Anto so Gagala na Bilay?—Panon Mon Naromog Itan?
Kapitulo 3
Nikadkaduman Lapuan na Superyor a Kakabatan
1, 2. Akin a kaukolan tayon usisaen so Biblia?
Kasin say Biblia so rekord na satan a superyor a kakabatan? Niiter to kasi ed sikatayo iray matuan ebat ed importanti iran tepet a misiglaotan ed gagala na bilay?
2 Seguradon say Biblia so makana ed panangusisa tayo. Say sakey a rason et satan so makapakelkelaw a libron atugyop ed kapiganman, a nikadkaduma ed dinanman a libro. Konsideraen iray onggendan a katuaan.
Sankadaanan, Sankalaknaban a Nibunog a Libro
3, 4. Kaunongan lan kadaan so Biblia?
3 Say Biblia so sankadaanan a libro a nisulat ed kapiganman, saray kabiangan na satan so insulat ed ngalngali 3,500 a taon ed apalabas. Dagdaan na dakel a siglo nen say dinanman a libron nipasen a sagrado. Say inmuna ed 66 libro a lugan to so nisulat ed ngalngali sanlibon taon antis di Buddha tan Confucius tan ngalngali duan libon taon antis nen Muḥammad.
4 Say awaran a nirekord diad Biblia et nanlapula ni nen kagapo na pamilyay too tan ipapaliwawa to no panon itayon akakar dia ed dalin. Ipapawil to itayo ni ingen ed panaon antis ya apalsa so totoo, a mangiiter ed sikatayo na impormasyon nipaakar ed inkaporma na dalin.
5. Pigara ni so walan kadaanan iran manuskrito na Biblia, no ikompara ed kadaanan a sekular a sulsulat?
5 Arum a relihyoso iran libro, tan ontan met ed aliwan relihyoso et pigpigaran labat lan kopya na daan iran manuskrito ra so nakekeraan. Ngalngali 11,000 ya insulat na lima a kopya na Biblia odino kabiangan to so wala ni’d Hebreo tan Griego, a pigara ed saratan so apetsaan asingger ed panaon na orihinal ya inkisulat. Saratan so akaliktar anggaman ed sankagrabian a naisip ya impangataki sumpad Biblia.
6. Kaunongan lan kalaknab so inkibunog na Biblia?
6 Ontan met, say Biblia so sankalaknaban a nibunog a libro ed intiron awaran. Ngalngalin taloran bilyon a Biblia odino kabiangan to so nibunog la ed manga duan libon lenguahe. Nibagan 98 porsiento ed pamilya na too so makakabasa la ed Biblia ed dilin lenguahe ra. Anggapoy arum a libron makaabot ed ontan a sirkulasyon.
7. Anto so naibaga ed inkasusto na Biblia?
7 Niarum ni, anggapoy arum a kadaanan a libron mipara ed inkasusto na Biblia. Saray sientista, manag-awaran, arkeologo, heograpo, eksperto ed lenguahe, tan arum ni so mantultuloy a mamepekder ed saray salaysay na Biblia.
Sientipikon Inkasusto
8. Panon kasusto so Biblia nipaakar ed siensia?
8 Alimbawa, anggaman say Biblia so agnisulat bilang libron-panaralan ed siensia, mitunosan itan ed tuan siensia sano sasaglawien toy sientipiko iran pamaakaran. Balet arum a kadaanan a libro a nipasen bilang sagrado et lugan toray sientipikon mito, lingolingo, tan parungtalan a katilaan. Imanoen so apatira labat ed dakel ya alimbawa na sientipikon inkasusto na Biblia:
9, 10. Imbes ya isindag so aliwan sientipiko iran panmoria ed panaon to, antoy ibabaga na Biblia nipaakar ed mangaagto ed dalin?
9 No panon a manpatpataw so dalin ed liwang. Nensaman a panaon sanen isusulat so Biblia, dakel iray panamalbeng nipaakar ed no panon a manpatpataw so dalin ed liwang. Sisiaen na arum a say dalin so sankaagto na apatiran elepante ya akatoon ed baleg a bakokol. Si Aristotle, sakey a Griegon pilosopo tan sientista nen komapat a siglo K.K.P., so angibangat a say dalin so agnayarin akabitin ed bakantin liwang. Imbes, imbangat ton saray bengatla ed tawen so akapirmi ed tapew na putel, onkaninag iran malimpek, a kada malimpek so niiyan ed sakey nin malimpek. Pinadesiran so dalin a walad sankadaleman a malimpek, tan say sankapawayan a malimpek so mangaagto ed saray bitewen.
10 Ingen, imbes ya isindag so agmatua, aliwan sientipiko iran panmoria a niwala ed panaon na inkisulat to, simplin inkuan na Biblia (ed ngalngalin taon a 1473 K.K.P.): “[Say Dios] ibitin to so dalin ed tapew na anggapo.” (Job 26:7) Diad orihinal a Hebreo, say salitan “anggapo” a nausar dia et kabaliksan toy “anggapoy antokaman a bengatla,” tan aminpinsan iyan pinmatnag diad Biblia. Say impangilitrato to ed dalin ya apaliberan na bakantin liwang so binidbir na saray iskolar bilang makatantandan pasingawey ed panaon na satan. Ibabaga na Theological Wordbook of the Old Testament: “Mabitabitar ya ililitrato na Job 26:7 so kabat a mundo nensaman ya akabitin ed liwang, a diad satan et manaalagar na sientipikon pakadiskobre ed arapen.”
11, 12. Kapigan ya atalosan na totoo so katuaan na Job 26:7?
11 Say suston salaysay na Biblia so akauna la nen say si Aristotle na masulok a 1,100 a taon. Ingen, saray panmoria nen Aristotle so nantultuloy a nibangat bilang katuaan ed loob na ngalngali 2,000 a taon kayari na impatey to! Diad kaunoran, nen 1687 K.P., impalapag nen Sir Isaac Newton iray nalmoan to a say dalin et manpatpataw ed liwang a misiglaotan ed arum a mangatatawen a bengatla diad panasinggeran da, salanti, say grabidad. Balet satan so ngalngali 3,200 a taon kayarin inkuan na Biblia tekep na alay abig ya inkasimpli a say dalin so akabitin ed “tapew na anggapo.”
12 On, ngalngali 3,500 taon lay apalabas, sustoy imbaga na Biblia a say dalin so andiay nanengneng ya akatapewan to, sakey a katuaan a mitunosan ed mas agano niran atalosan a ley na grabidad tan igagalaw. “No panon a kabat nen Job so katuaan,” inkuan na sakey ya iskolar, “so tepet a mairap a solbaren na saramay mangibuburi ed inkipuyan na Masanton Kasulatan.”
13. Panon so impangipasen na totoo ed uhas na dalin ed linmabas iran siglo, balet antoy anguman ed kanonotan da?
13 Say uhas na dalin. Inkuan na The Encyclopedia Americana: “Say inmunaunan pakaamta na totoo ed dalin et palatas itan, malet a plataporma diad pegley na uniberso. . . . Say ideya na tibukel a dalin et agtanto inawat anggad nen panaoy Renaissance.” Tinakotan ni ingen na arum ya inmuunan managbaroy ya ompan sikaray napelag ed tambib na palatas a dalin. Balet sanen wala lay kompas tan arum ya inaligwasan et nagmaliw a posibli so mabaybayag a pambaroy ed taew. Sarayan “panagbaroy na panagdiskobre,” impaliwawa na sananey ya encyclopedia, “so angipanengneng a say mundo et malimpek, aliwan palatas a singa panisiaan na maslak a totoo.”
14. Panon so impaneskribe na Biblia ed uhas na dalin, tan kapigan?
14 Ingen, abayag la sakbay na saratan ya impanbaroy, ngalngali 2,700 a taon lay apalabas, inkuan na Biblia: “Sikato a manyurong ed tagey na tibukel na dalin.” (Isaias 40:22) Say Hebreon salita a nipatalos dia a “tibukel” so mankabaliksan met a “malimpek,” a singa impaimano na nanduruman reperensya. Sirin, ibabaga na arum a patalos na Biblia, “say globo na dalin” (Douay Version) tan, “say malimpek a dalin.”—Moffatt.
15. Akin ya agnaimpluensiaan so Biblia na aliwan sientipiko iran panmoria nipaakar ed dalin?
15 Kanian, say Biblia so agnaimpluensiaan na aliwan sientipiko iran panmoria a kasmak ed panaon nipaakar ed suporta tan uhas na dalin. Simpli so rason: Say Autor na Biblia et sikatoy Autor na uniberso. Pinalsa toy dalin, kanian amta to no antoy akabitinan tan no antoy uhas to. Kanian, sanen pinuyanan to so Biblia, sineguro ton anggapoy nilaok ditan ya aliwan sientipiko iran panmoria, anggaman ontan la so impanisia na arum ed saman a panaon.
16. Panon a say inkagawa na mabilay iran bengatla so mipakna ed imbaga na Biblia?
16 Say inkagawa na mabilay iran bengatla. “Si Jehova a Dios, say sapok na dalin so ginawa to a too,” so imbaga na Genesis 2:7. Inkuan na The World Book Encyclopedia: “Amin a kemikal ya elemento a walad mabilay iran bengatla so wala met ed andiay bilay a bengatla.” Kanian amin a manunan kemikal a walad mabilay iran organismo, pati too, so naromog met diad mismon dalin. Mitunosan iya ed ibabaga na Biblia a mangipabidbir ed materyal ya inusar na Dios diad impamalsa ed totoo tan arum niran mabilay a bengatla.
17. Antoy katuaan ed no panon a niwala iray mabilay a bengatla?
17 “Unong ed nengneng da.” Ibabaga na Biblia a pinalsa na Dios so inmunan sanasawa tan sikara so nanlapuan na amin nin totoo. (Genesis 1:26-28; 3:20) Ibabaga ton arum a mabilay a bengatla, singa say sira, saray manok, tan mammals, so linmesa met “unong ed nengneng da.” (Genesis 1:11, 12, 21, 24, 25) Talagan onia so nalmoan na saray sientista diad natural ya inkapalsa, a kada mabilay a bengatla so nanlapu ed sakey ya ateng ya ontan a nengneng. Anggapoy nipuera. Nipaakar ed saya inkuan nen physicist a si Raymo: “Say bilay so manggawa na bilay; nagagawa itan ed amin a panaon diad kada selula. Balet panon a say andiay bilay so makagawa na bilay? Sakey itan ed sankabalgan a tepet ya agnaebatan ed biolohiya, tan anggad natan anggapo ni noagta mamapalbeng lambengat iray biologo. Diad arum a paraan et nagawaan na andiay bilay a bengatla a mauksoy so inkasikato diad mabilay a paraan. . . . Diad tua, duga met lanlamang so imbagay autor na Genesis.”
Maawaran ya Inkasusto
18. Antoy ibabaga na sakey ya abogado nipaakar ed maawaran ya inkasusto na Biblia?
18 Lugan na Biblia so sankasustoan a kadaanan ya awaran nen say dinanman a walan libro. Ipapabitar na libron A Lawyer Examines the Bible so inkasusto to ed awaran diad onian paraan: “Anggaman saray romansa, alamat tan palson testimonya so maalwar a nipasen ed saray ebenton misiglaotan ed pigaran arawin pasen tan pigaran agpihon panaon, diad ontan susumlangen so inmuna iran totontonen a naaralan miran abogado ed maabig a panagrason a ‘say deklarasyon so nepeg a mangiter na panaon tan pasen,’ saray salaysay na Biblia so mangiiter ed sikatayo na petsa tan pasen a misiglaotan ed saray bengatla ya eksakton tuloy.”
19. Panon a kinomentoan na sakey a libro so maawaran iran detalye na Biblia?
19 Inkomento na The New Bible Dictionary: “[Say managsulat na Gawa] so angiletneg ed salaysay to diad sangal na kontemporaryon awaran; saray pahina to so napno na impanukoy ed saray mahistrado na syudad, gobernador na luyag, nasasakopan ya arari, tan kapadpara na saratan, tan sarayan impanukoy so lawas apaneknekan a dugaruga ed pasen tan panaon ya asaglawi.”
20, 21. Antoy ibabaga na sakey ya iskolar na Biblia nipaakar ed awaran na Biblia?
20 Say impansulat ed The Union Bible Companion, inkuan nen S. Austin Allibone: “Si Sir Isaac Newton . . . so bantog met a kritiko na kadaanan a sulsulat, tan maalalwar ton inusisa so Masanton Kasulatan. Antoy nibaga to ed sayan punto? ‘Aromogan ko,’ kuanto, ‘a lalon segurado iray tanday autentisidad na Balon Sipan nen say dinanman a minumundo [sekular] ya awaran.’ Ibabaga nen Dr. Johnson a mas dakel so ebidensia tayo a si Jesu-Kristo so inatey ed Kalbaryo, a singa nibaga ed saray Ebanghelyo, nen say walad sikatayon si Julius Caesar so inatey diad Kapitolyo. Talagan walaan itayo na dakel a paneknek.”
21 Inyarum na sayan libro: “Tepetan so siopaman a mankuan a manduaruwa ed katuaan na awaran na Ebanghelyo no antoy rason to ed panisian inatey si Caesar ed Kapitolyo, odino si Imperador Carlomagno so kinoronaan bilang Imperador ed Sagur nen 800 nen Papa Leo III.? . . . Panon mon amta a say ontan a too a singa si Charles I. [na Inglatera] so nanbilay, tan pinutotay ulo, tan si Oliver Cromwell so nagmaliw a manuley a kasandi to? . . . Si Sir Isaac Newton so binidbir lapu ed impakadiskobre to’d ley na grabitasyon . . . Sisiaen tayon amin a nibaga nipaakar ed sarayan lalaki; tan lapud walaan itayo na maawaran ya ebidensia na inkamatua ra. . . . No, diad pangiyarap na ontan a prueba a singa saya, et wala nin siansiay agmanisia, paulyan mi lara bilang ambagel odino talagan ignorante.”
22. Akin ya ag-awaten na arum so autentisidad na Biblia?
22 Insan sinampotan na sayan libro: “Anto ni sirin so nibaga mi ed saraman, anggaman ed daakan ya ebidensian wala natan ed autentisidad na Masanton Kasulatan, ikuan dan agnira kombinsido? . . . Seguradon walaan itayo na rason a mangibagan say puso ra imbes a say ulo ra so walay deperensia;—ya agda labay so manisia a satan so mamapaabeba na kinon da, tan mamaskar ed sikaran manguman so kabibilay da.”
Akindalem a Pantutunosan tan Inkaprangka
23, 24. Akin a nikadkaduma so akindalem a pantutunosan na Biblia?
23 Isipen pa so sakey a libron inggapon insulat legan na panaon na Romanon Imperyo, a nantultuloy anggad Kapegleyan a Panaon, tan akompleto ed sayan koma-20 siglo, a walaan na dakel a nanduruman nantutulongan a managsulat. Anton resulta so ilaloan mo no saray managsulat et nandurumay trabaho ra a singa saray sundalo, ari, saserdote, sumisigay, managpastol, tan doktor? Kasin ilaloan mon say libro so magmaliw a mantutunosan tan mankokonektaan? ‘Andin balot!’ nayarin kuan mo. Bueno, say Biblia so nisulat ed silong na ontan iran sirkumstansia. Ingen, satan so intiramintin mantutunosan, aliwa labat lan diad inkalapagan iran ideya noagta diad sankamelagan iran detalye met.
24 Say Biblia so tugyop na 66 a libro a nisulat ed peryodo na masulok a 1,600 a taon panamegley na manga 40 a nanduruman managsulat, ginmapo nen 1513 K.K.P. tan anampot nen 98 K.P. Saray managsulat so nanlapud nanduruman kipapasen ed bilay, tan dakel ed sikara so agmankakabat. Ingen, say libron asumpal so manutumbok ed manuna, nankokonektaan a tema ya anggad sampot, a singa pinawala na saksakey a nonot. Tan miduma ed sisiaen na arum, say Biblia so aliwan produkto na Mamasagur a sibilisasyon, noagta insulat na saray taga-Bukig.
25. Say inkamatua tan inkaprangka na Biblia so manusuporta ed anton ibabaga na saray managsulat na Biblia?
25 Anggaman kaslakan ed kadaanan iran managsulat so angireport lambengat ed saray intalona tan kaabigan da, parungtalan ya inako na saray managsulat na Biblia iray dilin lingo ra, ontan met ed saray kakulangan na arari tan papangulo ra. Inrekord na Numeros 20:1-13 tan Deuteronomio 32:50-52 iray kakulangan nen Moises, tan insulat to iratan a libro. Inlista na Jonas 1:1-3 tan 4:1 iray kakulangan nen Jonas, a sikatoy nansulat ed saratan a salaysay. Inrekord na Mateo 17:18-20; 18:1-6; 20:20-28; tan 26:56 iray makapuy a kualidad ya impanengneng na saray babangatan nen Jesus. Diad ontan, say inkamatua tan inkaprangka na saray managsulat na Biblia so manusuporta ed pangibabaga ran sikaray pinuyanan na Dios.
Say Nikabkabiig ya Aspekto To
26, 27. Akin ya ontanlan kasusto so Biblia diad sientipiko tan arum a pamaakaran?
26 Ipaparungtal a mismo na Biblia no akin et ontan lan susto ed sientipiko, maawaran, tan arum a bengatla tan no akin et ontan lan mantutunosan tan matua. Ipapanengneng to a say Supremon Persona, say makapanyarin-amin a Dios, say Manamalsa a nanggawa na uniberso, so Autor na Biblia. Inusar to lambengat so totoon managsulat na Biblia bilang sekretaryo to, a pinakiwas ira na makapanyarin aktibon puersa to pian isulat so impuyan ton isulat da.
27 Diad Biblia inkuan nen apostol Pablo: “Amin a Sulat ya impuyan na Dios sikato met so maabig a pakaaralan, pakasumalan, pakasimbawaan, tan pakapanontonan a sikato so wala ed katunongan, pian say too na Dios anggapo komon so pankulangan to, a nabangatan a maong ed amin a gawa a maabig.” Tan inkuan met nen apostol Pablo: “Sanen inawat yo ed sikami so salita ya ingganggan, a salanti salita na Dios, inako yo ya aliwan singa salita na totoo, balet unong ed katuaan, say salitay Dios.”—2 Timoteo 3:16, 17; 1 Tesalonica 2:13.
28. Iner, sirin, so nanlapuan na Biblia?
28 Diad ontan, say Biblia so nanlapu ed nonot na sakey ya Autor—say Dios. Tan tekep na makapakelaw a pakayari to, simpli labat itan a bengatla parad sikato a seguroen a say integridad na nisulat et nipreserba anggad agew tayo. Unong ed saya sakey a manunan autoridad ed saray manuskrito na Biblia, si Sir Frederic Kenyon, nen 1940, so angikuan: “Say unor a pundasyon na anggan anton panduaruwa a say Kasulatan so sinmabi ed sikatayon peteg unong ed inkisulat da so nakal la.”
29. Panon a naiyilustra so abilidad na Dios a makapitalosan?
29 Saray totoo so walaan na abilidad a mangipasabi na saray signal na radyo tan telebisyon ed dalin a manlapud nilibon milya ed liwang, anggan manlapu ni ingen ed bulan. Saray instrumento ed liwang so angipasabi na mensahe ed dalin na pisikal ya impormasyon tan saray litrato na saray planeta a nilasus milyon a milya ed kaarawi. Seguradon say Manamalsa na too, say Manamalsa na radio waves, so lalon makagawa ed satan. Peteg, simpli labat a bengatla ed sikato ya usaren so makapanyarin-amin a pakayari to pian ipasabi iray salita tan litrato ed kanonotan na saramay pinili ton mangirekord na Biblia.
30. Labay kasi na Dios a nakabatan na totoo no antoy gagala to parad sikara?
30 Sakey ni, dakel iray bengatla nipaakar ed dalin tan bilay dia a mangiter na ebidensia ed interes na Dios ed katooan. Sirin, natalosan itan a kaliktan ton tulongan so totoo a makaamta ed sikato tan no antoy gagala to ed sikara diad impangibalikas ed sarayan bengatla a malinlinew diad sakey a libro—sakey a permanentin dokumento.
31. Akin a say apuyanan a mensahe a nirekord et lalon superyor ed impormasyon a nipasa diad panamegley na inkisalita?
31 Konsideraen met, so inkasuperyor na libro a say Dios so autor, no ikompara ed impormasyon ya impasa na totoo ed panamegley labat na inkisalita. Say inkisalita so agnapanmatalkan, a singa pamapakabaliksan na totoo ed mensahe, tan ed ilabas na panaon, say kabaliksan to so napikewet. Ipasabi ra so impormasyon diad inkisalita unong ed dili ran punto de bista. Balet say impuyan na Dios, permanentin nisulat a rekord et nayarin daiset lay lugan ton lingo. Ontan met, say libro so nayarin pawalaen tan ipatalos ta pian say totoo a manbabasay nanduruman lenguahe so nagunggunaan manlapud satan. Kanian agta makatunongan labat ya inusar na Manamalsa tayo so ontan iran paraan pian mangitarya na impormasyon? On, lalo nin makatunongan, lapud ibabaga na Manamalsa ya ontan so ginawa to.
(Ituloy ed ontumbok a paway.)