Imanoen so Propesiya nen Daniel!
Kapitulo Tres
Asubok—Balet ta Nanmatoor ed si Jehova!
1, 2. Antoran makatantandan ebento so kinmanan manangilukas ed salaysay na Daniel?
NALULUKASAN lay mapropetikon libro na Daniel diad panaon a walay makatantandan pananguman ed sankamundoan. Agano nin akubkob so kabiseran syudad na Asirya a Ninive. Kinmapuy lay kipapasen na Ehipto ed abalaten a parti na Juda. Tan say Babilonia so maples ya ombibiskeg bilang manunan pakayari diad panasamsam ed pakayari na mundo.
2 Nen 625 K.K.P., inyupot lay nayarian nen Faraon Necao na Ehipto ya amperen so ilalaknab na Babilonia ed bandad abalaten. Lapud satan a gagala et indaulo toy armada to ed Carcamis, a walad saray pangdel na bandad tagey a parti na Ilog Eufrates. Say bakal ed Carcamis, a singa inkatawag ed satan, et malaknab tan maawaran ya inkagawa. Say armada na Babilonia ya indaulo na Mananawir na Uley a si Nabucodonosor, so pirmin aneral ed saray puersa nen Faraon Necao. (Jeremias 46:2) Diad kapantokan na impanbiktorya to et tinalo nen Nabucodonosor so Sirya tan Palestina, lapu ed gagalan panganggaen so pananguley na Ehipto ed sayan rehyon. Tinmundan agano so kampanya to lapud impatey nen ama ton Nabopolassar.
3. Anto so nansumpalan na pilimeron kampanya nen Nabucodonosor sumpad Jerusalem?
3 Diad tinmumbok a taon, say nitrono lan ari ed Babilonia a si Nabucodonosor, so angipaarap lamet ed imano to ed saray militaryan kampanya to diad Sirya tan Palestina. Diad satan a panaon et pilimero toy linma ed Jerusalem. Oniay inreport na Biblia: “Dia ed saray agew to si Nabucodonosor ari ed Babilonia tinmatdang, tan si Joacim nagmaliw ya aripen to a taloy taon: diad saman pinmawil tan inmalagey sumpa ed sikato.”—2 Arari 24:1.
Inkiwala nen Nabucodonosor ed Jerusalem
4. Panon a natalosan so balikas a “dia ed komatlo a taon na impanari nen Joacim” ed Daniel 1:1?
4 Say balikas a “taloy taon” so makapainteres a tuloy ed sikatayo, ta oniay nabasa ed saray manangilukas a salita nen Daniel: “Dia ed komatlo a taon na impanari nen Joacim ya ari na Juda, sinmabi si Nabucodonosor ya ari na Babilonia ed Jerusalem, tan sikato so kinobkob to.” (Daniel 1:1) Diad komatlo a taon na sigpot ya impanari nen Joacim, a nanuley manlapud 628 ya anggad 618 K.K.P., si Nabucodonosor et aliwa nin “ari na Babilonia” noagta mananawir a prinsipe labat. Nen 620 K.K.P, pinilit nen Nabucodonosor a manbayar na buis si Joacim. Balet kayari na ngalngali taloy taon et nanrebeldi si Joacim. Kanian, nen 618 K.K.P., odino legan na komatlon taon na impanari nen Joacim bilang nasasakopan na Babilonia, si Arin Nabucodonosor so linma’d Jerusalem ed komaduan pankanawnawa, pian dusaen si rebelyoson Joacim.
5. Anto so nansumpalan ed komaduan kampanya nen Nabucodonosor sumpad Jerusalem?
5 Say nansumpalan na sayan impangubkob et “say Katawan initer to si Joacim ya ari na Juda ed lima to, pati arum ed saray agagamil na abung na Dios.” (Daniel 1:2) Anganko ta say inateyan nen Joacim et lapud sikatoy pinatey odino lapud rebelyon, legan na akadkauna iran panaon na impangubkob. (Jeremias 22:18, 19) Nen 618 K.K.P., sinmalat ed sikato bilang ari so 18-años ya ilalak ton Joachin. Balet ta taloy bulan tan samploy agew labat so impanuley nen Joachin, kayari to et sikato lay sinmuko nen 617 K.K.P.—Ikompara so 2 Arari 24:10-15.
6. Antoy ginawa nen Nabucodonosor ed saray sagradon kagawaan na templo diad Jerusalem?
6 Sinamsam nen Nabucodonosor iray sagradon kagawaan ed templo diad Jerusalem tan “inyakar to ra ed dalin na Senar ed abung na dios to, tan inloob to so saray agagamil [“saray kagawaan,” NW] ed abung a panangisimpenan na dios to,” si Marduk, odino Merodac diad Hebreo. (Daniel 1:2; Jeremias 50:2) Adiskobre so inskripsion na Babilonia a ditan et nipresenta si Nabucodonosor ya angikuan nipaakar ed templo nen Marduk: “Angisimpen ak na pilak tan balitok tan saray ankablin bato . . . tan inkargak diman ed simpenan na kayamanan na panarian ko.” Nabasa tayo lamet so nipaakar ed sarayan sagradon kagawaan diad panaon nen Arin Belsasar.—Daniel 5:1-4.
Saray Apilin Klase na Saray Tobonbalo ed Jerusalem
7, 8. Manlapud Daniel 1:3, 4 tan 6, anto so naseguro tayo nipaakar ed nanlapuan di Daniel tan saray taloran kaiba to?
7 Aliwa labat lan kaykayamanan ed templo nen Jehova so inawit ed Babilonia. Inkuan na salaysay: “Et inkuan na ari ed Aspenez, a katawan na saray eunoko, ya iloob to komon so arum ed saray anak na Israel, anggan ed bini a maari tan saray ankabli, ugugaw a dia ed sikara anggapo so dumsis, noag ingen marakep, tan nibangat ira ed amin a nengneng na kakabatan, a wala ed sikara so pikakabat tan karunongan ed aral, tan walaan ira nensaman na pakayari a manalagey ed palasyo na ari.”—Daniel 1:3, 4.
8 Sioparay apili? Nibaga ed sikatayo: “Bangta arum ed saraya sikara so saray anak nen Juda, di Daniel, Ananias, Misael, tan Azarias.” (Daniel 1:6) Angisindag iya na liwawa ed agmalinew a nanlapuan di Daniel tan saray kaiba to. Alimbawa, naimano tayo a sikaray kabiangan na “saray anak nen Juda,” say maarin tribu. Balanglan sikaray membro na maarin boleg odino andi, makatunongan ya isipen a sikaray nanlapud importanti tan impluensiadon pamilya. Likud ed limpion kanonotan tan mabunigas a laman, sikaray walaan na aralem a pakatalos, kakabatan, pikakabat, tan pakatebek—amin da et nen malangwer nira a suston atawag ya “ugugaw,” anganko nen katayatdang nira. Talagan matalonggaring ira di Daniel tan saray kaiba to—saray apili—ed limog na saray tobonbalo ed Jerusalem.
9. Akin a maseguron matakot ed Dios iray atateng di Daniel tan saray taloran kaiba to?
9 Ag-ibabaga ed sikatayo na salaysay no sioparay atateng na sarayan kalangweran. Anggaman kuan, maseguron sikaray maridios ya indibidual a masimoon dan sinumpal iray responsabilidad da bilang atateng. Diad pangonsidera’d kasmak ya inkauges ed moral tan espiritual diad Jerusalem nensaman, nagkalalo la ed limog na ‘maarin bini tan saray ankabli,’ malinew ya aglabat la basta niwala so alay abig iran kualidad di Daniel tan saray kaiba to. Andi duaruwa, talagan makapaermen parad atateng a nanengneng iray anak dan niyakar ed arawin dalin. No amta da labat la komon so pansumpalan, agaylan liket da komon! Agaylay kaimportanti parad atateng a pabalegen so ananak da “diad disiplina tan panametek-kanonotan nen Jehova”!—Efeso 6:4, NW.
Pilalaban ed Kanonotan
10. Anto so imbangat ed saray kalangweran a Hebreo, tan antoy gagala na saya?
10 Tampol a ginmapo so pilalaban na malangwer iran kanonotan na sarayan nibantak. Pian naseguron namoldi irayan Hebreo a tin-edyer unong ed say sistema na Babilonia, ingganggan nen Nabucodonosor iray opisyal to ya ‘ibangat dara ed sulsulat tan salita na saray Caldeo.’ (Daniel 1:4, NW) Aliwa iyan ordinaryon edukasyon. Impaliwawa na The International Standard Bible Encyclopedia a “laktip na satan so panaral ed Sumerian, Akkadian, Aramaiko . . . , tan arum niran lenguahe, ontan met ed malaknab a literatura a nisulat ed saratan.” Say “malaknab a literatura” et tugyopen toy awaran, matematika, astronomya, tan arum nira. Balet, “saray misiglaotan ed relihyon a teksto, saray omina [signos] tan astrolohiya . . . , so walaay baleg a betang.”
11. Antoray ginawa pian naseguron nabangatan iray Hebreon tobonbalo nipaakar ed bilay ed korte ed Babilonia?
11 Ta pian sarayan Hebreo a tobonbalo so sigpot a nabangatan ed saray kaugalian tan kultura na bilay ed korte na Babilonia, “say ari tinuro to nipaakar ed sikara so inagew-agew a betang ed saray kanen na ari tan ed alak ya inumen to, tan sikara natagano ra komon ed taloy taon; pian kayari na saraya, manalagey ira komon ed arap na ari.” (Daniel 1:5) Niarum ni, “say manunaan na saray eunoko initdan to ra na saray kangaranan da: ed Daniel initer to so ngaran a Beltsasar: ed Ananias, Sidrac; ed Misael Misac; ed Azarias, Abdenago.” (Daniel 1:7) Diad panaon na Biblia et kaslakan lan gagawaen ya ikdan so too na balon ngaran pian mananda na nikadkaduman inkagawa ed bilay to. Singa bilbilang, inuman nen Jehova so kangaranan di Abram tan Sarai a pinagmaliw ton Abraham tan Sara. (Genesis 17:5, 15, 16) No say too so manguman ed ngaran na sakey et malinew ya ebidensia a walaay autoridad odino pakauley to. Sanen si Jose so nagmaliw ya administrador parad pantagano ed Ehipto, sikatoy nginaranan nen Faraon na Zaphenatpeat.—Genesis 41:44, 45; ikompara so 2 Arari 23:34; 24:17.
12, 13. Akin a nibagan say impanguman ed kangaranan na kalangweran a Hebreo et pian deralen so pananisia ra?
12 Diad kipapasen nen Daniel tan saray taloran Hebreon kakaaro to, makatantanda so impanguman na kangaranan da. Say kangaranan ya inter na atateng da so mitunosan ed say panagdayew ed si Jehova. Say “Daniel” et mankabaliksay “Say Ukom Ko et Dios.” Say kabaliksan na “Ananias” et “Si Jehova so Angipanengneng na Pabor.” Say “Misael” et nayarin mankabaliksay “Siopa so Miulibay ed Dios?” Say “Azarias” et mankabaliksay “Si Jehova so Tinmulong.” Maseguron masimoon a pilalek na atateng da a saray anak da so ombaleg ed panangiwanwan nen Jehova a Dios pian magmaliw a matulok tan matoor iran lingkor to.
13 Balet, amin a balon ngaran a niiter ed apatiran Hebreo so maapit a misiglaotan ed palson dirios, a mangisusuherin say tuan Dios et adaeg la na saratan a dirios. Agaylan masilib a pananeral ed pananisia na sarayan kalangweran!
14. Anto so kabaliksan na balon kangaranan a niiter ed si Daniel tan saray taloran kaiba to?
14 Say ngaran nen Daniel so sinalatan na Beltsasar, a mankabaliksay “Salimbengan so Bilay na Ari.” Mapatnag, saya so apatikeyan a nengneng na panagdasal ed si Bel, odino Marduk, say manunaan a dios na Babilonia. Balanglan si Nabucodonosor so amili ed sayan ngaran parad si Daniel odino andi, matangsit ton binidbir a satan et “unong ed ngaran na Dios [to].” (Daniel 4:8) Nginaranan met si Ananias na Sidrac, a sisiaen na arum ya autoridad a sakey a sinegek a ngaran a mankabaliksay “Ganggan nen Aku.” Makapainteres ta say Aku et ngaran na dios a Sumerian. Nginaranan met si Misael na Mesac (nayarin, Mi·sha·aku), a mapatnag a masilib ya impamikewet ed “Siopa so Miulibay ed Dios?” ya impagmaliw a “Siopan Talaga si Aku?” Say Babilonia a ngaran nen Asarias et Abdenago, a nayarin mankabaliksay “Lingkor nen Nego.” Tan say “Nego” et kasandi na “Nebo,” say ngaran na dios a ningaranan met ed pigaran nanuley ed Babilonia.
Determinadon Manmatoor ed si Jehova
15, 16. Antoran kapeligroan so nidungetan di Daniel tan saray kaiba to, tan antoy reaksion da?
15 Saray Babilonian ngaran, say programa na kibangat lamet, tan say nikabkabiig a panangan—amin na satan et aliwa labat a getman kipasalan nen Daniel tan say taloran Hebreon kalangweran ed dalan na kabibilay ed Babilonia noagta pian iyarawi met ira ed dilin Dios da, si Jehova, tan manlapud inkipasalan tan binalegan dan relihyon. Lapud nipaarap ed amin na sarayan desdes tan tukso, anto kasi gawaen na sarayan kalangweran?
16 Inkuan na apuyanan a salaysay: “Si Daniel inggetma to ed puso to ya agto tilolan so inkasikato ed saray kanen na ari, ni ed alak ya inumen to.” (Daniel 1:8a) Anggaman si Daniel labat so abitla, mapatnag ya unong ed tinmumbok iran inkagawa, say taloran kaiba to et inmabobon ed desisyon to. Ipanengneng na saray salitan “inggetma to ed puso to” a say bilin ya inter na atateng nen Daniel tan ed arum diad datin ayaman da so tinmanek ed puso to. Say mipadparan inkipasal so maseguron angigiya ed saray taloran Hebreo nipaakar ed panagdesisyon da. Magenap ya iyiilustra na saya so kabliay pangibangat ed ananak tayo, anggaman ipasen iran ugaw nin tuloy pian makatalos.—Uliran 22:6; 2 Timoteo 3:14, 15.
17. Akin a say agnilabay labat di Daniel tan saray kaiba to et saray inagew-agew ya itatarya na ari balet ta agda sinuppiat so arum ya uksoyan?
17 Akin a say agnilabay labat na saray kalangweran a Hebreo et saray putahi tan say alak balet ta agda sinuppiat so arum ya uksoyan? Napatnagan a tuloy ed impankatunongan nen Daniel no akin: “Agto tilolan so inkasikato.” Agto labay ya ibagan natilolan so sakey a too diad pakaaral ed “aral tan pansasalita na saray Caldeo” tan pakaikdan na ngaran ed Babilonia, anggaman ompatnag a saya so nasuppiat. Konsideraen so alimbawa nen Moises, ya akadkauna na ngalngali 1,000 taon. Anggaman sikatoy ‘abangatan ed amin a kakabatan na saray taga-Ehipto,’ sikatoy nansiansian matoor ed si Jehova. Say impamabaleg na dilin atateng to so angiter ed sikato na malet a pundasyon. Nipaakar ed satan, “lapu ed pananisia, si Moises, sanen nagnap la ed inkatoo to agto ginabay a nangaranan na anak na saman a marikit nen Faraon; a pinili to a nilabi so mantepel ed irap na saman a baley na Dios, nen say minabang ed saray onlabas a liket na kasalanan.”—Gawa 7:22; Hebreo 11:24, 25.
18. Diad antoran paraan a makadutak iray itatarya na ari ed saray kalangweran a Hebreo?
18 Panon a natilolan iray kalangweran a lalaki ed probisyon na ari na Babilonia? Unona, saray putahi et laktipen toray tagano ya isesebel na Mosaikon Ganggan. Alimbawa, kakanen na saray taga-Babilonia so marutak ya ayayep, ya insebel ed saray Israelitan walad silong na Ganggan. (Levitico 11:1-31; 20:24-26; Deuteronomio 14:3-20) Komadua, ugali na saray taga-Babilonia ya agparalaan so pinartin ayayep sakbay dan kanen. Direktan sumlang ed ganggan nen Jehova nipaakar ed dala so pangan na ag-aparalaan a karne. (Genesis 9:1, 3, 4; Levitico 17:10-12; Deuteronomio 12:23-25) Komatlo, ugali na saray managdayew ed palson dirios ya iyapay so tagano ra ed talintao sakbay a mangan ed komunion a panangan. Agnepeg a mibiang iray lingkor nen Jehova ed saratan a kagagawa! (Ikompara so 1 Corinto 10:20-22.) Kaunoran, say agew-agew ya alabas a pangan ed mataba iran tagano tan de-alkohol ya iinumen so agmakapabunigas ed totoo antokaman so edad, lalo la ed kalangweran.
19. Panoy nayarin pangibaraan na saray tobonbalon Hebreo, balet antoy akatulong ed sikara pian duga so napandisisyonan da?
19 Say pangamta ed no antoy gawaen et sakey a bengatla, balet ta miduman tuloy so pakawalaay tepel diad panggawa’d satan sano nidunget ed desdes odino tukso. Nayarin irason la komon nen Daniel tan taloran kakaaro to ya arawi met ira ed atateng tan kakaaro ra, kanian agda amta no anto so gawaen da. Nayarin nibaraan da met a satan so ganggan na ari tan ompatnag ya anggapo lay nagawaan da. Likud ni, maseguron inawat a tampol na arum a kalangweran iray uksoyan tan minoria da bilang pribilihyo ya aliwan pabelat so pibiang. Balet satan a lingon kaisipan so mainomay a mangitonton ed pakakulabot ed inyamot a kasalanan, a satan so patit parad dakel a kalangweran. Amta na saray Hebreo a tobonbalo a “saray mata nen Jehova wala ed balang pasen” tan “ipatnag na [tuan Dios] so balang gawa ed kaukom, pati balang inyamot a bengatla, no sikato kasi maong, odino sikato kasi mauges.” (Uliran 15:3; Eclesiastes 12:14) Amin tayo komon so makaaral manlapud kurang na sarayan matoor a kalangweran.
Makatumang so Pantepel tan Pananos
20, 21. Anto so inkiwas nen Daniel, tan antoy nansumpalan?
20 Lapud ginetma to ed puso to a resistian so makaderal iran impluensia, kinmiwas si Daniel a mitunosan ed desisyon to. “Kanian kinerew to ed prinsipe na saray eunoko ya agto komon tilolan so inkasikato.” (Daniel 1:8b) ‘Nantultuloy a kinmerew’—satan so makatantandan balikas. Mabetbet, say inkamaanos so nakaukolan no labay tayoy ontalona diad panresisti ed saray tukso odino panaeg ed pigaran kakapuyan.—Galacia 6:9.
21 Diad kipapasen nen Daniel, amawalay maabig a resulta so inkamaanos. “Bang say Dios ginawa to si Daniel a makaromog na kaabigan tan panangisibeg ed pakanengneng na prinsipe na saray eunoko.” (Daniel 1:9) Aliwan lapud ta mataraki tan mautek a totoo ira di Daniel tan saray kaiba to kanian maabig so nansumpalan da. Imbes, lapud panamendision nen Jehova. Maseguron nanonotan nen Daniel so proverbio na Hebreo: “Manmatale’ka ed Jehova ed simoon a pusom, tan agka onsaral ed tapew na dili a pakatalos mo. Dia ed saray amin a dalan mo sikato so bidbiren mo, et sikato itonton to so saray basbas mo.” (Uliran 3:5, 6) Say panumbok ed satan a simbawa so talagan makatumang.
22. Anton makanepegan ya isusuppiat so pinalesa na opisyal ed korte?
22 Diad pilimero et sinmuppiat so manunaan ya opisyal na korte: “Antakot ak ed ari a katawan ko, ya angituro na kanen yo tan inumen: ta akin et nanengneng to so saray lupa yo a maermen nen saray lupa na saray tobonbalo a kataonan yo? Dia ed ontan ikaatapan yo so ulok ed ari.” (Daniel 1:10) Saraya so makanepegan ya isusuppiat tan itatakot. Si Arin Nabucodonosor so agbalot nepeg a sunggayen, tan amoria na opisyal a say ‘ulo’ to so niiyan ed kapeligroan no agto tumboken iray bilin na ari. Anto kasi so gawaen nen Daniel?
23. Lapud ginawa ton kurang, panon a nipanengneng nen Daniel so aralem a pakatalos tan kakabatan?
23 Dia la onkana so aralem a pakatalos tan kakabatan. Nayarin anonotan nen kalangweran a Daniel so proverbio: “Say mabanayar ya ebat ipaliis to so sanok; balet say masagapsap a salita patuloen to so sanok.” (Uliran 15:1) Imbes a masugnar ton ipasoot a nipagamor so kerew to et ompan pansyodotan na arum a pansengegay pamateyan da ed sikato, pinaulyan la itan nen Daniel. Diad dugan panaon, inasinggeran to so “manangasikaso,” anganko lalon maabuloy lapud ta sikatoy andiay direktan eebatan ed ari.—Daniel 1:11.
Nisuheri so Samploy-Agew a Panali
24. Anton panalsali so insuheri nen Daniel?
24 Insuheri nen Daniel ed manag-asikaso so sakey a panalsali, a kuanto: “Salien mo so saray ariripen mo, kerewen ko ed sika, a samploy agew; et ikdan da kami komon na pising a kanen, tan danum ya inumen. Insan saray kalupaan mi nanengneng komon ed arap mo, tan say lupa na saray tobonbalo a mangan ed saray kanen na ari; et unong ed nanengneng mo, agamilen mo ed saray ariripen mo.”—Daniel 1:12, 13.
25. Antoy nayarin nilaktip ed ‘pisipising’ ya imparungo’d di Daniel tan saray taloran kaaro to?
25 Diad samploy agew a pangan na ‘pisipising tan danum’—kasin magmaliw iran ‘lupa a maermen’ no ikompara ed arum? Nipatalos so ‘pisipising’ manlapud Hebreon salita a manunan kabaliksan toy “bukebukel.” Impatalos na pigaran managpatalos na Biblia bilang “bini,” a nipatalos bilang “say nakan iran bukel na nanduruman ani a bukel (singa say sitsaro, agayep, odino lentehas).” Moriaen na pigaran iskolar ya ipatnag na konteksto a say kakanen et laktipen na aliwa labat lan nakan iran bukel. Inkuan na sakey a palapagan: “Say kekerewen nen Daniel tan saray kaiba to et basta pising a kakanen na kabanyakan a totoo imbes a say mataba, makarne a kakanen ed maarin lamisaan.” Kanian, kalaktip ed saray pising iray masustansian kakanen a nilaokay agayep, pipino, bawang, kusay, lentehas, melon, sibuyas tan tinapay a ginawa’d nanduruman buke-bukel. Seguradon anggapoy mangibagan satan so panangan a pakaerasan. Mapatnag ya atalosan na manag-asikaso so punto. “Dia ed ontan dinmengel ed sikara, dia ed saya a kanonotan, tan sinali to ra a samploy agew.” (Daniel 1:14) Anto kasi resulta?
26. Anto so nansumpalan na samploy-agew ya impanali, tan akin et ontan so nansumpalan na saray pamaakaran?
26 “Kayari na samploy agew saray kalupaan da pinmatnag a magmaong, tan sikara so matabataba ed laman, nen saray amin a tobonbalo ya angan na saray kanen na ari.” (Daniel 1:15) Ag-ipapasen a saya so ebidensia a say pangan na pising et magmaong nen say mataba tan makarne a kakanen. Say pangan na dinanman a klase na kakanen ed loob na samploran agew et antikey a panaon pian napatnagan a tampol so resulta, balet ta aliwa itan ya antikey a panaon parad si Jehova pian sumpalen so gagala to. “Say bendision nen Jehova makapayaman; tan agmangarum na ermen,” so inkuan na Salita to. (Uliran 10:22) Saray apatiran kalangweran a Hebreo so anisia tan nanmatalek ed si Jehova, kanian agto ira inkaindan. Pigaran siglo ed saginonor, nansiansian mabilay si Jesu-Kristo anggan ag-angan ed loob na 40 agew. Nipaakar ed saya, inaon toray salita a naromog ed Deuteronomio 8:3, ya oniay nabasa tayo: “Say too agnabilay ed tinapay labat, noag say amin a pamaakaran ya ombesngaw ed sangi nen Jehova so kabilayan na too.” Unong ed saya, say eksperiensia nen Daniel tan saray kaaro to et agaylan maabig ya alimbawa.
(Ituloy ed ontumbok a paway.)