Imanoen so Propesiya nen Daniel!
Katuloyan na Kapitulo Dos
Daniel—Libron Uusayen
Napanmatalkan Iran Detalyi
16, 17. Panon a sinuportaan na ebidensia ed arkeolohiya so salaysay nen Daniel nipaakar ed (a) impangipaalagey nen Nabucodonosor ed relihyoson imahen a pandayewan na amin a totoo to? (b) malastog ya awawey nen Nabucodonosor nipaakar ed saray panagpaalagey a proyekto to diad Babilonia?
16 Imanoen tayo natan so negatibon bengatla anggad positibon bengatla. Konsideraen so pigaran detalyi ed libro na Daniel a mangipatnag a kabat lan unona na managsulat nipaakar ed saray panaon ya insulat to.
17 Say pikabisado nen Daniel ed saray mairap iran detalyi nipaakar ed kadaanan a Babilonia so mapuersan ebidensia ed autentisidad na salaysay to. Singa bilbilang, inreport na Daniel 3:1-6 a si Nabucodonosor so angipaalagey na abalbaleg ya imahen a pandayewan na amin a totoo. Adiskobre na saray arkeologo so arum ya ebidensia a sayan ari et nanggunaetan to a mibiang iray totoo to ed saray nasyonalistiko tan relihyoson agagamil. Mipadpara, inrekord nen Daniel so impangilastog nen Nabucodonosor ed dakel a panagpaalagey a proyekto to. (Daniel 4:30) Natan labat a napepekderan na saray arkeologo a si Nabucodonosor so talagan anuporta ed malaknab a panagpaalagey ya agawa dia ed Babilonia. No nipaakar ed inkalastog to—agayla, ta impa-iyukit na sayan too so ngaran to ed saray mismon laryo! Agnipaliwawa na saray kritiko na Daniel no panon a say ibabaga ran managpalsipika a nambilay ed panaon na saray Macabeo (167-63 K.K.P.) so makaamta ed saratan a panagpaalagey a proyekto—a ngalngali apatiran siglo kayari na saraman tan abaybayag la sakbay a nalmoan iratan na saray arkeologo.
18. Panon a napatnagan so inkasusto ed salaysay nen Daniel nipaakar ed nandumaan a nengneng na panagdusa ed silong na uley na Babilonia tan uley na Persia?
18 Ipaparungtal met na libro na Daniel so pigaran manunan pandumaay ganggan na Babilonia tan Medo-Persia. Alimbawa, dia ed ganggan na Babilonia et saray taloran kaiba nen Daniel so imbuntok ed manliob a palbaan lapud agda intulok ed ganggan na ari. Kayari na pigaran dekada, imbuntok si Daniel ed ungib na saray leon lapud agto intulok ed ganggan na Persia a sumlang ed konsiensia to. (Daniel 3:6; 6:7-9) Sinalin impulisay na arum so salaysay nipaakar ed manliob a palbaan ya impasen da itan bilang alamat, balet ta adiskobre na saray arkeologo so sakey a sulat a manlapud kadaanan a Babilonia ya espisipikon analambit ed sayan klase na dusa. Balet, parad saray Medo tan Persiano, say apoy so sagrado. Kanian inusar day sananey a maruksan klase na dusa. Diad ontan et agpankelawan a walay ungib na saray leon.
19. Anton pandumaan ed legal iran sistema diad baetan na Babilonia tan Medo-Perisa so nipabitar ed libro na Daniel?
19 Linmesa so sananey nin pandumaan. Impatnag nen Daniel a nayarian ya ipaakseb tan umanen nen Nabucodonosor iray ganggan no labay to. Agnayarian a salatan nen Dario ‘iray ganggan na saray Medo tan saray Persiano’—anggan saraman so impaakseb ton mismo! (Daniel 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Insulat nen manag-awaran a John C. Whitcomb: “Pekderan na kadaanan ya awaran iyan pandumaan na Babilonia, no iner a say ley so walad pakauley na ari, tan say Medo-Persia, no iner say ari et walad silong na ley.”
20. Antoran detalyi nipaakar ed ponsia nen Belsasar so mangipatnag na pikabat lan unona nen Daniel ed saray kaugalian ed Babilonia?
20 Say makapasagyat a salaysay nipaakar ed ponsia nen Belsasar, a nirekord ed Daniel kapitulo 5, so detalyadon tuloy. Mapatnag a ginmapo itan ed maliket a panangan tan dakel ya iinumen, ta aminpigan asalambit so alak. (Daniel 5:1, 2, 4) Diad tua, saray adiskobren niukit a litrato nipaakar ed ontan iran klase na ponsia so mangipanengneng ya alak labat so iinumen. Mapatpatnag sirin, ya importantin tuloy so alak ed saratan a ponsia. Binitla met nen Daniel a walaray bibii ed satan a ponsia—saray segundaryon asawa tan kalugoran na ari. (Daniel 5:3, 23) Susuportaan na arkeolohiya iyan detalyi na kaugalian ed Babilonia. Say ideya a miiba iray asawan bibii ed lalaki diad sakey a ponsia et ag-iyaabuloy na saray Judio tan Griego ed panaon na saray Macabeo. Nayarin satan so rason no akin ya inekal so impanalambit ed sarayan bibii diad saray akadkaunan bersion na Griegon Septuagint a patalos ed Daniel.a Ingen, say nibagan managpalsipika na Daniel so nambilay ed panaon na Hellenistiko (Griego) a kultura, tan leleg na saman met lanlamang a panaon, sanen ginawa so Septuagint!
21. Antoy makatunongan a tuloy ya eksplinasyon nipaakar ed aralem a pikabat nen Daniel ed saray panaon tan kaugalian ed panaoy inkibantak ed Babilonia?
21 Nisengeg ed saratan a detalyi, ompatnag a makapakelkelaw so paneskribe na Britannica ed autor na libro na Daniel bilang walaan labat na “makilot tan agsusto” a pikakabat ed saray panaon na inkibantak. Panon a pirmin nakabisado na siopaman a managpalsipika a nambilay ed sinmaginonor iran siglo iray kaugalian na kadaanan a Babilonia tan Persia? Nonoten met a say duaran empiryo so abayag lan kinmapuy sakbay na komaduan siglo K.K.P. Mapatnag ya anggapo niray arkeologo nensaman; nisay ikinon na saray Judio ed saman a panaon so pikakabat da ed saray kultura tan awaran na arum a bansa. Si propetan Daniel labat, ya akatasi ed saray panaon tan ebento a deneskribe to, so makapangisulat ed libro na Biblia a mangaakbibit ed ngaran to.
Kasin Papaneknekan na Saray Akinpaway a Katuaan a Panagpalsipika so Daniel?
22. Antoy ibabaga na saray kritiko nipaakar ed pasen na Daniel diad canon na Hebreon Kasulatan?
22 Say sakey ed kaslakan lan tuloy iran argumento sumpad libro na Daniel et sasaglawien toy pasen na satan diad canon na Hebreon Kasulatan. Inyareglo na saray rabbi nensaman iray libro na Hebreon Kasulatan ed taloran grupo: say Ganggan, saray Propeta, tan saray Sulsulat. Inlista ra so Daniel, aliwan diad saray Propeta, noagta dia ed saray Sulsulat. Kabaliksan na saya, isasangsang na saray kritiko, a say libro so talagan agni amta ed panaon sanen saray kimey na arum a propeta so atugyop. Nibagan nibilang itan ed saray Sulsulat lapud saraya so atugyop la ed saginonor.
23. Panoy impanmoria na saray Judio nensaman ed libro na Daniel, tan panon tayon naseguro iya?
23 Anggaman kuan, ag-onabobon so amin a managsukimat na Biblia ya inapag na saray rabbi nensaman so canon ed ontanlan mapeget a paraan odino inekal day Daniel manlapud saray Propeta. Balet anggano inlista ni na saray rabbi so Daniel ya impilaktip ed saray Sulsulat, kasin paneknekan na saya a nisulat itan ed saginonor a petsa? Andi. Isusuheri na respetado iran iskolar so pigaran rason no akin a nayarin inekal na saray rabbi so Daniel manlapud saray Propeta. Singa bilbilang, ginawa da itan ta naopendi ira ed say libro odino lapud impasen dan dumaruma si Daniel manlapud arum a propeta lapud ta walay puesto to’d gobierno na sananey a bansa. Dinanman so kaso, say talagan importanti et saya: Saray Judio nensaman so walaay aralem a panangikuenta ed libro na Daniel tan sisiaen da itan a kanoniko. Niarum ni, isusuheri na ebidensia a say canon na Hebreon Kasulatan so abayag lan asumpal sakbay na komaduan siglo K.K.P. Saray niarum ed saginonor so agnaabuloyan, laktip laray pigaran libro a nisulat legan na komaduan siglo K.K.P.
24. Panon so inkausar na apocryphal a libro na Ecclesiasticus sumpad libro na Daniel, tan antoy mangipanengneng a lingo iyan panagkatunongan?
24 Misunian, sakey ed sarayan insulat ed saginonor ya ag-inawat so inusar bilang argumenton sumpad libro na Daniel. Say apocryphal a libro na Ecclesiasticus, nen Jesus Ben Sirach, so mapatnag ya atibukel nen ngalngali 180 K.K.P. Labalabay a tukoyen na saray kritiko a say Daniel so inekal manlapud andukey a listaan na libro na matunong iran totoo. Ikakatunongan da a si Daniel so talagan agkabat ed saman a panaon. Malaknab ya inawat iyan argumento ed limog na saray iskolar. Balet konsideraen pa iya: Inekal met ed satan a listaan si Esdras tan Mardokeo (saray matalonggaring a palbayani ed imaton na saray Judio kayari na panaoy inkibantak), maong ya Arin Josafat, tan say maptek a toon si Job; diad amin ya uko-ukom et si Samuel labat so abitla ed satan.b Lapud ta inekal iratan a totoo ed listaan ya aliwan detalyadon tuloy tan pinmatnag ed sakey a libro ya aliwan kabiangan na canon et nepeg tayo kasin ipasen a saratan ya amin et gawagawa labat? Satan a mismon ideya et agmakatunongan.
Say Testimonya na Arum so Mitunosan ed Daniel
25. (a) Panon a pinaneknekan nen Josephus so inkamatua na salaysay nen Daniel? (b) Diad anton dalan a say salaysay nen Josephus nipaakar ed si Alejandro a Baleg tan say libro na Daniel so mitukoyan ed kabat ya awaran? (Nengnengen so mikaduan paimano’d leksab.) (c) Panon a say ebidensia nipaakar ed lenguahe so manuporta ed libro na Daniel? (Nengnengen so pahina 25.)
25 Imanoen tayo lamet so positibon dapag. Nibaga la ya anggapoy arum a libro na Hebreon Kasulatan ya apaneknekan a tuloy nen say Daniel. Diad pangiyilustra: Pinaneknekan na bantog a manag-awaran a Judio a si Josephus so autentisidad na satan. Inkuan ton si Alejandro a Baleg so linma ed Jerusalem, legay pibabakal to ed Persia nen komapat a siglo K.K.P., a ditan et impanengneng na saray saserdote ed sikato so kopya na libro na Daniel. Imbagan mismo nen Alejandro a saray salita ed propesiya nen Daniel a manutukoy ed sikato so nipaakar ed mismon militaryan kampanya to sumpad Persia.c Saya so ngalngali nin sakey tan kapaldua a siglo antis na say “panamalsipika” a singa inkuan na saray kritiko. Maseguron inataki na saray kritiko si Josephus lapud sayan insulat to. Sikatoy inataki da met lapud impangipaimano to ya asumpal lay arum a propesiya ed libro na Daniel. Ingen, a singa inkuan nen manag-awaran a Joseph D. Wilson, “nayarin dakel ni so amta [nen Josephus] ed say pamaakaran nen say amin a kritiko ed mundo.”
26. Panon a sinuportaan na Dead Sea Scroll so autentisidad na libro na Daniel?
26 Say autentisidad na libro na Daniel so nagkalalon asuportaan sanen nalmo iray Dead Sea Scroll diad saray ungib na Qumran, Israel. Makapakelaw ta dakel ed saray adiskobre nen 1952 et saray lukot tan saray kabiangan a manlapud libro na Daniel. Say sankadaanan so pinetsaan ed kaunoran a parti na komaduan siglo K.K.P. Sirin, diad asasakbay a petsa, say libro na Daniel so bantog tan nirespeto na dakel. Inkuan na The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible: “Say impametsa na Macabeo ed Daniel et kaukolan la natan ya ikaindan, lapud ta anggapo so posiblin magenap a panaon diad baetan na inkatibukel na Daniel tan say impatnag na satan ed nengneng na saray kopya diad librarya na relihyoson sekta na saray Macabeo.”
27. Anto so sankadaanan ya ebidensia a si Daniel et aktual a too a kabkabat legan na panaoy inkibantak ed Babilonia?
27 Balet, walay mas daan tan mas napanmatalkan a paneknek ed libro na Daniel. Sakey ed saray kapanaonan nan Daniel et si propetan Ezequiel. Sikato met so nanlingkor bilang propeta legan na panaoy inkibantak ed Babilonia. Aminpigan abitla ed libro na Ezequiel so ngaran a Daniel. (Ezequiel 14:14, 20; 28:3) Ipanengneng na sarayan impanukoy ya anggan nen kaleganay impanbilay ton mismo, diad komanem a siglo K.K.P., si Daniel so kabkabat la bilang matunong tan makabat a laki, a makanepegan a nasaglawin kaiba na matakot ed Dios a si Noe tan Job.
Say Sankatalonggaringan a Testigo
28, 29. (a) Anto so makakombinsin tuloy a paneknek ed amin a say libro na Daniel so napanmatalkan? (b) Akin a nepeg tayon awaten so testimonya nen Jesus?
28 Balet, diad kaunoran, konsideraen tayo pa so sankatalonggaringan ed amin a testigo nipaakar ed autentisidad na Daniel—anggapo lay arum noagta si Jesu-Kristo. Diad impangisingbat to ed kaunoran iran agew, tinukoy nen Jesus si “propeta Daniel” tan sakey ed saray propesiya nen Daniel.—Mateo 24:15; Daniel 11:31; 12:11.
29 Natan no susto so teorya na Macabeo unong ed saray kritiko, sakey lambengat so tua ed duaran bengatla. Balanglan apalikdo si Jesus ed sayan panagpalsipika odino agto imbaga so inaon nen Mateo. Agnagawa so dinanman ed saratan. No agtayo napanmatalkan so salaysay na Ebanghelyo nen Mateo, panon tayon napanmatalkan so arum a kabiangan na Biblia? No ekalen tayo iratan ya estansa, antoran salita so ontumbok ya ekalen tayo manlapud saray pahina na Masanton Kasulatan? Insulat nen apostol Pablo: “Amin a Sulat ya impuyan na Dios sikato so maabig a pakaaralan, . . . pakasimbawaan.” (2 Timoteo 3:16) Kanian no managpalikdo si Daniel, managpalikdo met sirin si Pablo! Kasin apalikdo met si Jesus? Andin balot. Sikatoy mabilay a walad tawen sanen nisulat so libro na Daniel. Inkuan ni ingen nen Jesus: “Nen agni nianak si Abraham, wala ak la.” (Juan 8:58) Diad amin a totoo a nambilay ed kapiganman, si Jesus so sankaabigan a panepetan tayo na impormasyon nipaakar ed autentisidad na Daniel. Balet agtayo la kaukolan a tepetan. Unong a naimano tayo la, malinlinew so testimonya to.
30. Panon a nagkalalon pinaneknekan nen Jesus so libro na Daniel?
30 Nagkalalon pinekderan nen Jesus so libro na Daniel diad mismon panaon na inkabautismo to. Sikato ed saman so nagmaliw a Mesias, a sinumpal toy propesiya ed Daniel nipaakar ed 69 iran simba na taon. (Daniel 9:25, 26; nengnengen so Kapitulo 11 na sayan libro.) Anggano tua ni so ibabaga ran aganggano ni so inkisulat na satan, siansia nin amta na managsulat na Daniel so arapen sakbay nin onlabas so ngalngali 200 taon. Siempre, agpuyanan na Dios so sakey a managpalsipika a mangibesngaw na saray tuan propesiya ed silong na palson ngaran. Andi, say paneknek nen Jesus so intiron-puson inawat na totoon matoor ed Dios. No mankakasakey ya amin iray eksperto, tan amin a kritiko ed mundo, a mamauges ed Daniel, pruebaan na testimonya nen Jesus a sikaray aliwa, ta sikatoy “tasi a matoor tan matua.”—Apocalipsis 3:14.
31. Akin a siansia nin agnakombinse so dakel a kritiko na Biblia nipaakar ed autentisidad na Daniel?
31 Anggano sayan paneknek so agnin siansia magenap parad dakel a kritiko na Biblia. Kayari na sigpot ya impangonsidera ed sayan tema, agnapokpokan na sakey so manumameng no wala ni kasi so antokaman ya ebidensia a magenap a pakakombinsian da. Insulat na sakey a propesor ed Oxford University: “Anggapoy nagungguna ed basta pakaebat lambengat ed saray isusuppiat, leleg a wala ni so datin agmanguman ya opinyon ya, ‘agnagawa so mamilagron propesiya.’” Kanian sikaray binulag na dilin opinyon da. Balet satan so pinili ra—kanian inkapirdian da.
32. Anto so manatalaran ed sikatayo diad panaral tayo nipaakar ed Daniel?
32 Komusta kayo ey? No natebek yon anggapoy peteg a rason a panduaruwaay autentisidad na libro na Daniel, diad ontan et akaparaan kayo la parad makapaliket a panusisa. Naromog yon makapaligsa iray salaysay ed Daniel tan makapasagyat iray propesiya. Nagkalalo ni, lalon ombiskeg so pananisia yo ed kada kapitulo. Agyon balot pagbabawian so panimanon maong ed propesiya nen Daniel!
[Saray paimano ed leksab]
a Oniay insulat nen Hebreon iskolar a C. F. Keil nipaakar ed Daniel 5:3: “Say LXX. dia, tan ontan met ed ber. 23, so angekal ed impanalambit ed bibii, unong ed say kaugalian na saray taga-Macedonia, Griego, tan Romano.”
b Ibabaga na pigaran manag-awaran ya ipaliwawa na saya no akin a mapangasi si Alejandro ed saray Judio, anta sikaray abayag lan kaaro na saray Persiano. Diad saman a panaon et kampanya nen Alejandro a deralen so amin a kaaro na Persia.
c Diad pidumaan, say apuyanan a listaan nen apostol Pablo nipaakar ed saray matoor a lalaki tan bibii ya abitla ed Hebreos kapitulo 11, so ompatnag ya anukoy ed saray ebenton nirekord ed Daniel. (Daniel 6:16-24; Hebreos 11:32, 33) Balet, aliwa met a detalyado so listaan na apostol. Dakel ni ra so ag-abitla ed listaan a kaiba lay Isaias, Jeremias, tan Ezequiel, balet ta aliwan saya so mamaneknek ya ag-iran balot niwala.
ANTO SO ATEBEK YO?
• Anto so akaakusaan na libro na Daniel?
• Akin ya aliwan malet so basiyan na saray panangataki na saray kritiko ed libro na Daniel?
• Anton ebidensia so manusuporta ed autentisidad na salaysay nen Daniel?
• Anto so makakombinsin tuloy a paneknek a napanmatalkan so libro na Daniel?
[Kahon ed pahina 25]
Nipaakar ed Lenguahe
AKOMPLETO so inkisulat na libro na Daniel nen ngalngali 536 K.K.P. Insulat itan ed Hebreo tan Aramaiko iran lenguahe, tekep na pigaran Griego tan Persiano a salita. Say ontan a panlalaok na saray lenguahe so nikadkaduma ed arum a sulsulat balet ta kaslakan la ed Kasulatan. Insulat met so libro na Biblia ya Esdras diad Hebreo tan Aramaiko. Ingen, ipipilit na pigaran kritiko a sarayan lenguahe so inusar na managsulat na Daniel diad paraan a mamaneknek a sikato so nansulat diad petsa kayari na 536 K.K.P. Sakey a kritiko so naynay ya aonen lapud inkuan ton say impangusar ed saray salitan Griego diad Daniel so paskaran a mangipapabitar a mas unor lan petsa so inkisulat na satan. Pinekderan ton susuportaan na Hebreo so atrasadon impangisulat ed satan tan anggan panon et iyaabuloy na Aramaiko so atrasadon petsa—anggano sakey a petsan singa kasakbay na komaduan siglo K.K.P.
Balet, aliwan amin ya iskolar ed lenguahe so onabobon. Inkuan na pigaran autoridad a say Hebreo nen Daniel so mipadpara ed samay ed si Ezequiel tan Esdras tan aliwan singa ed nalmoan ed saray saginonor ya apocryphal a sulat a singa say Ecclesiasticus. No nipaakar ed impangusar nen Daniel ed Aramaiko, konsideraen so duaran dokumento ya aromog a kabiangan na Dead Sea Scrolls. Saratan so nisulat met ed Aramaiko tan manpetsa manlapud inmuna tan komaduan siglo K.K.P.—ag-abayag kayari na inkuan a panamalsipika ed Daniel. Balet naimano na saray iskolar so baleg a pandumaan na Aramaikon inusar ed sarayan dokumento tan ed samay inusar ed Daniel. Diad ontan, ibabaga na arum a say libro na Daniel so talagan mas daan na pigaran siglo nen say ipapasoot na saray kritiko.
Komusta met so “makakewkew” iran salita na Griego diad Daniel? Pigara ed saraya so abayag lan adiskobre bilang Persiano, ya aliwan Griego manaya! Saray salitan siansia nin impasen a Griego et saray ngaran na taloran panagtogtog iran instrumento. Kasin say inkiwala na sarayan taloran salita so talagan paskaran a mangipabitar a say Daniel so ipasen a nisulat ed saginonor lan petsa? Andi. Nalmoan na saray arkeologo a maimpluensia la so kultura na Griego ed loob na pigaran siglo sakbay a nagmaliw a pakayari ed mundo so Gresya. Niarum ni, no nisulat so libro na Daniel ed komaduan siglo K.K.P, sanen nikaykayat la so kultura tan lenguahe na Griego, kasin taltaloran Griegon salita so inusar ed satan? Nayarin aliwan satan labat. Nayarin dakel ni so lugan na satan. Kanian say ebidensia nipaakar ed lenguahe so talagan manuporta ed autentisidad na Daniel.