауы сыгъдӕг уды ӕххуысӕй, Лукайӕн йӕ бон баци, бӕлвырд ӕмӕ зӕрдӕйы хъарм кӕм ис, ахӕм радзырд ныффыссын. Йӕ чиныг райдыдта ахӕм ныхӕстӕй: «Ӕз... ӕппӕт дӕр кӕрӕй-кӕронмӕ сбӕлвырд кодтон ӕмӕ сфӕнд кодтон... хабӕрттӕ кӕрӕдзи фӕдыл куыд цыдысты, афтӕ дӕм сӕ ныффыссын». Ӕмӕ ацы ныхӕстӕ раст кӕй сты, уый бӕрӕг у, алцыдӕр бӕлвырд ӕмӕ бӕстон кӕй ныффыста, уымӕй (Лук. 1:3).
2 Кӕд чиныджы Лукайы кой нӕй, уӕддӕр рагон ахуыргӕндтӕ се ’ппӕт дӕр разы уыдысты, йӕ фыссӕг Лука кӕй у, ууыл. Уый тыххӕй фыст ис Мураторийы скъуыддзаджы (н. э. 70 азмӕ ӕв.), ӕмӕ ууыл разы уыдысты 2 ӕнусы фысджытӕ Ириней ӕмӕ Александриаг Климент дӕр. Стӕй чиныг йӕхӕдӕг дӕр Лукамӕ амоны. Колоссӕгтӕм 4:14 Павел Лукайы хоны «нӕ уарзон ӕфсымӕр, дохтыр», ӕмӕ ацы Евангели куыд фыст у, уымӕй бӕрӕг у, стыр ахуырдзинад кӕмӕ уыд, ахӕм адӕймаг ӕй кӕй ныффыста. Лука аив ӕмӕ хъӕздыг ӕвзагӕй кӕй фыста (иннӕ ӕртӕ Евангелийы фысджытимӕ абаргӕйӕ йе ’взаг бирӕ хъӕздыгдӕр у), уый руаджы лӕмбынӕг ӕмӕ бӕстон радзырдта ацы ахсджиаг хъуыддаджы тыххӕй. Йӕ фӕсномыг ныхас бынхор фырты тыххӕй нымад цӕуы ӕппӕты хуыздӕр цыбыр радзырдыл.
3 Лука спайда кодта 300-йӕ фылдӕр медицинон терминтӕ ӕмӕ дзырдтӕй. Чырыстон Грекъаг Фыстыты иннӕ фысджытӕ уыцы дзырдтӕн ӕндӕр нысаниуӕг лӕвӕрдтой (кӕд сӕ пайда кодтой, уӕд)a. Зӕгъӕм, Лука хъотыры кой кӕнгӕйӕ, иннӕ фысджытӕй уӕлдай, уыцы иу дзырдӕй нӕ пайда кӕны. Уыдонӕн уыцы низ низ йеддӕмӕ ницы у, фӕлӕ дохтыр Лука та дзырдта уыцы низы алыхуызон стадиты тыххӕй. Зӕгъӕм, ныффыста, «йӕ буар хъотыры хъӕдгӕмттӕй кӕмӕн нал зынд, иу ахӕм лӕджы» тыххӕй. Лазӕры тыххӕй та загъта: «Йӕ буар хъӕдгӕмттӕй кӕмӕн нӕ зынд». Евангели фысджытӕй иу дӕр не ской кодта, Петры усы мадӕн йӕ «тӕвд... бӕрзонд» кӕй уыд, уый тыххӕй (5:12; 16:20; 4:38). Кӕд се ’ппӕт дӕр загътой, Петр хистӕр сауджыны цагъары хъус кӕй ахауын кодта, уӕддӕр ӕрмӕст Лука ныффыста, Йесо йӕ кӕй сдзӕбӕх кодта, уый тыххӕй (22:51). Дохтыр уӕвгӕйӕ, Лука ныффыста, «хъарусӕттӕг дӕлимон ӕстдӕс азы дӕргъы уӕгъд кӕй нӕ уагъта, ахӕм сылгоймаджы» тыххӕй, «уый афтӕ ныкъкъӕдзтӕ, ӕмӕ йӕхи сӕмраст кӕнын йӕ бон ӕппындӕр нӕ уыд». Уӕдӕ «дохтыр Лукайы» хуызӕн афтӕ бӕлвырд ӕмӕ лыстӕггай чи ныффыстаид, кӕй фӕнадтой, уыцы адӕймагӕн самариаг лӕг «йӕ цӕфтыл... сой ӕмӕ сӕн [куыд] рауагъта ӕмӕ йын сӕ [куыд] бабаста», уый тыххӕй (13:11; 10:34).
4 Кӕд ныффыста Лука йӕ Евангели? Хъуыддӕгты 1:1 (уый дӕр ныффыста Лука) кӕсӕм, кӕй йӕ ныффыста, «фыццаг фыстӕг», ома Евангели чи ныффыста, уый. Хъуыддӕгты чиныг, ӕвӕццӕгӕн, фыст фӕцис н. э. 61 азмӕ ’ввахс Ромы, Лука Павелимӕ куы уыд, уӕд. Уыцы рӕстӕг Павел ӕнхъӕлмӕ каст, кесӕр ын йӕ хъаст кӕд равзардзӕн, уымӕ. Уӕдӕ Лука йӕ чиныг ныффыста Кесарийы н. э. 56–58 азтӕм ӕввахс, Павелимӕ Филипптӕй йе ’ртыккаг балцӕй куы ’рыздӕхт, уый фӕстӕ. Уыцы рӕстӕг Павел дыууӕ азы Кесарийы ахӕстоны уыд, цалынмӕ йӕ йӕ курдиатмӕ гӕсгӕ Роммӕ йӕ хъуыддаг ӕвзарынмӕ нӕ акодтой, уӕдмӕ. Уӕд Лука Палестинӕйы кӕй уыд, уымӕ гӕсгӕ йын хорз фадат уыд Чырыстийы цард ӕмӕ лӕггады тыххӕй ӕппӕт дӕр «кӕрӕй-кӕронмӕ сбӕлвырд кӕнынӕн». Уымӕ гӕсгӕ, ӕвӕццӕгӕн, Лука йӕ чиныг Маркӕй раздӕр ныффыста.
5 Лука алцыдӕр йӕхи цӕстӕй нӕ федта ӕмӕ апостол дӕр нӕ уыд. Стӕй, ӕвӕццӕгӕн, Йесойыл баууӕндыд йӕ мӕлӕты фӕстӕ. Фӕлӕ Лука уӕхски-уӕхск лӕггад кодта Павелимӕ (2 Тим. 4:11; Филим. 24). Уымӕ гӕсгӕ йыл Павелы зондахаст фӕзынд, ӕмӕ уый бӕрӕг у йӕ Евангелийӕ, уӕлдайдӕр Хицауы Ӕхсӕвӕры тыххӕй Лукайы 22:19, 20 ӕмӕ 1 Коринфӕгтӕм 11:23–25 цы фыст ис, уый куы абарӕм, уӕд. Йӕ чиныг фысгӕйӕ ма Лука, ӕвӕццӕгӕн, Матфейы Евангелийӕ дӕр пайда кодта. Алцыдӕр ӕй бӕстон базонын кӕй фӕндыд, уымӕ гӕсгӕ йӕ бон уыд, Йесойы цардӕн ӕвдисӕн чи уыд, уыцы адӕмы бафӕрсын. Зӕгъӕм, йӕ ахуыргӕнинӕгтӕй ма ӕгас чи уыд, уыдоны ӕмӕ Йесойы мад Марийӕйы. Фидарӕй зӕгъӕн ис, ахсджиаг хабӕрттӕй кӕй ницы ферох кодта.
6 Евангелитӕ иртасгӕйӕ бӕрӕг у, чи сӕ фыста, уыдон сӕ кӕрӕдзийӕ кӕй нӕ фыстой, стӕй сӕ уый тыххӕй дӕр нӕ ныффыстой, цӕмӕй ма иу хатт радзурой Библийы ӕппӕты ахсджиагдӕр хабар. Лукайы чиныг тынг хицӕн кӕны иннӕтӕй. Цы фыст дзы ис, уымӕн йӕ 59 проценты иннӕ Евангелиты не ’мбӕлы. Бӕстон фыст дзы сты, Йесо цы диссӕгтӕ сарӕзта, уыдонӕй, ӕппынкъаддӕр, ӕхсӕз ӕмӕ дзы дыууӕ хатты фылдӕр та ис фӕсномыг ныхӕстӕ, сӕ фылдӕр иннӕ Евангелиты не сты. Йӕ чиныджы ӕртыккӕгӕм хай у радзырд, дыууӕ ӕртыккӕгӕм хай та сты раныхӕстӕ. Ацы Евангели у ӕппӕты стырдӕр. Матфей сӕйраджыдӕр дзуттӕгтӕн фыста, Марк та иннӕ адӕмыхӕттытӕн, уӕлдайдӕр та ромӕгтӕн. Лука та йӕ чиныг фыссы «цытджын Феофилмӕ», уый номӕй та алкӕмӕ дӕр, дзуттӕгтӕм дӕр ӕмӕ иннӕ адӕмыхӕттытӕм дӕр (Лук. 1:3, 4). Йе ’ргом здӕхта ӕппӕт адӕмтӕм дӕр ӕмӕ Йесойы хадзарвӕндаджы тыххӕй ныффыста суанг «Адамы – Хуыцауы фырты» онг (Матфей та йӕ ныффыста ӕрмӕст Авраамы онг, уымӕн ӕмӕ йӕ ныхас уыд дзуттӕгтӕм) (3:38; 2:29–32; 3:6).
7 Лукайы чиныджы кӕрӕй-кӕронмӕ бӕрӕг у, арӕхстджын фыссӕг кӕй у – йӕ Евангели у раст ӕмӕ бӕлвырд ӕгъдауыл фыст. Алцыдӕр бӕстон ӕмӕ бӕлвырд кӕй ныффыста, уымӕй бӕрӕг у, ӕууӕндӕн ыл кӕй ис. Иу юрист загъта: «Романты, таурӕгъты ӕмӕ мӕнг бӕлвырдгӕнӕнты хабӕрттӕ ӕрцӕуынц дард кӕмдӕр ӕмӕ ӕбӕрӕг рӕстӕг, ӕмӕ афтӕмӕй хӕлд цӕуы, тӕрхондоны раныхас куыд хъуамӕ арӕзт уа, уый. Мах, юристты, ахуыр кӕнынц: „Цы дзурыс, уымӕн йӕ бынат ӕмӕ йӕ рӕстӕг зӕгъын хъӕуы“. Библийы та бӕлвырд сты, хабӕрттӕ кӕм ӕмӕ кӕд цыдысты, уый»b. Йӕ ныхас фӕбӕлвырддӕр кӕнынӕн ӕрхаста Лукайы 3:1, 2: «Кесӕр Тиберийы хицаудзинады фынддӕсӕм азы, Понти Пилат Иудейы бӕстӕйы хицау куы уыд, Ирод – Галилейы хицау, йе ’фсымӕр Филипп – Итурейы ӕмӕ Трахониты хицау, Лисани та – Авилинейы хицау, Кайафӕйы ӕмӕ сауджынты хистӕр Аннӕйы рӕстӕджы ӕдзӕрӕг быдыры Захарийы фырт Иоанмӕ уыди ныхас Хуыцауӕй». Ам амынд сты бынат ӕмӕ рӕстӕг, стӕй Лука ранымадта, ӕппынкъаддӕр, авд адӕймаджы ӕмӕ уый фӕрцы нӕ бон у сбӕрӕг кӕнын, Иоанн ӕмӕ Йесо лӕггад кӕнын кӕд райдыдтой, уый.
8 Лукайы 2:1, 2 ма фыст ис дыууӕ хъуыддаджы тыххӕй, уыдоны руаджы ис базонӕн, Йесо кӕд райгуырд, уый: «Уыцы рӕстӕг кесӕр Августӕй рацыд бардзырд, цӕмӕй, уыцы паддзахады цы адӕм цард, уыдон иууылдӕр сӕхи ныффыстаиккой (ацы хабар уыди фыццаг хатт, скодтой йӕ, Сирийы бӕстӕйы хицау Квирини куы уыд, уӕд)». Растдӕр уыцы рӕстӕг ацыдысты Иосиф ӕмӕ Марийӕ Вифлееммӕ сӕхи ныффыссынмӕ ӕмӕ уым райгуырд Йесоc. Мах разы стӕм иу ахуыргондимӕ: «Ацы ныхӕстӕ хорз бӕлвырд кӕнынц, Лука раст кӕй фыста, уый; ӕппындӕр ыл дызӕрдыг кӕнӕн нӕй»d. Мах дӕр хъуамӕ сразы уӕм, Лука «ӕппӕт дӕр кӕрӕй-кӕронмӕ [кӕй] сбӕлвырд кодта», уыимӕ.
9 Лука ма ӕргом здахы, Йесо Чырыстийыл Дзуттаг Фыстыты пехуымпарӕдтӕ куыд сӕххӕст сты, уымӕ. Уый тыххӕй ӕрхаста Йесойы ныхӕстӕ (24:27, 44). Стӕй ма бӕстон ныффыста, Йесо фидӕны тыххӕй цы пехуымпарӕдтӕ загъта, уыдонӕн сӕ фылдӕр диссаджы хуызы кӕй сӕххӕст сты гыццыл хъуыддаджы онг дӕр. Зӕгъӕм, Йесо куыддӕриддӕр загъта, афтӕ н. э. 70 азы Иерусалимы алыварс цыргъ хъӕдтӕй сис скодтой ӕмӕ йын йӕ адӕмы фӕцагътой (Лук. 19:43, 44; 21:20–24; Матф. 24:2). Историк Иосиф Флавий уыд Ромы ӕфсадимӕ, ӕмӕ ныффыста: Иерусалимы алыварс 16 километры бӕрц хъӕд ныццагътой, цӕмӕй йын йӕ алыварс цыргъ хъӕдтӕй сис сарӕзтаиккой; уыцы сисӕн йӕ дӕргъ уыд 7 километры бӕрц; бирӕ сылгоймӕгтӕ ӕмӕ сывӕллӕттӕ ӕххормагӕй амардысты; фӕцагъды 1 000 000 фылдӕр дзуттӕгтӕ ӕмӕ 97 000 та уацары акодтой. Абон дӕр ма Ромы фенӕн ис Титы аркӕ, ӕвдыст дзы сты, ромӕгтӕ Иерусалимы кувӕндонӕй цы рахастой, уыдӕттӕe. Мах нӕ дызӕрдыг кӕнӕм, Лука ма цы пехуымпарӕдтӕ ныффыста, уыдон дӕр афтӕ кӕй сӕххӕст уыдзысты.
ЦЫ ПАЙДА У
30 Лукайы Евангелийы руаджы адӕймаг ноджы тынгдӕр ӕууӕнды Хуыцауы Ныхасыл ӕмӕ йӕ уырнындзинад фидардӕр кӕны, цӕмӕй йӕ бон уа ацы фыддунейы ныхмӕ фӕлӕууын. Дзуттаг Фыстыты пехуымпарӕдтӕ куыд сӕххӕст сты, уымӕн Лука ӕрхаста бирӕ цӕвиттонтӕ. Йесо, йӕ хӕслӕвӕрд цы у, уый бамбарын кодта Исайы чиныджы ныхӕстӕй, ӕмӕ уый у Лукайы чиныджы сӕйраг хъуыды (Лук. 4:17–19; Ис. 61:1, 2). Ацы хабарӕй уӕлдай ма Йесо бирӕ хӕттыты дзырдта пехуымпарты чингуытӕй. Зӕгъӕм, Хӕйрӕг ӕй ӕртӕ хатты куы рӕдийын кодта, уӕд Моисейы закъонӕй ӕрхаста ныхӕстӕ ӕмӕ Псаломтӕй дӕр, йе знӕгтӕй йӕ чидӕр куы бафарста, «афтӕ цӕмӕн дзурынц, зӕгъгӕ, Чырысти Давиды фырт у?», уӕд. Лукайы Евангелийы ма бирӕ стихтӕ ис Дзуттаг Фыстытӕй (Лук. 4:4, 8, 12; 20:41–44; Дык. з. 8:3; 6:13, 16; Пс. 110:1).
31 Захарийы 9:9 куыд фыст ис, афтӕ Йесо къӕлӕуыл Иерусалиммӕ куы фӕцӕйцыд, уӕд ыл адӕм цин кодтой ӕмӕ дзырдтой Псалом 118:26 ныхӕстӕ (Лук. 19:35–38). Лукайы чиныджы дыууӕ стихы та фыст ис, Йесойыл Дзуттаг Фыстытӕй ӕхсӕз пехуымпарады куыд сӕххӕст: ӕгады мардӕй йӕ амардтой ӕмӕ стӕй райгас (Лук. 18:32, 33; Пс. 22:7; Ис. 50:6; 53:5–7; Ионӕ 1:17). Йесо куы райгас, уӕд йӕ ахуыргӕнинӕгтӕн равдыста, Дзуттаг Фыстытӕ се ’ппӕт дӕр ахсджиаг кӕй сты. «Уый фӕстӕ сын загъта: „Хъуыды ма йӕ кӕнут, уемӕ ма куы уыдтӕн, уӕд уын куыд дзырдтон, Моисейы закъоны, Пехуымпарты чингуыты ӕмӕ Псаломты мӕн тыххӕй цы фыст ис, уыдон иууылдӕр кӕй хъуамӕ сӕххӕст уой?“ Уӕд сын сӕ зонд бынтондӕр байгом кодта, цӕмӕй Фыстад бамбӕрстаиккой» (Лук. 24:44, 45). Лука ӕмӕ Чырыстон Грекъаг Фыстыты иннӕ фысджытӕ бамбарын кодтой, Дзуттаг Фыстыты пехуымпарӕдтӕ куыд сӕххӕст сты, уый. Ӕмӕ мах дӕр Йесойы фыццаг ахуыргӕнинӕгтау уыцы пехуымпарӕдтӕм нӕ хъус куы дарӕм, уӕд райсдзыстӕм бирӕ зонындзинӕдтӕ ӕмӕ нӕ уырнындзинад бафидар уыдзӕн.
32 Лука йӕ чиныджы райдианӕй кӕронмӕ ӕргом здахы Хуыцауы Паддзахадмӕ. Суанг фыццаг сӕрӕй дзуры Хуыцауы Паддзахады тыххӕй: зӕд Марийӕйӕн зӕрдӕ бавӕрдта, лӕппу йын кӕй райгуырдзӕн ӕмӕ «Иаковы хӕдзарвӕндагӕн ӕнустӕм уыдзӕн паддзах, ӕмӕ йӕ паддзахадӕн кӕрон никуы ’рцӕудзӕн», ӕмӕ фӕстаг сӕрты та дзуры, Йесо йӕ апостолтимӕ Паддзахады тыххӕй бадзырд кӕй аразы (1:33; 22:28, 29). Лука равдыста, Йесо Хуыцауы Паддзахады тыххӕй уацамынды хъуыддагӕн разамынд куыд лӕвӕрдта ӕмӕ 12 апостолы, фӕстӕдӕр та 70 ахуыргӕнинаджы куыд арвыста уыцы хъуыддаг аразынмӕ (4:43; 9:1, 2; 10:1, 8, 9). Йесо бӕлвырд загъта, цы хъӕуы, цӕмӕй адӕймаг Хуыцауы Паддзахадмӕ бацӕуа: «Мӕрдтӕ сӕхӕдӕг ныгӕнӕнт сӕ мӕрдты. Ды та ацу ӕмӕ Хуыцауы паддзахады тыххӕй алкуы хъусын кӕн». Стӕй ма загъта: «Гутоныл хӕцгӕйӕ фӕстӕмӕ фӕкӕс-фӕкӕс чи кӕны, уый Хуыцауы паддзахадӕн нӕ бӕззы» (9:60, 62).
33 Лука ма дзырдта, кувын тынг ахсджиаг кӕй у, уый тыххӕй ӕмӕ уый хорз равдыста йӕ чиныджы: тынг бирӕ адӕм куывта, Захари кувӕндоны куы уыд, уӕд; Аргъауӕг Иоанн райгуырд, йӕ ныййарджытӕ Хуыцауӕй сывӕллон кӕй куырдтой, уый фӕрцы; ус-пехуымпар Аннӕ ӕхсӕвӕй-бонӕй куывта; Йесо куывта, донаргъуыд куы иста, уӕд; 12 апостолы равзарыны размӕ ӕнӕхъӕн ӕхсӕв куывта; йӕ цӕсгомы хуыз куы фӕивта, уӕддӕр кувгӕ кодта. Йесо йӕ ахуыргӕнинӕгты разӕнгард кодта, цӕмӕй «ӕдзухдӕр... кувой ӕмӕ хъӕддыхӕй архайой», ӕмӕ сын радзырдта фӕсномыг ныхас: иу идӕдз ус тӕрхонгӕнӕгӕн лӕгъстӕ кодта, цалынмӕ йын йӕ хъуыддаг рӕстӕй нӕ равзӕрста, уӕдмӕ. Ӕрмӕстдӕр Лука ныффыста, Йесойӕн йӕ ахуыргӕнинӕгтӕ кӕй дзырдтой, цӕмӕй сӕ кувын сахуыр кодтаид, уый тыххӕй, ӕмӕ зӕд Йесойы куыд фидар кодта, Оливӕбӕлӕсты хохыл куы куывта, уӕд. Ӕмӕ ӕрмӕст Лука ныффыста Йесойӕн йӕ фӕстаг куывд: «Мӕ Фыд, дӕ къухтӕм дӕттын мӕ уд» (1:10, 13; 2:37; 3:21; 6:12; 9:28, 29; 18:1–8; 11:1; 22:39–46; 23:46). Лука йӕ Евангели куы фыста, уӕд дӕр ӕмӕ абон дӕр, тынг ахсджиаг у кувын, цӕмӕй, Хуыцауы фӕндон чи ӕххӕст кӕны, уыдон ма ӕрлӕмӕгъ уой.
34 Лука цырддзаст кӕй уыд ӕмӕ удӕгас, аив ӕвзагӕй кӕй фыста, уый Йесойы ахуырӕдтӕ кӕны зӕрдӕмӕхъаргӕдӕр. Йесо кӕй уарзта мӕгуыр, ӕфхӕрд ӕмӕ ныфссаст адӕмы, хӕларзӕрдӕ ӕмӕ сӕм фӕлмӕнзӕрдӕ кӕй уыд ӕмӕ сын кӕй тӕригъӕд кодта, уый тынг хицӕн кӕны, цӕстмӕхъус, фыдзӕрдӕ чиныджыдӕснытӕ ӕмӕ фарисейтӕ цы амыдтой, уымӕй (4:18; 18:9). Йесо ӕдзухдӕр мӕгуыртӕн, цагъартӕн, куырмытӕн ӕмӕ ныфссаст адӕмӕн кӕй ӕххуыс кӕны, уымӕй фӕзминаг у, «йӕ къахвӕдтыл цӕуын» кӕй фӕнды, уыдонӕн (1 Пет. 2:21).
35 Йесо, Хуыцауы Фырт, арӕзта диссаджы хъуыддӕгтӕ, уарзта ӕмӕ тыхсти йӕ ахуыргӕнинӕгтыл, мӕт кодта сыгъдӕгзӕрдӕ адӕмыл. Мах дӕр хъуамӕ аргъ кӕнӕм, «нӕ Хуыцау тынг тӕригъӕдгӕнаг» кӕй у, уымӕн, ӕмӕ йӕ кӕй уарзӕм, уый тыххӕй йын лӕггад кӕнӕм (Лук. 1:78). Растдӕр уый тыххӕй у пайда Лукайы Евангели. Уӕдӕ Хуыцауӕй бузныг уӕм, Лукайы, «уарзон ӕфсымӕр, дохтыры» йӕ сыгъдӕг удӕй кӕй схайджын кодта, цӕмӕй ныффыстаид бӕлвырд, ныфс ӕмӕ хъарутӕ чи дӕтты, ахӕм чиныг. Ацы Евангели амоны, Хуыцау адӕмы кӕй фервӕзын кӕндзӕн, Йесо Чырысти Паддзах кӕм у, уыцы Паддзахады фӕрцы (Кол. 4:14; Лук. 3:6).
[Фиппаинӕгтӕ]
a «The Medical Language of Luke», 1954, W. K. Hobart, p. xi-xxviii.
b «A Lawyer Examines the Bible», 1943, I. H. Linton, p. 38.
d «Modern Discovery and the Bible», 1955, A. Rendle Short, p. 211.
e Иосиф Флавий. Иудейская война, V, 491–515, 523 (xii, 1–4); VI, 420 (ix, 3); кӕс ма «Фыстады ӕмбарынад» (англ.), 2 том, 751, 752 фф.