Anto so Gagala na Bilay?—Panon Mon Naromog Itan?
Kapitulo 2
Siopa so Makapangibaga ed Sikatayo?
1, 2. Antoy sankaabigan a paraan pian naamtaan so gagala na sakey a bengatlan denisinyo?
Siopa so makapangibaga ed sikatayo no anton talagay gagala na bilay? Bueno, no ombisita ka ed sakey a managdesinyo na makina tan nanengneng mon manggagawa na komplikadon makinarya ya agmo nibiig, panon mon naamtaan no parad anto itan? Say sankaabigan a paraan et tepetan moy managdesinyo.
2 Sirin, komusta met so makapakelkelaw a desinyo a nanenengneng tayo ed kaliberliber na dalin, a singa say amin a mabilay a bengatla, anggad sankamelagan a manbibilay a selula? Anggan saray ankekelag a molekula tan atomo ed loob na selula so makapakelkelaw ya adesinyo tan mauksoy. Komusta met so nipaakar ed makapakelkelaw ya inkadesinyoy isip na too? Tan komusta met so nipaakar ed solar system tayo, tan say galaksi tayon Milky Way, tan say uniberso? Agta amin na sarayan makapakelkelaw a desinyo so mankakaukolan na Managdesinyo? Seguradon nibaga to ed sikatayo no akin a denisinyo to iratan a bengatla.
Kasin Inkibanbana Labat so Inggapoy Bilay?
3, 4. Anton posibilidad a say bilay et linmesa a nibanbana?
3 Impaimano na The Encyclopedia Americana so “nikadkaduman kipapasen na inkakomplikado tan inkaorganisa na mabilay iran palsa” tan inkuanto: “Say mapetepet a panangusisa ed saray rosas, bigis, odino mammal so mangipapanengneng na ngalngalin agnapanisiaan ya eksakton inka-uksoy na saray kabiangan.” Say Britanon astronomo a si Sir Bernard Lovell, a manutukoy ed kemikal ya inkatugyop na mabilay iran organismo, so nansulat: “Say posibilidad na . . . inkibanbanan inkagawa a nansumpal ed inkatibukel na sakey ed sankamelagan iran molekula na protina so talagan tingtingot. . . . Diad tua et anggapo.”
4 Mipadpara, inkuan nen astronomon Fred Hoyle: “Say intiron inkasangal na kaslakan a biolohiya so manisia nin say bilay so linmesa diad palaranan. Ingen, legan a lalon nadidiskobre na saray biochemist so nipaakar ed makapakelkelaw ya inkakomplikado na bilay, mapatnag a saray inkibanbana na saya diad aksidenti so melmelag a saya so nayarin sigpot ya ekalen. Say bilay so aglinmesa panamegley na inkibanbana.”
5-7. Panon a papaneknekan na molecular biology a say mabilay iran bengatla et agnayarin linmesa a nibanbana?
5 Say molecular biology, sakey ed sankabaloan a lawak na siensia, so panagaral ed mabilay iran bengatla diad sukat na saray gene, molekula, tan atomo. Say molecular biologist a si Michael Denton so nankomento ed no anto so aromogan: “Say inkakomplikado na sankasimplian a naamtaan a klase na selula et masyadon balbaleg ya imposiblin awaten a say ontan a bengatla so biglan nantetekep lapud klase na nikaduma, arawin nagawa, ya ebento.” “Balet aliwan say inkakomplikado labat na mabilay iran sistema so pirmin makapaangat, wala met so agnapanisiaan a karunongan a mabetbet a nanenengneng ed inkadesinyo ra.” “Sakey iyan molekular a sukat a no iner . . . say marunong na biolohikon desinyo tan say inkanagnap na saray kalat a nadadampot so sankaimano.”
6 Inkuan ni nen Denton: “Inermay pannengnengan tayo, antokamay kaaralem na inengneng tayo, naromog tayo so kinaabig tan karunongan na sakey a sigpot a matalonan kualidad, a pirmin mamapakapuy ed ideyan inkibanbana. Kasin talagan napanisiaan ya agawaan ed saray paraan na palaranan na inkapeteg, a say sankamelagan ya elemento—say onkukurang a protina odino gene—so komplikadon nagkalalo nen say mismon mapamaraan iran kapasidad tayo, sakey ya inkapeteg a satan a mismo so kabaliktaran na inkibanbana, a palumbasan to ed amin a pantalos so antokaman a pinawalay dunong na too?” Inkuan to ni: “Diad baetan na mabilay a selula tan say sankauksoyan a sistema na andiay-bilay, a singa say kristal odino sakey a sankatedter na niyebe, walay sakey a lengat ya abalbaleg tan sigpot a mairap a tebeken.” Tan inkuan na sakey a propesor na pisika, si Chet Raymo: “Mandinayew ak . . . Kada molekula et singa mamilagron pinalsa parad say kimey to.”
7 Inkuan na molecular biologist a si Denton a “saramay siansian mapaatagey a mangitatandoro ya amin na sayan balon inkapeteg so resulta na puron inkibanbana” so manisia ed mito. Diad tua, tatawagen to so sisiaen nen Darwin nipaakar ed mabilay iran bengatla a linmesa diad inkibanbana bilang “say sankabalgan a kosmohenikon mito na komaduamplon siglo.”
Say Desinyo so Mankakaukolan na Managdesinyo
8, 9. Mangiter na ilustrasyon a mangipapanengneng ya amin a bengatlan denisinyo et nepeg a walay managdesinyo.
8 Say ideya a say andian na bilay a bengatla so nayarin nabilay diad inkibanbana, diad panamegley na palaranan ya aksidenti, so arawrawin nagawa. Andi, agnayarin nibanbana iray alay abig a denisinyon nabibilay iran bengatla ed dalin, ta say amin a bengatla a denisinyo et nepeg a walay managdesinyo. Wala tay antam ya antokaman ya eksepsion? Anggapo. Tan no mas komplikado so desinyo, mas walay pakayari na managdesinyo.
9 Nayari tayo met ya iyilustra iya ed onian paraan: Sano makanengneng itayo na sakey a painting, panisiaan tayo itan bilang paneknek a walay sakey a pintor. Sano mamabasa tayo na sakey a libro, panisiaan tayon walay autor to. Sano makanengneng itayo na abung, panisiaan tayon walay managpaalagey. Sano makanengneng itayo na silew na trapiko, amta tayon walay ulop na managgaway ley. Amin na sarayan bengatla so ginawa a walaan na gagala iramay nanggawa ed saratan. Tan anggaman nayarin agtayo natalosan so amin a bengatla nipaakar ed totoo ya angidesinyo ed saratan, agtayo panduaruwaan a saray totoo et wala.
10. Anton ebidensia na Supremon Managdesinyo so nayarin nanengneng?
10 Mipadpara, say ebidensia na kiwawala na sakey a Supremon Managdesinyo so nanengneng ed desinyo, uksoy, tan inkakomplikado na mabilay iran bengatla ed dalin. Amin na saraya so mangipapatnag na Supremon Intelihensia. Tua met iya ed desinyo, uksoy, tan inkakomplikado na uniberso tekep na binilyon iran galaksi to, a balang sakey so walaan na binilyon a bibitewen. Tan amin a bengatla ed tawen so kokontrolen na piho iran ganggan, a singa saramay parad ikurang, petang, liwawa, tanol, elektromagnetismo, tan grabidad. Niwala kasi iray ganggan no anggapoy managgaway ganggan? Inkuan na rocket scientist a si Dr. Wernher von Braun: “Saray ganggan na palsa ed uniberso et pihon tuloy ya andian kami na problema ed panggaway sakey a luluganan ed liwang pian ontekkiab ed bulan tan na-orasan so itekkiab tekep na inkapiho anggad sankamelagan a kabiangan na segundo. Sarayan ganggan et talagan walay nanggawa.”
11. Akin ya agtayo nepeg ya iburi so kiwawala na Supremon Managdesinyo lapu labat ta agtayo nanengneng?
11 Tua, agtayo nanengneng so Supremon Managdesinyo tan Manangiter-ganggan ed literal a kamataan tayo. Balet kasin ibuburi tayo so kiwawala na saratan a bengatla a singa say grabidad, magnetismo, elektrisidad, odino radio waves lapud ta agtayo nanengneng iratan? Andi, agtayo ibuburi iratan, ta nanenengneng tayo iray epekto ra. Sirin akin et iburi tayo so kiwawala na Supremon Managdesinyo tan Manangiter-ganggan lapu labat ta agtayo nanengneng, bangta nanengneng tayo iray resulta na makapakelaw a gawa na lima to?
12, 13. Antoy ibabaga na ebidensia nipaakar ed kiwawala na Manamalsa?
12 Si Paul Davies, sakey a propesor na pisika, so nankuan a say kiwawala na too so agnibanbana. Inkuanto: “Talagan ginetma itayo dia.” Tan inkuanto nipaakar ed uniberso: “Diad panamegley na sientipikon kimey ko, ompapalalon panisiaan ko a say literal ya uniberso so impantetekep a walaan na karunongan a pirmin makapakelkelaw ya agko labat naawat bilang maruksan katuaan. Ompatnag ed siak, a nepeg a walay mas aralem a sukat na panangipaliwawa.”
13 Diad ontan, say paneknek so mangibabaga ed sikatayo a say uniberso, say dalin, tan say mabilay iran bengatla ed dalin so agniwala panamegley na kibanbana labat. Sikaran amin so agmasmasel a mamapaneknek ed sakey a pirmin intelihenti, makapanyarin Manamalsa.
No Antoy Ibabaga na Biblia
14. Antoy konklusion na Biblia nipaakar ed Manamalsa?
14 Ontan met so konklusion na Biblia, say sankadaanan a libro na katooan. Alimbawa, diad libro na Biblia a Hebreos, ya insulat nen apostol Pablo, ibabaga ed sikatayo: “Amin ya abung pinaalagey na bengatlan too; balet say amaalagey ed saray amin a bengatla sikato so Dios.” (Hebreos 3:4) Say unor a libro na Biblia, ya insulat nen apostol Juan, kuanto met: “Sika so manepeg, Katawan mi tan Dios mi, a mangawat na gloria tan dayew tan pakayari; ta sika pinalsam so lapag a bengatla, tan lapu ed linawam wala ra tan sikara so apalsa.”—Apocalipsis 4:11.
15. Panon tayon natebek so pigaran atributos na Dios?
15 Ipapanengneng na Biblia ya anggaman agnanengneng so Dios, say inka-Dios to so natebek panamegley na ginawa to. Inkuanto: “Saray agnanengneng ya atributos na [say Manamalsa], salanti say andi-anggaan a pakayari tan inkadios to, so sankanengneng la, nanlapulad inggapo na mundo, ed mata na katunongan, diad saray bengatlan ginawa to.”—Roma 1:20, The New English Bible.
16. Akin a nepeg itayon manliket ya agnanengneng na totoo so Dios?
16 Kanian itatarok itayo na Biblia manlapud sengegan anggad epekto. Say epekto—saray makapakelkelaw a bengatlan ginawa—so paneknek na intelihenti, makapanyarin Sengegan: say Dios. Ontan met, makapisalamat itayo a sikatoy agnanengneng, lapud sikatoy Manamalsa ed intiron uniberso, andi-duaruwan sikatoy walaan na abalbaleg a pakayari ya agnailaloan a nanengneng na totoon laman tan dala et nabilay. Tan ontan so ibabaga na Biblia: “Say too agto naani nanengneng [so Dios] et manbilay.”—Exodo 33:20.
17, 18. Akin a kaukolan ya importanti ed sikatayo so ideya nipaakar ed sakey a Manamalsa?
17 Say ideya nipaakar ed sakey a Baleg a Managdesinyo, Supremon Persona—say Dios—so kaukolan ya importantin tuloy ed sikatayo. No sikatayoy ginawa na Manamalsa, diad ontan et seguradon sikatoy walaan na rason, sakey a gagala, ed impamalsa ed sikatayo. No pinalsa itayon walaan na gagala ed bilay, diad ontan walay rason pian manilalo a saray bengatla so onaligwas parad sikatayo ed arapen. No andi, manbilay tan ompatey itayo labat ya andiay ilalo. Kanian importantin tuloy ya amtaen tayo so gagala na Dios parad sikatayo. Diad ontan makapanpili itayo no kasin labay tayo so manbilay a mitunosan ed satan odino andi.
18 Ontan met, ibabaga na Biblia a say Manamalsa so maaron Dios a mangiyaansakit a maong ed sikatayo. Inkuan nen apostol Pedro: “Sikato asikasoen to kayo.” (1 Pedro 5:7; nengnengen met so Juan 3:16 tan 1 Juan 4:8, 16.) Say sakey a paraan a nanengneng tayo so pangiyaansakit na Dios et diad pangonsidera ed makapakelkelaw a paraan na impanggawa to’d sikatayo, diad mental tan pisikal a paraan.
“Makapakelkelaw so Inkagawa”
19. Anton katuaan so ipapaimano ed sikatayo nen salmistan David?
19 Diad Biblia et binidbir na salmistan si David: “Makapataktakot tan makapakelkelaw so inkagawa na inkasiak.” (Salmo 139:14) Seguradon satan so katuaan, lapud say utek tan laman na too so makapakelkelaw a denisinyo na Supremon Managdesinyo.
20. Panoy panideskribe na encyclopedia ed utek na too?
20 Singa bilang, say utek yo so mas komplikado nen say dinanman a computer. Onia so ibabaga na The New Encyclopædia Britannica: “Say panangipasabi na impormasyon ed loob na nervous system so mas komplikado nen say sankabalgan ya opisina na telepono; say panolbar ed problema diad panamegley na utek na too et mas palumbasan toy kapasidad na sankabiskegan iran computer.”
21. Sano natatalosan tayo so gagawaen na utek, antoy nepeg a konklusyon tayo?
21 Nilasus milyon iran impormasyon tan panangilitrato ed nonot so nisisimpen ed utek mo, balet aliwa labat itan a simpenan na saray impormasyon. Diad panamegley na saya et makaaral kan manngisiw, manggawa na tinapay, mansalitay sankaili iran lenguahe, man-computer, odino mamatekkiab na eroplano. Namolimolim no anto kasi kipapasen na sakey a bakasyon odino anto kasi taway na mananam a prutas. Nayarian moy man-analisa tan manggawa na saray bengatla. Makapanplano ka met, mangapresia, mangaro, tan itunos so kanonotan mo ed apalabas, ed kaplesan, tan ed arapen. Lapud sikatayon totoo et agmakapandesinyo na ontan a bengatla a singa say makapakelkelaw ya utek na too, diad ontan say Sakey ya angidesinyo so walaan na kakabatan tan abilidad a lampasan ton maong so siopaman a too.
22. Antoy aaksobien na saray sientista nipaakar ed utek na too?
22 Nipaakar ed utek, aaksobien na saray sientista: “No panon a nagagawaan irayan makapakelkelaw ya inkapadron, inkauksoy tan makapakelkelaw a komplikadon piraso na makinarya et mairap a talosan. . . . Nayarin agbalot nasolbar na too so amin a sinansakey a panisipan ya ipaparungtal na utek.” (Scientific American) Tan say propesor na pisika a si Raymo kuanto: “Diad tua labat, agtayo ni amta no kaunongan karakel ya impormasyon so nisisimpen ed utek na too, odino panon na saya a nanonotan a tampol iray pakanodnonotan. . . . Walay anggad sanlasus bilyon a selula na nerbo ed utek na too. Diad panamegley na singa kiew ya alasir na saray synapse, say kada selula so mitatalosan ed nilibo nin arum a selula. Saray posibilidad na saray impankokonektaan et talagan makawetwet.”
23, 24. Mamitla na pigaran kabiangan na laman a makapakelkelaw ya adesinyo, tan anto so inkomento na sakey ya enhinyero?
23 Saray matam so mas eksakto tan maadapta nen say dinanman a kamera; diad tua, sigpot iratan ya automatiko, onpukos a dili, de-kolor iran kamera na pelikula. Saray layag mo so makalikas na nanduruman tanol tan mangiiter ed sika na direksion tan inkasimbang. Say pusom so sakey a managbomba a walaan na saray pakayarin agnaalig na saray sankaabigan ya enhinyero. Makapakelkelaw met so arum nin kabiangan na laman: say eleng mo, dilam, tan saray limam, ontan met ed saray sistema na sirkulasyon na dala tan panagtunaw mo, so pigara labat.
24 Kanian, sakey ya enhinyero ya inupaan a mandesinyo tan manggaway baleg a computer so nankatunongan: “No say computer ko et mankaukolan na sakey a managdesinyo, agta nagkalalo ni ed komplikadon pisio-kemikal-biyolohikal a makina a laman ko—a melmelag a kabiangan na andiay geter a talba?”
25, 26. Antoy nepeg a naibaga ed sikatayo na Baleg a Managdesinyo?
25 No panon a walaan iray totoo na gagala sano manggagawa ira na saray eroplano, computer, bisikleta, tan arum a kagawaan, ontan met so Managdesinyo na utek tan laman na totoo et nepeg a walaan met na gagala ed impandesinyo ed sikatayo. Tan sayan Managdesinyo so nepeg labat a walaan na kakabatan a superyor nen say totoo, lapud anggapo ed sikatayo so makaalig ed saray desinyo to. Diad ontan, makatunongan labat a sikato so Sakey a makapangibaga ed sikatayo no akin a denisinyo to itayo, no akin ya impasen to itayo dia ed dalin, tan iner so laen tayo.
26 Sano naaralan tayo iratan a bengatla, diad ontan, say makapakelkelaw ya utek tan laman ya inter na Dios ed sikatayo so nausar ed pananumpal ed gagala tayo ed bilay. Balet iner so pakaaralan tayo nipaakar ed saray gagala to? Iner so pangiiteran to’d sikatayo na satan ya impormasyon?