Say Biblia​—Kasin Salita na Dios Odino Too?

Katuloyan na Kapitulo 4

Panon Inkanapanmatalkan so “Daan a Sipan”?

12. Panon so italindeg na atagtagey a kritisismo ed liwawa na arkeolohya?

¹² Kasin wala so paraan a nasubok so atagtagey a kritisismo pian nanengneng no kasin susto odino andi iray teorya to? Inkuan ni na The Jewish Encyclopedia: “Saray panmoria nen Wellhausen so nibase lambengat ed literal a panagsuri, tan nakaukolan nin usisaen manlapud punto de bista na letnegan ya arkeolohya.” Diad inlabas na saray taon, kasin apaneknekan na arkeolohya iray teorya nen Wellhausen? Onebat so The New Encyclopœdia Britannica: “Say arkeolohikon kritisismo so mamapaneknek ed inkanapanmatalkan na saray tipikon maawaran a detalye ed anggan sankadaanan iran peryodo [na awaran na Biblia] tan mangikakaindan ed teorya a saray salaysay na Pentateuko [maawaran iran kurit na sankaunaan iran libro na Biblia] so panangiyanino lambengat ed akadkaunan peryodo.”

13, 14. Anggaman ed maletey iran letnegan to, akin a dakel so mangawat ed atagtagey a kritisismo nen Wellhausen?

¹³ Diad panmoria ed inkamaletey to, akin a say atagtagey a kritisismo so ontanlan popular natan ed limog na saray makabat? Lapud ibabaga to iray bengatlan kaliktan dan dengelen. Impaliwawa na sakey a koma-19 siglon eskolar: “Parad siak, abrasaen ko iyan libro nen Wellhausen a nagkalalo ed arum; lapud sisiaen ko a say manangidesdes a problema ed awaran na Daan a Sipan so diad kaunoran et asolbar a mitunosan ed prinsipyo na ebolusyon na too a nanggunaetan kon iyaplika ed awaran na amin a relihyon.” Mabitar, akipakna so atagtagey a kritisismo ed saray ag-inkamakatunongan to a bilang ebolusyonista. Tan, peteg, a sarayan duaran teorya so manseserbi ed namparan gagala. Unong ya eekalen na ebolusyon so pankaukolan na pananisia ed sakey a Manamalsa, ontan met ipapabitar na atagtagey a kritisismo nen Wellhausen a say Biblia so agnapanisiaan ya impuyan na Dios.

¹⁴ Diad sayan rasyonalistikon koma-20 siglo, say padisir a say Biblia so aliwan salita na Dios noagta ed too so manwarin tua ed saray makabat.a Magmainomay da nin panisiaan a saray propesiya so nisulat kayari na kasumpalan da nen say awaten iratan bilang peteg. Lablabayen da nin ibaliwala iray milagro ed salaysay na Biblia a bilang mito, tongtong basilyo, o estorya katon, imbes a kunsideraen iray posibilidad a saraya so peteg ya agawa. Balet satan a panmoria so panangiduma tan agmangiter na putel a rason pian ipulisay so Biblia a bilang tua. Say atagtagey a kritisismo so lingon tuloy, tan say panangataki to ed Biblia so agmakayarin manguman a say Biblia et Salita na Dios.

Kasin Suportaan na Arkeolohya so Biblia?

15, 16. Siopan kadaanan a manuley a binitla na Biblia so kiwawala to so papaneknekan na arkeolohya?

¹⁵ Say arkeolohya so mabibiskeg a panagsuri nen say atagtagey a kritisismo. Diad impangotkot ed saray kera na apalabas iran sibilisasyon, apadaak na saray arkeologo so pakatalos tayo ed saray agawgawa ed kadaanan iran panaon diad nanduruman paraan. Kanian, aliwan makapakelaw a say arkeolohikon kuritan so mabetbet a mitunosan ed nabasa tayo ed Biblia. No maminsan, aalangonen ni ingen na arkeolohya so Biblia sumpad saray kritiko to.

¹⁶ Alimbawa, unong ed libro nen Daniel, say unor a manuley na Babilonia sakbay a naplag ed saray Persiano so manngaran na Belsasar. (Daniel 5:1-30) Lapud diad Biblia lambengat asalambit si Belsasar, ikuan da a say Biblia so lingo tan sayan too so agbalot nambilay. Balet legan na koma-19 siglo, pigaran ankelag a bumbong a naukitan na cuneiform so nalmoan ed arum a deral ed mamaabalaten ya Iraq. Sikaray nalmoan a nankarga na pikakasi parad bunigas na panguloan ya ilalak a laki nen Nabonidus, say ari na Babilonia. Say ngaran na sayan ilalak a laki? Belsasar.

17. Panon tayon ipaliwawa so impanukoy na Biblia ed si Belsasar bilang ari, bangta kaslakan iran inskripsyon so anukoy ed sikato a prinsipe?

¹⁷ Kanian wala so Belsasar! Anggaman kuan, kasin sikatoy ari sanen nagba so Babilonia? Kaslakan a nalmoan iran dokumento so anukoy ed sikato bilang say ilalak a laki na ari, prinsipen mananawir na uley. Balet sakey a dokumenton cuneiform ya adeskribe bilang say “Inyanlong a Salaysay nen Nabonidus” so lalon amalinew ed peteg a kipapasen nen Belsasar. Insalaysay to: “Inmatalek to [si Nabonidus] so ‘Kampo’ ed unaan ya (ilalak ton laki), say panguloan, ya (impauleyan) to so amin ya armada ed inerman a pasen na nasyon. Inikbanan ton (amin), tan impalima to ed sikato so pananguley.” Kanian say pananguley so nimatalek ed si Belsasar. Diad sigpot a pantalos tan gagala, sikatoy ginawa ton ari!b Sayan siglaotan nen Belsasar tan si Ama to, si Nabonidus, et ipaliwawa to no akin ya impasen nen Belsasar si Daniel bilang say komatlon manuley na panarian legan na satan ya unor a panduruypo ed Babilonia. (Daniel 5:16) Lapud si Nabonidus so unaan a manuley, si Belsasar a mismo so komadua lambengat a manuley ed Babilonia.

Arum a Mananuportan Paneknek

18. Anton impormasyon so itatarya na arkeolohya a mamaneknek ed kareenan tan aligwas a niwala ed impanuley nen David?

¹⁸ On, dakel iran arkeolohikon nalmoan so angidemostra na maawaran ya inkasusto na Biblia. Alimbawa, isasalaysay na Biblia a kayari impangawat nen Arin Solomon na pananguley ed si Ama ton David, nangayagaan na Israel so baleg ya aligwas. Nabasa tayo: “Say Juda tan Israel so dakdakel, singa karakel na buer ed gilig na dayat, a mangakan tan oniinum tan mangagayaga.” (1 Arari 4:20) Bilang paneknek ed sayan balikas, nabasa tayo: “Iparungtal na arkeolohikon ebidensya a wala so alablabas a populasyon ed Juda legan tan kayari na komasamplon siglo K.P. sanen say kareenan tan aligwas ya intarok nen David so nangawan posible ed pangipaalagey na dakel iran balon baley.”

19. Anton kaaruman ya impormasyon so iter na arkeolohya nipaakar ed impanbakal na Israel tan Moab?

¹⁹ Diad saginonor, nagmaliw a duaran nasyon so Israel tan Juda, tan tinalo na Israel so kabangibang a dalin na Moab. Aminsan say Moab so inmalsa a sumpad uley nen Arin Mesha, tan say Israel so akialyado ed Juda tan kabangibang a panarian na Edom pian mibakal sumpad Moab. (2 Arari 3:4-27) Makatantanda, nen 1868 diad Jordan, nalmoan so sakey a lapida (alabraan a tapyas na bato) a niukit ed lenguahen Moabita tekep na dilin salaysay nen Mesha ed sayan irangan.

20. Anto so ibabaga ed sikatayo na arkeolohya nipaakar ed impaneral na saray taga Asiria ed Israel?

²⁰ Insan, diad taon 740 K.K.P., inyabuloy na Dios a deralen na saray taga Asiria so matungangan amianen a panarian na Israel. (2 Arari 17:6-18) Diad salaysay na Biblia ed sarayan agawa, nankomento si arkeologon Kathleen Kenyon: “Makapainap ya arum ed saraya so alablabas a panangiyaliling (hyperbole).” Balet kasin ontan? Inyarum to: “Say arkeolohikon ebidensya ed inkagba na panarian na Israel so nagkalalon malinew nen say kurit na Biblia. . . . Say sigpot ya inkapunas na saray Israelitan baley na Samaria tan Hazor tan say inkaderal met na Megido so matuan ebidensya ed arkeolohya a say nisulat ed [Biblia] so aliwan alablabas.”

21. Antoran detalye so itatarya na arkeolohya ed impansakup na saray taga Babilonia ed Juda?

²¹ Siansian diad saginonor, et ibabaga ed sikatayo na Biblia a diad silong nen Arin Jehoakin say Jerusalem so kinubkob tan tinalo na saray taga Babilonia. Sayan agawa so nikurit ed Babylonian Chronicle, tabletan cuneiform a nalmoan na saray arkeologo. Dia et nabasa tayo: “Say ari na Akkad [Babilonia] . . . so angubkob ed syudad na Juda (iahudu) tan sinakop na ari so syudad ed komaduan agew ed bulan na Addaru.” Si Jehoakin so intarok ed Babilonia tan impangaw. Balet diad saginonor, unong ed Biblia, sikato so inbulos tan inikdan na sustenton tagano. (2 Arari 24:8-15; 25:27-30) Susuportaan iya na mananguley iran dokumento a naromog ed Babilonia, ya angilista ed saray rasyon a niiter ed si “Yaukin, say ari na Juda.”

22, 23. Diad inkalapagan, anto so siglaotan ed baetan na arkeolohya tan maawaran iran salaysay na Biblia?

²² Nipaakar ed siglaotan na arkeolohya tan maawaran iran salaysay na Biblia, nankomento si Propesor David Noel Freedman: “Anggaman kuan, diad inkalapagan, say arkeolohya so lawas manusuporta ed maawaran a katuaan na biblikon salaysay. Say malaknab a kronolohikon datak manlapud panaon na saray patriarka angga ed B[alon] S[ipan] so mitunosan ed arkeolohikon impormasyon. . . . Nayarin paneknekan ni na arapen iran diskubre so peles a kabkaabigan a talindeg a say biblikon tradisyon so maawaran a nilamot, tan sitotoor ya impatalos, anggaman saya so agmaawaran ed kritikal o sientipikon pantalos.”

²³ Insan, nipaakar ed gunaet na atagtagey iran kritiko a maneral ed Biblia, inkuanto: “Say impanalin panguman na moderno iran eskolar ed awaran na Biblia​—alimbawa, so minoria nen Wellhausen a say panaon na patriarka so aninag lambengat na naapag a monarkiya; a say impangipulisay ed inkamaawaran nen Moises tan say exodo tan say pananguman ed awaran na Israel ya insulat nen Noth tan saray patumbok to​—​so ag-akapasa ed arkeolohikon impormasyon tan ontan met ed biblikon salaysay.”

Say Inkagba na Jerico

24. Anton impormasyon so iter na Biblia ed sikatayo nipaakar ed inkagba na Jerico?

²⁴ Kasin kabaliksan na saya a say arkeolohya so mipakna ed Biblia ed amin a pamaakaran? Andi, walaray pigaran pansumlangan. Sakey ed saya et say dramatikon impanamsam ed Jerico ya adeskribe ed gapo na sayan kapitulo. Unong ed Biblia, say Jerico so sankaunaan a syudad a sinamsam nen Josue legan ya itotonton toray Israelita ed dalin na Canaan. Ipanengneng na kronolohya na Biblia a say syudad so nagba ed ununan kapaldua na koma-15 siglo K.K.P. Kayari na impanamsam, say Jerico so sigpot a pinoolan tan agnanayaman ed nilasus iran taon.​—Josue 6:1-26; 1 Arari 16:34.

25, 26. Anton duaran nandumaan a konklusyon so asabi na saray arkeologo bilang resulta na impangotkot ed Jerico?

²⁵ Sakbay na komaduan sankamundoan a bakal, akotkot nen Propesor John Garstang so pasen a sinisian Jerico. Nalmoan ton say syudad so dagdaan a tuloy tan aminpiga lan dineral tan impaalagey. Nalmoan nen Garstang a legan na sakey ed sarayan panagderal, saray bakor so nagba a singa diad panamegley na yegyeg, tan say syudad so sigpot a pinoolan. Sisiaen nen Garstang a saya so agawa ed ngalngalin 1400 K.K.P., asingsingger a tuloy ed petsan inturo na Biblia ya impaneral nen Josue ed Jerico.

²⁶ Kayari bakal, sananey nin arkeologo, si Kathleen Kenyon so nanggawa na kaaruman a panagkotkot ed Jerico. Sikato so nankonklusyon a saray nagban bakor a nalmoan nen Garstang so dagdaan na nilasus iran taon nen say isipen to. Binidbir to so makanan inkaderal na Jerico nen koma-16 siglo K.K.P. balet inkuanton satan a syudad so anggapo ni nen koma-15 siglo​—sanen ibabaga na Biblia a sasamsamen nen Josue so dalin. Intuloy ton insalaysay iray posiblen pamatnagan na sananey ya inkaderal a nayarin agawa ed pasen nen 1325 K.K.P. tan nansuheri: “No isiglaot so inkaderal na Jerico ed inlubak nen Josue, sayan [saginonor] petsa so isusuheri na arkeolohya.”

27. Akin ya agtayo nepeg a mapaga ed saray pansumlangan ed baetan na arkeolohya tan say Biblia?

²⁷ Kasin kabaliksan na saya a say Biblia so lingo? Andin balot. Nepeg tayon tandaan ya anggaman say arkeolohya so mangiiter ed sikatayo na ideya ed apalabas, mabetbet a satan so aliwan malinew ya ideya. No maminsan et satan so talagan dapurak. Unong ya inkuan na sakey a komentarista: “Makapaermen, a say arkeolohikon ebidensya so putputer, tan sirin et limitado.” Saya so nikadkaduman tua ed asasakbay iran peryodo ed awaran na Israel, sanen say arkeolohikon ebidensya so makilot. On, nagkalalon makilot so ebidensya ed Jerico, lapud alablabas lan apunas itan a pasen.

Saray Limitasyon na Arkeolohya

28, 29. Antoray arum a limitasyon na arkeolohya a binidbir na saray eskolar?

²⁸ Birbiren na saray arkeologon mismo so limitasyon na siensia ra. Alimbawa, impaliwawa nen Yohanan Aharoni: “No nipaakar ed maawaran o awaran-heograpikon panangipatalos, saray arkeologo so onlampas la ed nasasakupan na saray eksakton siensia, tan onsasaral lambengat ed saray dilin desisyon tan palbeng pian makatugyop na malinew a retrato na awaran.” Nipaakar ed impanpetsa na nanduruman nalmoan, inyarum to: “Sirin, lawas a nepeg tayon tandaan ya aliwan amin a petsa so susto tan saraya so napanduaruwaan ed nanduruman nengneng,” anggaman sisiaen ton saray arkeologo natan so matalek ed panagpetsa ra nen say diad apalabas.

²⁹ Mantetepet so The World of the Old Testament: “Panon inkaindependiente o inkasientipiko so arkeolohikon metodo?” Saya so oneebat: “Saray arkeologo so lalon independiente sano mangukotkot ed saray katuaan nen say diad pangipatalos ed saratan. Ingen say inkaokupado ra so manlalanor met ed saray metodon uusaren da ed ‘panagkotkot.’ Agda napaliisan so pakaderal na ebidensya ra legan ya onaaralem so kotkot da ed dalin, kanian agda nayarian a suboken so ‘eksperemento’ ra diad pangulit ed satan. Saya so manggawa ed arkeolohya a nidumaduma ed arum iran siensia. Nagkalalo ni, gawaen to so arkeolohikon panangisalaysay a mairap tan makapalikdon tuloy.”

30. Panon so panmoria na saray estudyante na Biblia ed arkeolohya?

³⁰ Kanian makatulong a tuloy so arkeolohya, balet singa say dinanman a sagpot na too, saya so nalilingo. Anggaman interesado itayon mangunsidera ed saray arkeolohikon teorya, agtayo nepeg a moriaen iratan bilang agnasuppiat a katuaan. No ipatalos na saray arkeologo iray nalmoan da ed paraan a sumlang ed Biblia, agtampol isipen a say Biblia so lingo tan saray arkeologo et susto. Kabat tayo a saray patalos da so manguman-uman.

31. Anton balon suhestion so agano nin niparungtal nipaakar ed inkagba na Jerico?

³¹ Makapasagyat ya imanoen a say inkaderal na Jerico so inusisa lamet nen Propesor John J. Bimson nen 1981. Inaral ton maalwar so agawan maapuy ya inkaderal na Jerico​—unong ed si Kathleen Kenyon​—​diad kapegleyan na koma-16 siglo K.K.P. Unong ed sikato, satan ya inkaderal so aglambengat mipakna ed salaysay na Biblia diad impaneral nen Josue ed syudad noagta say interon arkeolohikon retrato na Canaan so nagnap a mitunosan ed deskripsyon na Biblia ed Canaan sanen sinamsam na saray Israelita. Kanian, insuheri to a lingo so arkeolohikon impanpetsa tan inkuanton sayan inkaderal so peteg ya agawa ed kapegleyan na koma-15 siglo K.K.P., diad panaon a mismo nen Josue.

Say Biblia so Peteg ya Awaran

32. Anton getma so naimatonan ed limog na arum iran eskolar?

³² Iyilustra na saya so katuaan a saray arkeologo so mabetbet a mansusumlangan ed inkasikaran mismo. Sirin, agmakapakelaw ya arum so agmipakna ed Biblia bangta arum so mipakna ed satan. Anggaman ontan, napapabli la na saray eskolar so inkamaawaran na Biblia ed inkalapagan, no bilang ta aliwan diad amin a detalye. Imparungtal nen William Foxwell Albright so sakey a paraan na paliwawa sanen insulat to: “Natan et wala so kaslakan ya impawil ed panamabli na inkasusto, namparan diad inkalapagan tan ed peteg a detalye, ed relihyoson awaran na Israel. . . . Diad pansegek, nipasen tayo lamet so Biblia bilang napanmatalkan a dokumento na relihyoson awaran manlapud gapo anggad sampot.”

33, 34. Panon na Hebreon Kasulatan ya iter a mismo so ebidensya na maawaran ya inkasusto to?

³³ Diad tua, aakbibiten na Biblia a mismo so tatak na maawaran ya inkasusto. Saray ebento so akakawing ed espisipiko iran panaon tan petsa, aliwan singa saramay sankadaanan iran mito tan tongtong basilyo. Dakel ya ebenton nikurit ed Biblia et susuportaan na saray inskripsyon ya apetsaan ed saraman a panaon. No walaray pandumaan ed Biblia diad arum a kadaanan ya inskripsyon, mabetbet a saya so lapud aglabay na saray kadaanan a manuley ya ikurit so inkatalo ra diad pilalek a palaknaben iray aligwas da.

³⁴ Diad tua, dakel ed saraman a kadaanan iran inskripsyon so aliwan awaran noagta opisyal a propaganda. Diad kasunian, saray managsulat na Biblia so peteg a prangka. Saray bantog ya atateng a singa si Moises tan Aaron so niparungtal tekep na saray kaleteyan tan biskeg da. Anggan saray lingo nen bantog ya arin David so simamatuan niparungtal. Naulit-ulit a niwalwal iray impakalukso na nasyon diad inkalapagan. Sayan inkamatua so mangirerekomenda ed Hebreon Kasulatan bilang matua tan napanmatalkan tan mangiiter na kabaliksan ed saray salita nen Jesus, ya inkuanto sanen manpipikasi ed Dios: “Say salitam so katuaan.”​—Juan 17:17.

35. Anto so sinmaew a gawaen na saray rasyonalistikon manag-isip, tan iner so tuplegan na saray estudyante na Biblia pian paneknekan so inkapuyanan na Biblia?

³⁵ Inyarum nen Albright: “Diad amin a pamaakaran say Biblia so matalona ed amin ya asasakbay iran relihyoson literatura; tan makapasagyat ya analona ed amin ya unor iran literatura diad direktan inkasimple na mensahe to tan ed katolisidad [inkalaknab] na impluensya to ed totoo ed amin a dalin tan panaon.” Sayan ‘matalonan mensahe,’ aliwan say prueba na saray eskolar, so mamaneknek ed inkapuyanan na Biblia, unong a nanengneng tayo ed saginonor iran kapitulo. Balet imanoen tayo dia a saray modernon rasyonalistikon manag-isip so sinmaew a mamaneknek a say Hebreon Kasulatan so aliwan tuan awaran, bangta ipaparungtal na sarayan kasulatan a mismo so amin ya ebidensya na inkasusto to. Kasin nibaga met iya ed Kristianon Griegon Kasulatan, say “Balon Sipan”? Saya so salaysayen tayo ed ontumbok a kapitulo.

[Paimano ed leksab]